Της Μαρίλης Μέξη*
Τα προγνωστικά: Σχεδόν ένα μήνα πριν από την εκλογική μάχη του Μαΐου, ένα νέο πολιτικό τοπίο στην Ευρώπη παρουσιάζoυν οι προβλέψεις των Financial Times. Συνοπτικά, λαμβάνοντας υπόψη στις μετρήσεις τη συμμετοχή του Ηνωμένου Βασιλείου στις ευρωεκλογές, τα αποτελέσματα έχουν ως εξής (τελευταία επικαιροποίηση των στοιχείων από τους FT η 21η Απριλίου):
«Σε εκείνους που κερδίζουν, χάνοντας»: Το κεντροδεξιό Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα (EPP) αναμένεται να παραμείνει η μεγαλύτερη δύναμη στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μετά τις εκλογές του Μαΐου. Παράλληλα, οι κεντροαριστεροί Σοσιαλιστές και Δημοκράτες (S&D) θα συνεχίσουν να συγκροτούν την δεύτερη μεγαλύτερη ομάδα. Όμως, και οι δύο χάνουν δυνάμεις: το EPP λαμβάνει 179 από 217 έδρες που κατέχει σήμερα και το S&D 151 από 189. Ως αποτέλεσμα, για πρώτη φορά μετά από χρόνια «θολώνει» το σενάριο της άνετης πλειοψηφίας που διασφάλιζε για το κεντροδεξιό EPP και το κεντροαριστερό S&D τη δυνατότητα να περνούν μαζί νόμους. Ως αντιστάθμισμα, στην επόμενη κοινοβουλευτική περίοδο, το EPP και το S&D θα χρειαστεί να προστρέξουν είτε στη Συμμαχία των Φιλελευθέρων και Δημοκρατών (ALDE) είτε στους Πράσινους. Οι τελευταίοι αναμένεται να αυξήσουν τις έδρες τους από 51 σε 53.
«Σε εκείνους που δεν νικούν, κερδίζοντας»: Χωρίς να καταλαμβάνουν τη πρωτιά, ωστόσο σημαντικά κερδισμένοι φαίνονται να είναι οι φιλελεύθεροι δημοκράτες του ALDE, το οποίο αυξάνει τις έδρες του από 68 σήμερα σε 92. Έτσι, το ALDE αναμένεται να κατακτήσει την τρίτη θέση στο νέο Κοινοβούλιο ενώ οι ευρωβουλευτές που θα εκλεγούν με το νέο κόμμα του προέδρου της Γαλλίας Εμμανουέλ Μακρόν προβλέπεται να συμμαχήσουν μαζί τους. Ενισχυμένοι θα είναι επίσης οι ευρωφοβικοί και ακραίοι εθνικολαϊκιστές της πολιτικής ομάδας Ευρώπη των Εθνών και της Ελευθερίας (ENF), το οποίο αναμένεται να προσθέσει 24 έδρες, εξασφαλίζοντας συνολικά 61 έδρες από 37 που κατέχει σήμερα. Η πολιτική ομάδα του ENF περιλαμβάνει διάφορα κόμματα μεταξύ των οποίων τη Λέγκα του Βορρά που ηγείται ο Ματέο Σαλβίνι στην Ιταλία, το Κόμμα της Ανεξαρτησίας του Ηνωμένου Βασιλείου (με πρώην ηγέτη τον Νάιτζελ Φάρατζ) και τον Εθνικό Συναγερμό της Μαρίν Λεπέν στην Γαλλία.
