Ο διεθνώς αναγνωρισμένος μαέστρος και σολίστ μιλάει για τις αλλαγές που επέφερε η πανδημία, για τον χειρισμό της κυβέρνησης, το μέλλον της μουσικής, αλλά και για τις τέχνες «που δεν θεωρούνται μέρος της εκπαίδευσης των ανθρώπων».
Τον χρειάζεται η Ελλάδα τον Καβάκο; Όχι, αποφαίνεται αμέσως ο Έλληνας μαέστρος και σολίστ που δε μασάει τα λόγια του. Η κουβέντα με τον κορυφαίο μουσικό στην άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής, από το σπίτι του έξω από τη Ζυρίχη, είναι ένα χείμαρρος όπου συχνά ακούγεται η λέξη «ευθύνη». Πολλές φορές στο δημόσιο λόγο του, ο Λεωνίδας Καβάκος έχει σταθεί δριμύτατα επικριτικός σε όσα θεωρεί παραφωνίες. Ακόμη τώρα, η επιστροφή στην κανονικότητα, που μοιάζει κοινή ευχή σε όλον τον πλανήτη, φέρνει τον Καβάκο στον αντίποδα. Ο 53χρονος βιολονίστας δίνει μια «αιρετική» ερμηνεία στην κρίση του κορονοϊού, κάνοντας λόγο για μια «εποχή συναρπαστική», ενώ εκφράζει την προσδοκία του για το πώς μπορεί ο τόπος να βγει «κερδισμένος» από αυτή τη συνθήκη. Λέει πικρές αλήθειες για το σινάφι του, τους μουσικούς, κι εφιστά την προσοχή στον «μαέστρο» Κυριάκο Μητσοτάκη γιατί «η παρτιτούρα έχει πολλές σελίδες».
Συνέντευξη στον Γιώργο Μυλωνά
- Είστε συνηθισμένος σε μια φορτωμένη ατζέντα. Πώς άλλαξε τη ζωή σας η πανδημία;
Η «προσγείωση» ήταν ανώμαλη. Στις 12 Μαρτίου είχα συναυλία στο Κάρνεγκι Χολ της Νέας Υόρκης και ο επόμενος σταθμός ήταν το Μόντρεαλ. Μπήκα στο αεροπλάνο για τον Καναδά κι όταν προσγειώθηκα, δόθηκε εντολή να μην πραγματοποιηθούν εκδηλώσεις. Πίστευα ότι θα έκανα αυτές τις δύο συναυλίες και κατόπιν θα γυρνούσα σπίτι. Ευτυχώς, βρήκα το ίδιο βράδυ πτήση και επέστρεψα. Το πρώτο πράγμα που ήθελα λοιπόν να δω ήταν αν κόλλησα τον ιό. Μέχρι τότε ταξίδευα συνεχώς. Σκεφτείτε μόνο πως ήμουνα στην Κίνα τον Ιανουάριο, στην Ισπανία και την Ιταλία τον Φεβρουάριο και στην Αμερική τον Μάρτιο!
- Συνταξιδεύατε με τον ιό.
(γέλια) ευτυχώς όχι στο ίδιο αεροπλάνο! Όταν άρχισα να συνειδητοποιώ το μέγεθος της κατάστασης, υπήρχε φόβος, πίεση ψυχολογική αλλά και μεγάλη ενόχληση για τη «χαλάρωση» που έβλεπα (στην Ελβετία). Δεν είχα κέφι ούτε να παίξω, ούτε να μελετήσω μουσική, πράγμα που δεν μου έχει συμβεί ποτέ! Δεν είχα καμία όρεξη ν΄ασχοληθώ με τίποτα άλλο, εκτός από το να συντονιστώ με αυτή την κατάσταση. Ήταν μια εντελώς καινούργια πραγματικότητα.
- Καλά, δεν υπήρξε κάποιο έργο που να σας «συντροφεύει» την ώρα του εγκλεισμού; Η “καταφυγή” σας στη μουσική;
Ομολογώ ότι δεν έψαχνα διαφυγή για να ξεπεράσω αυτό που συμβαίνει. Μπορώ να σας πω κιόλας ότι θεωρώ την εποχή που ζούμε άκρως συναρπαστική.
