Του Παύλου Ελευθεριάδη*
Η λέξη «ανομία» δεν συμβαίνει ακριβώς την έλλειψη νόμων. Η χώρα μας έχει πάρα πολλούς νόμους. Στα 43 χρόνια της μεταπολίτευσης παράγουμε περίπου 100 νόμους τον χρόνο (δύο την εβδομάδα). Ανοίγοντας το τελευταίο Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνησεως που μπορούσα να βρω στην ιστοσελίδα του Εθνικού Τυπογραφείου, είδα τον νόμο 4578/18, «Μείωση Ασφαλιστικών Εισφορών και Άλλες Διατάξεις». Ο αριθμός 4578 δηλώνει πόσοι νόμοι ψηφίστηκαν από την βουλή από την εφαρμογή του νέου συντάγματος του 1975 και μετά (ο αντίστοιχος αριθμός στην Βρετανία είναι κατά μέσο όρο 30-40 νόμοι τα τελευταία 10 χρόνια, σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία που δημοσιεύει η βρετανική βουλή).
«Ανομία» σημαίνει κάτι άλλο, την ζωή χωρίς την τήρηση των νόμων. Αυτή, παρεμπιπτόντως, είναι και η σημασία της αντίστοιχης λέξης στα αγγλικά (“lawlessness”), που σημαίνει την μη εφαρμογή των νόμων και όχι την ανυπαρξία τους, που όπως και στα ελληνικά, αποδίδεται με την λέξη «αναρχία». Η έλλειψη εφαρμογής δεν είναι μόνο η παραβίαση, αλλά και έλλειψη συνεπειών στην περίπτωση της διαπιστωμένης παραβίασης. Ανομία λοιπόν είναι η η εφαρμογή των νόμων από το κράτος, όπως π.χ. στην περίπτωση του εμπορίου ναρκωτικών στα πανεπιστήμια υπό την κάλυψη του ιδιότυπου «ασύλου», αλλά και στην απαγόρευση του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους, τις ζώνες ασφαλείας, την σωστή οδήγηση κλπ. Η ανομία είναι μια διπλή αποτυχία: τόσο του πολίτη που παραβιάζει τους νόους, όσο και των εφαρμοστικών, ή ρυθμιστικών αρχών της πολιτείας, που δεν τους επιβάλλουν.
Το κλειδί της ανομίας είναι, νομίζω, η έλλειψη εμπιστοσύνης, είτε από τον πολίτη, είτε από τον δημόσιο λειτουργό. Ο πολίτης δεν εφαρμόζει τον νόμο αν πιστεύει ότι κανείς άλλος δεν θα εφαρμόσει. Είναι ορθολογική η παραβίαση αν κάποιος πιστέυει ότι τον πιάνουν κορόιδο. Αντίστοιχα, οι εφαρμοστές των νόμων διστάζουν να επέμβουν από τον φόβο ότι είτε δεν θα καταφέρουν τίποτε, είτε ότι θα υπάρξουν αντιδράσεις των ισχυρών (π.χ. των πλουσίων) και ότι οι προϊστάμενοί τους θα δυσαναχετήσουν ή δεν θα τους επιβραβεύσουν για τα ρίσκα που θα πάρουν. Η ανομία έχει έτσι δύο όψεις. Μια από τον πολίτη και μια από τις αρχές.
Η τιμωρία, ή η διαπίστωση της παραβίασης των νόμων είναι κάτι δύσκολο, που απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις και σωστή οργάνωση. Γι αυτό υπάρχει η αστυνομία και η δικαιοσύνη. Η ανεπάρκεια των αρχών είναι απαραίτητη για την ανομία.