H άνοδος των δυνάμεων του ENF θα προέλθει κυρίως από την αύξηση των ευρωβουλευτών που θα εκλεγούν με το κόμμα του Σαλβίνι στην Ιταλία. Η Λέγκα του Βορρά αναμένεται να είναι το δεύτερο μεγαλύτερο «εθνικό» κόμμα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μετά τους Γερμανούς συντηρητικούς της Μέρκελ. Στους στόχους του Σαλβίνι είναι να ενώσει όλες τις ομάδες των ευρωσκεπτικιστών, των ευρωφοβικών και των ακραίων εθνικολαϊκιστών υπό μία ενισχυμένη ευρωσκεπτικιστική συμμαχία, στην οποία έχει δώσει την ονομασία «Ευρωπαϊκή Συμμαχία των Ανθρώπων και των Εθνών (EAPN)». Για το σκοπό αυτό, ο Σαλβίνι έχει ήδη προχωρήσει σε διευρυμένες επαφές με εθνικιστικά κόμματα στη Γερμανία (όπως το ακροδεξιό AfD), τη Φινλανδία και τη Δανία, έχει πραγματοποιήσει συνομιλίες με δυνητικούς συμμάχους στην Πολωνία και την Ουγγαρία, ενώ το επόμενο διάστημα θα «τρέξει» πανευρωπαϊκή εκστρατεία σε 20 χώρες.
Τα «αν»...: Αν οι ομάδες των ευρωσκεπτικιστών, των ευρωφοβικών και των ακραίων εθνικολαϊκιστών που σήμερα συγκροτούν τρεις πολιτικές ομάδες στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλίο – το ENF (Ευρώπη των Εθνών και της Ελευθερίας), το EFDD (Ευρώπη της Ελευθερίας και της Άμεσης Δημοκρατίας), και το ECR (Ευρωπαίοι Συντηρητικοί και Μεταρρυθμιστές) – αποφασίσουν να ενώσουν τις δυνάμεις τους σε μία πολιτική ομάδα, τότε θα καταφέρουν να αναδειχθούν σε δεύτερη δύναμη με 167 έδρες. Επιπλέον, αν στο άθροισμα αυτό προστεθούν οι δυνάμεις των νεοεισερχόμενων ακροδεξιών και ευρωφοβικών κομμάτων, όπως είναι το νεοσύστατο κόμμα Brexit του Νάιτζελ Φάρατζ στο Ηνωμένο Βασίλειο, το Vox στην Ισπανία και το FvD στην Ολλανδία, αλλά και αν σε αυτές προστεθούν ο αριθμός των εδρών των υπερεθνικιστών που σήμερα δεν ανήκουν σε κάποια πολιτική ομάδα, όπως είναι η Χρυσή Αυγή και το κόμμα Jobbik στην Ουγγαρία, τότε το αποτέλεσμα θα μας εκπλήξει όλους.
Η κοινή τους συμπόρευση θα μπορούσε να καταστήσει το σύνολο των ευρωσκεπτικιστών, ευρωφοβικών και ακραίων εθνικολαϊκιστών σε πρώτη δύναμη στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, αφήνοντας δεύτερο το κεντροδεξιό EPP και τρίτους τους σοσιαλδημοκράτες S&D. Οι τελευταίοι μέχρι τις ευρωεκλογές του 1999 ήταν η μεγαλύτερη ομάδα στο Κοινοβούλιο. Ωστόσο, χρειάζεται προσοχή στις εκτιμήσεις καθότι το τοπίο είναι ρευστό. Νέες πολιτικές ομάδες αναμένεται να σχηματιστούν (π.χ. από το κίνημα των Πέντε Αστέρων), ενώ συσχετισμός δυνάμεων θα αλλάξει ότ(αν) ολοκληρωθεί το Brexit και μειωθούν οι έδρες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου από τις 751 στις 705. Η αποχώρηση των Βρετανών ευρωβουλευτών θα επηρεάσει κυρίως το ευρωσκεπτικιστικό ECR (μέλος του οποίου είναι το Βρετανικό Συντηρητικό κόμμα) αλλά και το κεντροαριστερό S&D (που ενισχύονται ιδιαίτερα από το Βρετανικό εργατικό κόμμα).