- Συναρπαστική με ποια έννοια;
Ζούμε σε μια κοινωνία η οποία έχει υπερβολικά πολλές ανέσεις και αγαθά όπως τα αντιλαμβανόμασταν πριν από την κρίση. Έχει όμως και πολλή ασχήμια, ένταση στον τρόπο ζωής. Όπου κι αν γυρίσεις στον κόσμο, το συναντάς. Μιλώ για ένα κόσμο ο οποίος βράζει αυτή την στιγμή. Είναι λοιπόν μια εποχή συναρπαστική και θεωρώ «ευλογία» το να ζει κανείς σήμερα. Είναι μια εποχή που μπορεί κανείς να νιώσει πολλές πτυχές της ιστορίας σύντομα, με εξαίρεση έναν παγκόσμιο πόλεμο τον οποίο τουλάχιστον η γενιά μου δεν έζησε.
- Αυτό που ζούμε τώρα δεν είναι κοντά σε αυτό που περιγράφετε;
Σίγουρα, δεν περιμένεις τη βόμβα να σου σκάσει στο κεφάλι, αλλά εκτίθεσαι σε πράγματα καθημερινά, όπως το να βγεις στο σουπερμάρκετ, σε έναν κίνδυνο αόρατο, άρα πιο ύπουλο. Αλλά με ενδιαφέρει αυτή η εποχή γιατί σε πλουτίζει σαν άνθρωπο. Αυτό που προσπαθώ να πω είναι ότι όταν κάποιος είναι εγκλωβισμένος και, έστω για λίγο, στρέφει το βλέμμα ψηλά, βρίσκει ερεθίσματα. Για να μπορέσει κανείς να παραμείνει «ζωντανός» - δεν εννοώ βιολογικά -, πρέπει συνεχώς να βελτιώνεται ως άνθρωπος. Αυτό προσωπικά, μου κάνει καλό, όχι μόνο σαν καλλιτέχνη, αλλά και σαν άνθρωπο. Τώρα συνέβη κάτι που αφορά τους πάντες, σε όλα τα μέρη της γης, σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, σε όλα τα επαγγέλματα, σ’ όλη την ιεραρχία. Είναι κάτι παγκόσμιο.
- Πώς κρίνετε δηλαδή τη συγκυρία; Ως κάτι καλό;
Όταν πεθαίνουν άνθρωποι, ακόμη τώρα την στιγμή που μιλάμε, είναι κάτι το τρομακτικό. Εχω, όμως, την εντύπωση ότι ήμασταν ελαφρώς υπνωτισμένοι σε σχέση με τη ζωή μας. Η εποχή ζητά την εξειδίκευση, αλλά βλέπουμε πως έχουμε καταντήσει πιόνια αυτού που κάνουμε. Είμαστε ουσιαστικά εργαλεία μιας επαγγελματικής λειτουργίας και δεν μας ενδιαφέρει να κοιτάξουμε λίγο έξω από εμάς, να δούμε τι γίνεται. Οι γενιές που δεν περάσαμε πόλεμο, δεν έχουμε μάθει να είμαστε «εν εγρηγόρσει» σε σχέση με τον συνάνθρωπο ή με ό,τι συμβαίνει γύρω μας. Γι’αυτό και με έχει εντυπωσιάσει η ζωή εδώ. Ενώ δεν υπάρχει η εγκαρδιότητα, η αγκαλιά, το ανθρώπινο στοιχείο που ζούμε στην Ελλάδα, βλέπεις μια άλλη ένδειξη αγάπης και σεβασμού στο σύνολο.
- Θα ήθελα να μας το εξηγήσετε αυτό.
Πρώτη φορά στην ιστορία της η Ελβετία αντιμετώπισε κρίση. Είναι μια χώρα που δεν έχει γνωρίσει πολέμους, ούτε κρίσεις οικονομικές. Όλα λειτουργούσαν εδώ σαν καλοκουρδισμένο ρολόι γι’ αυτό οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να καταλάβουν την συνθήκη του «να μην μπορείς να βγεις από το σπίτι». Ούτε οι κυβερνώντες, νομίζω, το κατάλαβαν. Σε αυτό συνέτεινε το γεγονός ότι δεν υπήρχαν ξεκάθαρες οδηγίες για το τι πρέπει κανείς να κάνει. Παρά την κατάσταση στη γειτονική Ιταλία, οι Ελβετοί άργησαν να κλείσουν τα πάντα. Ακόμη και τότε, δεν υπήρχε σαφής οδηγία για χρήση μάσκας, ήταν μια θολή κατάσταση.