Η αφηρημένη αυτή περιγραφή αποδίδει νομίζω με ακρίβεια την σημερινή κατάσταση της Αθήνας. Περπατώντας προχθές στο κέντρο διαπίστωσα ότι οι δρόμοι ήταν κλειστοί λόγω τριών διαφορετικών πορειών –διαμαρτυριών. Όταν όμως έφτασα στο ύψος της Ρηγίλλης διαπίστωσα ότι ο δρόμος δεν ήταν απλά κλειστός, με κάποιου είδους πινακίδα ή σύμβολο που απαγόρευε την διάβαση. Ο δρόμος ήταν σιδηρόφρακτα αποκλεισμένος από δύο λεωφορεία της αστυνομίας που είχαν παρκαριστεί κολλητά το ένα με το άλλο. Είχαν κλείσει εντελώς κάθε πιθανή δίοδο με ένα τείχος από ατσάλι.
Ευτυχώς η αστυνομία είχε αφήσει ένα ελάχιστο άνοιγμα στην άκρη, όπου οι πεζοί μπορούσαν ελεύθεροι να περάσουν, ένας - ένας. Για μένα η βίαιη αυτή αστυνόμευση, ήταν μια ένδειξη ανομίας. Η αστυνομία είχε παραιτηθεί από τον ρόλο της να καθοδηγεί και να επιβλέπει την συμπεριφορά ελεύθερων ανθρώπων. Δεν περίμενε ότι οι πολίτες θα ακούσουν την φωνή του αστυνομικού και είχε έτσι στήσει ένα τείχός. Αντί να εφαρμόσει τον νόμο της υπακολής προς τις αρχές, όπως γίνεται σε όλες τις ευρπωαϊκές πόλεις, είχε στήσει ένα μαντρί, όπου οι άνθρωποι σαν ζώα είχαν αποκλειστεί χωρίς περιθώρια συζήτησης ή παράβασης. Το αποτέλεσμα ήταν μια εικόνα βαρβαρότητας στο κέντρο της Αθήνας. Η οδός Ρηγγίλης βρισκόταν υπό στρατιωτικού τύπου οχύρωση. Το μήνυμα ήταν ότι βρισκόμαστε λίγο πριν από μια βίαιη εξέγερση.
Προφανώς η αστυνομία έχει χάσει την εμπιστοσύνη στην ικανότητά της να αστυνομεύει, δηλαδή να συμβουλεύει και να καθοδηγεί την πόλη με «νόμους» για το «άστυ». Αυτό το σιδηρόφρακτο τείχος, παρόμοιο με αυτό που επίσης είδα αργότερα στην αρχή της Ηρώδου Αττικού μπροστά στην πορεία των συνταξιούχων, που πέρασε τυχαία από μπροστά μου, ήταν η είσοδος της ελληνικής αστυνομίας στην περίοδο της ανομίας. Κτίζοντας ένα φράγμα από ατσάλι, δεν νοείται πλέον αστυνόμευση. Δεν μας οδηγεί πλέον ο νόμος, αλλά το ατσάλι.
Δεν μπορώ να μην αποδώσω στον ίδιο τον πρωθυπουργό την αντιαισθητική αυτή κατάντια της Αθήνας. Είτε ο ίδιος, είτε τα πρόσωπα που διόρισε στο υπουργείο προστασίας του πολίτη έχουν δώσει εντολή για αυτού του είδους την μη-αστυνόμευση, που δημιουργεί μια βάρβαρη εικόνα διάχυτης απειλής και βίαιης αναμέτρησης στο πιο κεντρικό σημείο της πόλης. Η φιλοσοφία που κρύβει η εικόνα αυτή είναι ακριβώς με την ίδια την φιλοσοφία όσων στην ελληνική αστυνομία και ελληνική δικαιοσύνη ανέχονται τους διάφορους «αντιεξουσιαστές» που ξεσπούν σε επεισόδια με εκνευριστική κανονικότητα κάθε χρόνο από το 2008 και μετά.