Τα «μήπως»...: Το ενδεχόμενο μιας πανευρωπαϊκής εθνικιστικής συμμαχίας ακραίων λαϊκιστικών δυνάμεων ενόψει της κάλπης του Μαΐου θεωρείται το λιγότερο πιθανό σενάριο αυτή τη στιγμή. Η πρόσκληση του Σαλβίνι προς τον Ούγγρο ηγέτη Βίκτορ Ορμπάν να προσχωρήσει στην νέα συμμαχία (EAPN) που συγκροτεί και να εγκαταλείψει την κεντροδεξιά ομάδα του EPP είναι επίσης απίθανο να αποφέρει καρπούς. Παρά την απόφαση για προσωρινή αναστολή της συμμετοχής του κόμματός Fidesz που ηγείται ο Ορμπάν στο EPP, ο Ορμπάν προτιμά την παραμονή του κόμματός του στην κεντροδεξιά παράταξη. Κι αυτό γιατί γνωρίζεί ότι παραμένοντας στο EPP έχει τη δυνατότητα να «περνάει» τα ευρωφοβικά του μηνύματά σε ψηφοφόρους του κέντρου, διευρύνοντας την απήχησή του πέρα από τα ακροδεξιά ακροατήρια του Σαλβίνι. Αλλά και στο σενάριο μη παραμονής, ο Ορμπάν θα προτιμήσει να συμμαχήσει με τους συντηρητικούς ευρωσκεπτικιστές του ECR, στις τάξεις των οποίων ανήκουν μέλη του - ιδεολογικά συγγενούς με το Fidesz - ξενοφοβικού Πολωνικού κόμματος PiS που ηγείται ο Γιαροσλάβ Καζίνσκι, παρά με τον Σαλβίνι.
Σε γενικές γραμμές, η αντιμεταναστευτική, ισλαμοφοβική και αντισημιτική ρητορική και το μένος εναντίον των υπερεξουσιών του «κράτους των Βρυξελλών» ενώνουν τα διάφορα ευρωσκεφοβικά, εθνικολαϊκιστά και ακροδεξιά κόμματα. Τους χωρίζουν προσωπικοί ανταγωνισμοί, πολιτικές διαφορές και... η ιστορική μνήμη. Οι σχέσεις του Σαλβίνι με την Ρωσία του Πούτιν αποτελεί αγκάθι για τις ακροδεξιές δυνάμεις της Σκανδιναβίας, των χωρών της Βαλτικής και αυτών της πρώην Ανατολικής Ευρώπης, καθώς και σημαντικό εμπόδιο στα σχέδια του Σαλβίνι για την συγκρότηση ενός «ιταλοπολωνικού άξονα» έναντι του «γαλλογερμανικού άξονα». Την ίδια ώρα, οι Γερμανοί ακραίοι εθνικιστές του AfD ξυπνούν μνήμες Β'' Παγκοσμίου Πολέμου. Ένας από τους λόγους που αντιμετωπίζονται από τους ομοϊδεάτες τους, ιδιαίτερα από τους ακροδεξιούς λαϊκιστές στην Πολωνία, με καχυποψία. Αλλά και στο μεταναστευτικό, οι λαϊκιστές της Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης απορρίπτουν την ιδέα περί κατανομής προσφύγων μεταξύ των χωρών-μελών, ενώ οι Νότιο-Ευρωπαίοι λαϊκιστές απαιτούν περισσότερη αλληλεγγύη και δίκαιη κατανομή ευθυνών από τις υπόλοιπες χώρες-μέλη. Συνεπώς, η γενικότερη εικόνα είναι κατακερματισμός. Ο ίδιος ο Σαλβίνι έχει παραδεχθεί πως οι πολιτικές δυνάμεις που υποστηρίζουν την εθνική κυριαρχία έχουν «διαφορές».