- Σε σχέση με τους Έλληνες, πώς συμπεριφέρθηκαν οι Ελβετοί;
Δεν είναι πως δεν πειθάρχησαν σε εντολές, αλλά οι εντολές ήταν μάλλον προβληματικές. Εδώ οι άνθρωποι είναι πειθαρχημένοι και το βλέπεις στην καθημερινότητά τους, ας πούμε στον τρόπο που οδηγούνε. Κι αυτό είναι ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο: δεν υπάρχουν εξαιρέσεις στους κανόνες. Γι’ αυτό βλέπεις ότι αν κάνεις κάτι εκτός πλαισίου, δε μιλώ στο σπίτι σου, αλλά έξω σε μια συναναστροφή, στο δείχνει ο άλλος, σου το λέει. Κανείς δεν ενοχλεί κανέναν κι είναι εντυπωσιακό. Είναι ένας λαός πειθαρχημένος όχι από φόβο, αλλά από σεβασμό.
Το πιο καταπληκτικό είναι τα δημοψηφίσματα. Όλες οι αποφάσεις λαμβάνονται έτσι και μπορείς να το δεις στις συνελεύσεις μέσα στη γειτονιά. Έχει γίνει μάζωξη, στην οποία αποφασίστηκε να πληρώνουν περισσότερους φόρους για να βοηθήσουν ώστε να γίνει πιο όμορφη η περιοχή. Κι αυτή η δημοκρατία της Ελβετίας δεν είναι απρόσωπη∙ ο Καποδίστριας την έστησε! Ναι, αυτός ο «δικτάτορας», όπως μαθαίνω τελευταία στην Ελλάδα.
Υπάρχει μια τελείως διαφορετική δυναμική εδώ, όχι μόνο σε σχέση με την Ελλάδα, αλλά και με την υπόλοιπη Ευρώπη. Είναι έντονη η αίσθηση της ευθύνης για το σύνολο και τον άνθρωπο. Δε μιλάω μόνο για την προστασία από κάποιον κίνδυνο. Υπάρχει η καλή διάθεση και η ετοιμότητα να συνεισφέρει ο ένας στον άλλο, γιατί ξέρει ο πολίτης ότι έτσι κερδίζει το σύνολο. Αλλά και το σύστημα, όπως λειτουργεί εδώ, σου παρέχει τη δυνατότητα αυτή. Δεν χρειάζεται δηλαδή να «πιάσεις» τον υπουργό για να προχωρήσουν τα πράγματα∙ γίνεται μία συνέλευση κι όλοι έχουν την δυνατότητα να αποφασίσουν.
- Στην Ελλάδα πιστεύετε ότι αυτό το «ταρακούνημα» μπορεί να φέρει μια καινούργια «κοινωνία», μια νέα σχέση με τον άλλο;
Δεν ξέρω αν μας άλλαξε. Αυτό θα φανεί, γιατί δεν έχει τελειώσει αυτή η κατάσταση. Και το μεγαλύτερο λάθος θα ήταν να θεωρήσουμε ότι ο κίνδυνος είναι πίσω μας. Περιοριστήκαμε γιατί θέλαμε, κυρίως, να σώσουμε τη ζωή μας. Έχει μια διαφορά αυτό. Θα σας πω όμως τι με εντυπωσίασε σε αυτή την συνθήκη: σε ένα πόλεμο υπάρχουν συγκρουόμενα συμφέροντα μεταξύ δυνατών παιχτών οι οποίοι αμφότεροι πιστεύουν ότι θα κυριαρχήσουν. Μαζί με τις παράπλευρες απώλειες, τα χτυπήματα εκεί είναι στοχευμένα. Ο εχθρός δηλαδή είναι ορατός. Εδώ τι έχουμε; Κάτι αφανές διά γυμνού οφθαλμού που προσβάλλει αδιακρίτως όποιον οργανισμό βρίσκει. Το ανοσοποιητικό μας σύστημα ξέρουμε ότι φτιάχνεται, δηλαδή οπλίζεται κάθε φορά, ανάλογα με τις συνθήκες, παράγοντας αντισώματα. Άρα, το ανοσοποιητικό σκαρφίζεται μεθόδους για να αντιμετωπίσει έναν «εισβολέα». Εδώ έχουμε κάτι που προσβάλλει τους πάντες σε μία απόλυτη εξίσωση. Τρανταχτό παράδειγμα η περίπτωση του πρωθυπουργού Τζόνσον που λίγο έλειψε να πεθάνει. Δε μετράει λοιπόν ούτε αξίωμα, ούτε χρήμα, ούτε δημοφιλία. Τίποτα! Μπροστά, λοιπόν, σε αυτή λαίλαπα ακυρώθηκε όλο το σύστημα όπως το ξέραμε μέχρι σήμερα. Αυτό το μικροσκοπικό «κάτι» έκλεισε τη ροή του κόσμου δείχνοντας ότι δεν έχει σημασία ποιος είσαι ούτε τι κάνεις. Σημασία έχει ότι είσαι άνθρωπος.