Οι βίαιες αυτές εκδηλώσεις δεν είναι πια – αν ήταν ποτέ – πηγαίες εκδηλώσεις διαμαρτυρίας. Είναι πλέον προγραμματισμένες και προσεκτικά οργανωμένες επιδείξεις ισχύος, από συγκεκριμένες πολιτικές υπο-ομάδες «αντι-εξουσιαστών» που βαράνε δεξιά και αριστερά, για να αποκτήσουν εξουσία. Και ας μην μπερδεύουμε τα πράγματα: οι μικρές μειοψηφίες που ευθύνονται για τις τακτικές αυτές καταστροφές στην Αθήνα και τις άλλες πόλεις δεν είναι αγωνιστές για οποιαδήποτε αξία. Είναι στο μεγαλύτερο μέρος τους διαταραγμένοι εχθροί της δημοκρατίας.
Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα των νόμων. Είναι το αντίθετο της ανομίας. Η δημοκρατία απαιτεί την ισότητα μεταξύ αγνώστων μεταξύ τους ανθρώπων. Είματε ίσοι όταν εργαζόμαστε, όταν οδηγούμε, όταν είμαι ο ασθενής σου, ή όταν είμαι ο πελάτης σου. Είμαστε ίσοι όταν είμαστε υποψήφιοι για πολιτικά αξιώματα. Η ισότητά μας βασίζεται στους νόμους: στα κοινά μας δικαιώματα και υποχρεώσεις, που νομοθετούμε από κοινού, αλλα εφαρμόζουν οι δικαστές και η αστυνομία, όταν χρειάζεται. Δημοκρατία δεν υπάρχει χωρίς νόμους.
Οι διαταραγμένοι μπαχαλάκηδες και το σιδηρόφρακτο τείχος στην Ηρώδου Αττικού είναι το ίδιο φαινόμενο. Είναι ο θρίαμβος της ανομίας, με ευθύνη μιας κυβέρνησης που δεν κατανοεί ή δεν εμπιστεύεται πραγματικά την δημοκρατία και τον νόμο. Όταν επιτρέπουμε την κοινωνική και πολιτική ζωή μας να μετατραπεί μια άτακτη και χωρίς κανόνες πάλη μεταξύ βίαων ομάδων, με εκβιασμούς και απειλές εκατέρωθεν, η δημοκρατία πεθαίνει.
Και εδώ ίσως χρειάζεται να προχωρήσουμε την σκέψη μας σε κάτι πιο ανησυχητικό. Πίσω από τις σκηνές των τελευταίων εβδομάδων ίσως βρίσκεται μια συνειδητή απόφαση της κυβέρνησης, για την επιβολή της ανομίας. Η ανομία είναι άλλη μια μορφή εξουσίας. Η κυβέρνησή μας ίσως όχι μόνο δεν αγωνιά για το κράτος δικαίου, αλλά ίσως και να πιστεύει ότι ωφελείται από την ανασφάλεια και από τις συνέπειες της βίας και απειλής στην ζωή των κατοίκων των μεγάλων πόλεων. Όσο πιο πολύ απειλείσαι, τόσο πιο πολύ χρειάζεσαι την εύνοια των κυβερνώντων. Η κυβέρνηση ίσως σκέπτεται ότι η επιλεκτική εφαρμογη των νόμων, είτε αυτοί είναι ποινικοί, είτε ειναι φορολογικοί, είτε είναι αδειοδοτικοί, της δίνει πρόσθετη εξουσία. Η ανομία πάντα συμφέρει τους ισχυρούς.
Η κυβέρνηση ίσως βλέπει το χάος της ανομίας σαν μια ευκαιρία. Ίσως είναι και μια επίδειξη δύναμης και άσκησης πίεσης προς τους επικριτές της. Η συνειδητή ή επιλεκτική ανομία των κυβερνώντων είναι όμως ένα σύμβολο ανισότητας, που εκφυλίζει την δημοκρατία. Δεν ξέρω αν η κυβέρνηση συνειδητοποιεί το μέγεθος της ζημιάς που κάνει στους θεσμούς μας.
* Ο Παύλος Ελευθεριάδης είναι καθηγητής Δημοσίου Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και δικηγόρος στο Λονδίνο.