Εξαιτίας των αντικρουόμενων εθνικισμών και όχι μόνο, μια ευρωσκεπτικιστική συμμαχία τύπου «εθνικής Διεθνούς» που οραματίζεται ο Σαλβίνι μοιάζει να είναι σχήμα οξύμωρο. Πώς μπορούν να συνεργαστούν καλόπιστα και εποικοδομητικά ομάδες και κράτη που βλέπουν μόνο το δικό τους συμφέρον; Γνωρίζουμε ότι η Ευρώπη κατέβαλε υψηλό τίμημα γι' αυτόν τον εγωισμό στο παρελθόν. Από τις στάχτες του πολέμου, βγήκε η ανάγκη για ευρωπαϊκή συνεργασία. Πράγματι, η κυριότερη επιτυχία των πολιτικών δυνάμεων του κέντρου που έχουν «τρέξει» την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση για δεκαετίες τώρα είναι ότι κατάφεραν σε μεγάλο βαθμό να υπερβούν τον φόβο και την καχυποψία που ιστορικά διατρέχει τον «εθνικό εγωϊσμό» των ευρωπαϊκών κρατών. Ωστόσο, για να είμαστε ακριβείς, «ο εθνικισμός δεν αποτελεί προδοσία του πατριωτισμού», όπως άστοχα έχει διακηρύξει ο Μακρόν. Και σίγουρα, δεν είναι εκείνη η σκοτεινή δύναμη που εκφράζουν ο Σαλβίνι και οι υπόλοιποι ακραίοι λαϊκιστές σήμερα στην Ευρώπη. Υπάρχουν διάφορες μορφές εθνικισμού. Ανατρέχοντας στην ιστορία, εντοπίζει κανείς τον εθνικισμό που αποτέλεσε την «μήτρα» των μεγάλων πολέμων αλλά και τον εθνικισμό που αποτέλεσε την «μαγιά» για να συγκροτηθεί η έννοια του κοινωνικού κράτους πρόνοιας. Σε αντίθεση με τα ακραία εθνικολαϊκιστικά παραληρήματα, ο «πεφωτισμένος εθνικισμός» - όπως έχει αρθρωθεί στην φιλελεύθερη πολιτική παράδοση - δεν διχάζει, αλλά μοιράζεται. Δεν περιχαρακώνει και δεν περιχαρακώνεται.
Τα «μπορεί»...: Το αν τελικά μπορέσει να συγκροτηθεί μια πανευρωπαϊκή εθνικιστική συμμαχία ακραίων λαϊκιστικών δυνάμεων θα έχει κρίσιμες συνέπειες για τον μελλοντικό ρόλο του Ευρωπαϊκου Κοινοβουλίου και για την τύχη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αν καταφέρουν οι σκόρπιες (σήμερα) δυνάμεις τους να δράσουν συντονισμένα, θα αυξηθούν οι αμφιβολίες για το κατά πόσο το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θα μπορεί να συνεχίσει να υπηρετεί το ευρωπαϊκό ιδεώδες ως η «μηχανή» του ενοποιητικού εγχειρήματος. Η διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης θα απορρυθμιστεί. Ωστόσο, η αντίληψη ότι σε αυτές τις ευρωεκλογές κρίνεται μόνο το μέλλον της Ευρώπης είναι η μισή αλήθεια. Οι λαϊκιστές δεν απειλούν μόνο την Ευρώπη, αλλά – παραδόξως – το ίδιο το εθνικό κράτος που ισχυρίζονται ότι προστατεύουν. Με τους ακραίους λαϊκιστές το εθνικό κράτος γίνεται το «όχημα» του νεο-αυταρχισμού.
Η άνοδος τον νεο-αυταρχικών ηγετών στην Ουγγαρία και την Πολωνία και μια σειρά ζητημάτων θεσμικής νοσηρότητας - παραβιάσεις του νόμου και του Συντάγματος, σοβαρές παρεμβάσεις στη δικαιοσύνη, χειραγώγηση των ΜΜΕ, υπονόμευση της αρχής της διάκρισης των εξουσιών – θα πρέπει να λειτουργήσουν ως προειδοποίηση για το πόσο εύθραυστοι είναι οι θεσμοί που είναι αναγκαίοι σε μια υγιή δημοκρατία. Ο μεγάλος κίνδυνος είναι ο Ορμπάν, ο Καζίνσκι και... οι κλώνοι τους. Δηλαδή, οι αντιδημοκρατικές πρακτικές στο όνομα της εθνικής κυριαρχίας να βρουν κι άλλους, μικρούς ή μεγάλους, επίδοξους μιμητές...Ας αφυπνιστούμε, και ας ξεσηκωθούμε: το διακύβευμα σε αυτές τις ευρωεκλογές δεν είναι μόνο πώς θα περισώσουμε την ευρωπαϊκή ιδέα, αλλά πώς θα διασώσουμε τις εθνικές δημοκρατίες μας! Σήμερα και αύριο.
*Η κ. Μαρίλη Μέξη είναι διευθύντρια του Δικτύου για τη Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και στην Ευρώπη.