- Έθεσε τον άνθρωπο μπροστά στη θνητότητά του;
Ακριβώς! Αυτή η συνθήκη όμως έδειξε και κάτι άλλο: αυτά που έχουμε σκεφτεί ως αξίες μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο, τα «πτυχία» της ζωής, το σύστημα παιδείας και της αγοράς με την ευρύτερη έννοια, όλα είναι λάθος!
- Λάθος;
Βεβαίως! Το να πετύχεις στη ζωή, όπως έχουμε ορίσει τον επιτυχημένο τα τελευταία χρόνια, δεν είναι πλέον αυτοσκοπός. Τα μοντέλα που δημιουργήσαμε μεταπολεμικά, όπως φάνηκε, είναι εξαιρετικά ευάλωτα. Μέσα σε δύο εβδομάδες κλείσανε όλα! Δείτε πώς μεταδόθηκε ο ιός. Είμαστε συνηθισμένοι στα ταξίδια – και δεν εξαιρώ τον εαυτό μου σε αυτό -, με μία τεράστια βιομηχανία τουρισμού που ελάχιστα σέβεται τον άνθρωπο. Το ξέρουμε καλά γιατί το ζούμε κάθε καλοκαίρι στα νησιά μας με τον τρόπο που πολλοί αντιλαμβάνονται ως διασκέδαση. Υπάρχει ένα app με την κίνηση των αεροπλάνων στον αέρα και είναι ασύλληπτο αυτό που μπορεί να δει κανείς. Έχουμε μπει σε ένα στιλ ζωής που μας ξεπερνά!
- Εσείς επανεκτιμήσατε πράγματα για την επαγγελματική σας πορεία;
Ο δικός μου ο τομέας θα συνέλθει πολύ αργότερα από όλους. Θα εξαρτηθεί δηλαδή πολύ από το πώς θα διαμορφωθούν οι συνθήκες από εδώ και στο εξής για να δούμε τι θα αλλάξει. Ήδη, έχω προγραμματισμένες συναυλίες για το 2022, δεσμεύομαι δηλαδή από ένα πρόγραμμα το οποίο όμως ήθελα να κάνω. Σίγουρα, δεν παραγνωρίζω το γεγονός της κόπωσης σ’ αυτά τα ταξίδια. Κι ενώ πολλοί μου λένε πόσο τυχερός είμαι που ταξιδεύω, ωστόσο είναι μια υπεράνθρωπη, μη φυσιολογική συνθήκη για όσους – επιχειρηματίες ή καλλιτέχνες - περιοδεύουν ανά τον κόσμο. Περά από το να είσαι καλός σε αυτό που κάνεις, χρειάζεται δηλαδή κι άλλες δυνάμεις. Κι αυτό σε φτάνει στα όριά σου.
Ωστόσο, αυτό το μικροσκοπικό «κάτι» μας έδωσε μία σφαλιάρα, μας ξεβόλεψε και έμπασε τον φόβο στις ζωές μας ανά πάσα στιγμή. Δεν έχουμε βιώσει παρόμοια συνθήκη στο να αναλάβει ο καθένας την προσωπική ευθύνη με προβολή κοινωνική. Αν εγώ δεν κάνω αυτό που πρέπει, κινδυνεύεις εσύ. Αυτή την ατομική ευθύνη δεν είχαμε μάθει να την αναλαμβάνουμε.
- Ο Νίκος Βατόπουλος έγραψε «να κάνουμε τα διαμερίσματά μας χαρακώματα». Παρά τις όποιες παραφωνίες, αυτό φαίνεται συνέβη με ένα αίσθημα σύμπνοιας στον τόπο.
Βεβαίως υπήρχε. Κι αυτό είναι ίσως το μεγάλο κέρδος της ιστορίας. Καταρχήν πρέπει να είμαστε έτοιμοι να αναλαμβάνουμε τις ευθύνες μας και να προσπαθούμε να καταλάβουμε τι είδους κοινωνικό αντίκτυπο μπορούν να έχουν. Κανείς δεν είναι τέλειος, αλλά είναι σημαντικό να εμπεδωθεί αυτή η νοοτροπία. Δεν υπήρχε μέχρι τώρα. Και επιβλήθηκε σε όλους από αυτό το μικροσκοπικό «κάτι». Αυτό είναι από τα πολύ αρνητικά της εποχής μας. Είναι κρίμα δηλαδή που για να καταλάβουμε την αξία της ατομικής ευθύνης, έπρεπε να φτάσουμε στο χείλος της καταστροφής.
- Είναι θέμα παιδείας;
Ακριβώς, το σύστημα της εκπαίδευσης δεν εστιάζει στον άνθρωπο. Η κατάσταση την οποία περνάμε μας αναγκάζει να δούμε οτιδήποτε να έρχεται δεύτερο μπροστά στον άνθρωπο. Αυτή είναι η ουσία όλης της κουβέντας. Μας δίνεται η «ευκαιρία», μέσα από αυτό το σταμάτημα της λειτουργίας του κόσμου, να αναστοχαστούμε ποιοι είμαστε.
- Καλούμαστε λοιπόν, όχι να διατηρήσουμε όσα έχουμε, αλλά να τα επαναπροσδιορίσουμε;
Ελπίζω να μην διατηρήσουμε όσα έχουμε, σε καμιά περίπτωση. Αλλά δε μιλάω για τις κρίσιμες στιγμές, εκεί συχνά ο άνθρωπος βγάζει ένα μεγαλείο που δεν ξέρει ότι έχει. Μιλάω για τη νοοτροπία μας στα καθημερινά, απλά πράγματα. Μπορούμε και πρέπει να προτάσσουμε το γενικό καλό περιμένοντας ότι θα γυρίσει προσωπικά στον καθένα μας. Αν συνειδητοποιήσουμε αυτό που συνέβη στην Ελλάδα, το γεγονός ότι τα κατάφερε απείρως καλύτερα από δυνάμεις όπως οι Η.Π.Α., υπάρχει πιθανότητα να αλλάξουν κάποια πράγματα. Αλλιώς, η ιστορία αυτή θα μείνει απλώς ως ένας ικανός χειρισμός της κυβέρνησης σε μία συγκυρία που στοίχισε σε ανθρώπινες ζωές, όχι ευτυχώς σε χιλιάδες.
- Ο Κυριάκος Μητσοτάκης είναι ένας καλός «μαέστρος»;
Το γεγονός ότι έθεσε την προστασία της ανθρώπινης ζωής ως μόνη προτεραιότητα είναι, αναμφίβολα, προς τιμήν του. Και μάλιστα ένας άνθρωπος της αγοράς που είχε το θάρρος να το κάνει σε μια οικονομία πολλά χρόνια ταλαιπωρημένη. Η παρτιτούρα, όμως, είναι πολύ δύσκολη για τον πρωθυπουργό. Έχει ακόμη πολλές σελίδες.
- Είπατε ότι θα πάρει καιρός ώσπου να συνέλθει ο καλλιτεχνικός κόσμος. Εδώ είχαμε αντιδράσεις από συναδέλφους σας.
Θεωρώ ότι είναι αδιαπραγμάτευτη η υποχρέωση του κράτους να στηρίζει αμέριστα τις τέχνες. Όσο μπορεί με τις δυνάμεις του! Αν η στήριξη του πολιτισμού συνεπάγεται περισσότερα από τις δυνάμεις του κράτους, πρέπει να δημιουργηθούν οι συνθήκες για τη διευκόλυνση χορηγιών ώστε να εξασφαλίζεται η ύπαρξη, ο ρόλος και η αποστολή των τεχνών σε μια σύγχρονη κοινωνία. Έχουμε φτάσει στο σημείο όπου οι τέχνες δεν θεωρούνται μέρος της εκπαίδευσης των ανθρώπων.
Εγώ έμαθα βιολί επειδή γεννήθηκα σε μουσική οικογένεια. Αν δε συνέβαινε αυτό, δεν θα είχα καμία αίσθηση για τη μουσική. Στα 12 χρόνια που πήγα σχολείο, έκανα μουσική μόνο μία χρονιά. Παιδεία, όμως, χωρίς τέχνες δε λογίζεται. Είδατε ποτέ καλλιτέχνες να διαμαρτύρονται γιατί δεν υπάρχει η τέχνη στην εκπαίδευσή μας; Ακούσατε ποτέ κανέναν να διαμαρτύρεται για τα διπλώματα που παίρνουμε από τα ωδεία; Αυτά, ουσιαστικά, είναι εφάμιλλα με χαρτί υγείας! Το ξέρετε ότι με το δίπλωμα βιολιού που έχω, δεν μπορώ να διδάξω σε κανένα πανεπιστήμιο βιολί; Διότι δεν αναγνωρίζεται πουθενά στο εξωτερικό, ούτε καν στην Ελλάδα. Αυτό το δίπλωμα, σας διαβεβαιώ, το πήρα μετά από επίπονη μελέτη χρόνων. Παρά τα όσα λένε, ποτέ δεν υπήρξα «παιδί – θαύμα», αυτά είναι σαχλαμάρες! Ευτυχώς ή δυστυχώς, δεν υπήρξα∙ αυτή είναι η πραγματικότητα. Αυτόν λοιπόν τον μόχθο, την αφοσίωση και την αγάπη πώς την ανταμείβει το κράτος; Με ένα χαρτί που δεν έχει καμία αξία. Όλοι οι άνθρωποι που διδάσκουν στα πανεπιστημιακά ιδρύματα της μουσικής στη Θεσσαλονίκη και στην Κέρκυρα – παρεμπιπτόντως δε φαίνεται αστείο που δεν έχουμε στην Αθήνα; - φύγανε και έχουνε χαρτί από το εξωτερικό για να μπορέσουν να διδάξουν εδώ. Με τα διπλώματά τους από την Ελλάδα δεν θα μπορούσανε. Αν αυτό δε λέγεται κατάντια, δεν ξέρω τι λέγεται.
Είναι σωστό το αίτημα να στηριχθούν οι καλλιτέχνες και ο χώρος της τέχνης, αλλά σε βάθος είκοσι χρόνων δεν θυμάμαι να έγινε καμία πορεία για να δικαιολογήσουν αυτοί οι άνθρωποι το τι είναι. Αφού για το κράτος δεν υπάρχω ουσιαστικά, πώς θα με στηρίξει; Γιατί μετά έχουμε απαίτηση από την πολιτεία να μας σεβαστεί, όταν εμείς οι ίδιοι δεν σεβόμαστε τον εαυτό μας; Εμένα μου αρέσει προτού ρίχνω την ευθύνη στον άλλο, να δω τα δικά μου τα λάθη. Κατανοώ την ανάγκη που έχει φέρει πολλούς στο αμήν. Αλλά ο τρόπος με τον οποίο εκφράστηκε το αίτημα των ανθρώπων αυτών προς την κυβέρνηση για τις τέχνες, τους ακυρώνει από μόνος του.
- Θα γυρίζατε στην Ελλάδα και με ποιους όρους;
Θα σας έλεγα ότι η Ελλάδα δεν χρειάζεται τον Καβάκο αυτή την στιγμή, τον οποιοδήποτε Καβάκο. Γιατί αυτά που πρέπει αρχικά να γίνουνε είναι τα βασικά, τα στοιχειώδη είναι η σωστή λέξη. Εκείνο που χρειάζεται είναι ένα σύστημα παιδείας που δεν θα αλλάζει κάθε τρεις και λίγο και θα δίνει αξία στις τέχνες ως μέρος της εκπαιδευτικής διαδικασίας.
Η ελπίδα μου είναι ότι, για πρώτη φορά, παρατηρήθηκε τούτο το οξύμωρο: το κράτος ήταν πιο έτοιμο από τους πολίτες του και δικαιολόγησε τη λέξη κράτος. Εύχομαι να υπάρξει υπομονή, αλληλοκατανόηση και αλληλεγγύη στις δύσκολες μέρες που έρχονται γιατί το πιο εύκολο πράγμα που μπορεί να κάνει κανείς είναι να βγει έξω και να φωνάζει. Εδώ θα φανεί η ωριμότητα της κοινωνίας μας.
*Αναδημοσίευση από τον Φιλελεύθερο.
