Αν αφήσουμε για λίγο στο πίσω μέρος του μυαλού μας τις τρέχουσες τραγικές συνέπειες από την πανδημία του κορονοϊού, ίσως ανοίξουμε ένα παράθυρο ευκαιρίας για την επόμενη μέρα. Το ελπιδοφόρο μήνυμα που εκπέμπεται, αλλά είναι εξαιρετικά δύσκολο να ακούσουμε καθαρά υπό το βάρος των ανησυχιών για την αντοχή της δημόσιας υγείας, της ερμηνείας των εκθετικών καμπυλών, τις απώλειες ζωών και τις οικονομικές συνέπειες της πανδημίας, είναι ότι ο ιός θα αντιμετωπιστεί σε κάποιο ορατό χρονικό διάστημα και θα υπάρξει σταδιακή επιστροφή στην κανονικότητα. Βέβαια, ο ρυθμός της επιστροφής θα εξαρτηθεί από το βάθος της ζημιάς – σε κάθε επίπεδο – που θα έχει προλάβει να προκαλέσει.
Όποιος πιστεύει ότι η αυτή η επιθυμητή επιστροφή θα γίνει στην κανονικότητα που υπήρξε πριν την πανδημία, είναι γελασμένος. Όπως μετά από κάθε μεγάλη κρίση, θα υπάρξουν σοβαρές αλλαγές και προσαρμογές που θα καθορίσουν τη νέα κανονικότητα. Τι έμεινε άραγε ίδιο μετά την τρομοκρατική επίθεση στους Πύργους το 2001; Ή μετά τη βαθιά χρηματοοικονομική κρίση του 2008-2009; Σχεδόν τίποτα δεν συνεχίστηκε γραμμικά, δηλαδή ομαλά σε σχέση με όσα γνωρίζαμε πριν. Το γεγονός ότι ο κορονοϊός αποτελεί παγκόσμια κρίση, συνηγορεί ότι οι αλλαγές και προσαρμογές θα είναι επίσης παγκόσμιας έκτασης.
Προφητικές προβλέψεις δεν υπάρχουν, αλλά είναι βέβαιο ότι πολλά μοντέλα κανονικότητας θα αμφισβητηθούν και θα αλλάξουν. Πάρτε ως ένα παράδειγμα την τηλεργασία. Η τεχνολογία μπαίνει σήμερα απέναντι στην κρίση του κορονοϊού και επιτρέπει ένα σημαντικό μέρος της εργασίας να μπορεί να γίνεται και να εξελίσσεται παρά τον αποκλεισμό της φυσικής παρουσίας στο χώρο δουλειάς. Δεν είναι καθολικό, αλλά αφορά μεγάλο τμήμα της παραγωγικής διαδικασίας. Η τεχνολογία, που τα τελευταία χρόνια, δημιούργησε προϊόντα και πρωτόκολλα για την εξ αποστάσεως δουλειά, τεστάρεται και στρεσσάρεται στην κρίση αυτή και αποδεικνύεται και ανθεκτική και παραγωγική. Με κάποιες βελτιώσεις σε σημεία που θα εντοπιστούν, δεν είναι υπερβολή να εκτιμηθεί ότι η τηλεργασία θα διαμορφώσει ένα νέο μοντέλο που θα βρει εκτεταμένη χρήση την επόμενη μέρα.
Τι σημαίνει αυτό για την σημερινή κανονικότητα; Τεράστιες αλλαγές. «Δουλεύω από μακριά» σημαίνει ενδεικτικά μόνο λιγότερη μετακίνηση για δουλειά, ελάττωση των επαγγελματικών ταξιδιών, μικρότερη απαίτηση για γραφειακούς χώρους, επένδυση σε κατάλληλους εξοπλισμούς και συστήματα ώστε να εξασφαλίζεται ταχύτητα και ασφάλεια δεδομένων, ευελιξία ωραρίων, νέα μοντέλα διαχείρισης προσωπικού, αμοιβών και αξιολόγησης της απόδοσης, νέα αντίληψη για την κατάρτιση και την εκπαίδευση των εργαζομένων, περιορισμό λειτουργικού κόστους και κόστους παγίων (overheads), αύξηση του ελεύθερου χρόνου ή του χρόνου που αναλώνεται στην προσωπική και οικογενειακή ζωή, διαφορές στην επαγγελματική κοινωνικοποίηση κλπ.
Αυτό είναι ένα μόνο παράδειγμα για την επόμενη μέρα. Και δεν είναι σενάριο επιστημονικής φαντασίας, συνέβαινε ήδη σε πολλές περιπτώσεις επιχειρήσεων και θα επεκταθεί σε τεράστιο πλήθος άλλων αφού η κρίση αποδεικνύει ότι «μπορεί να γίνει» και αίρονται συναφείς φόβοι και επιφυλάξεις που πάντα υπάρχουν απέναντι στο καινούργιο και στην out of the box σκέψη και υλοποίηση.
Όπως σε κάθε σοβαρή αλλαγή που χρειάζεται την κατάλληλη αφορμή για να μπει σε εφαρμογή, θα υπάρξουν κερδισμένοι και χαμένοι και όχι αναγκαστικά ή μόνο με τη στενή οικονομική έννοια του όρου. Θα υπάρξουν αυτοί που θα δημιουργήσουν την αλλαγή, αυτοί που θα την ακολουθήσουν και θα την εντάξουν στη δική τους κανονικότητα και όσοι θα μείνουν πίσω είτε αρνούμενοι να αναγνωρίσουν την ανάγκη της προσαρμογής, είτε μη μπορώντας να υιοθετήσουν τις αλλαγές που θα υπάρξουν.
Κλειδί της επόμενης μέρας, που ισχύει πάντα αλλά αναδεικνύεται πιο επιθετικά και έντονα μετά από μεγάλες κρίσεις, είναι η ανάπτυξη των δεξιοτήτων της ανθεκτικότητας (resilience) και της προσαρμοστικότητας (adaptation). Η πρώτη είναι απαραίτητη για να μπορέσει κάποιος να περάσει τον κάβο που διαμορφώνουν οι αλλαγές που στοιβάζονται με ταχύτητα μπροστά του τόσο στη διάρκεια της κρίσης όσο και μετά από αυτήν. Η δεύτερη είναι απολύτως κρίσιμη για την επιβίωση και την ανάπτυξη – σε όλα τα επίπεδα – όταν οι αλλαγές θα είναι ήδη η νέα κανονικότητα.
Αν υπάρχει ένα πράγμα που πρέπει να μάθουμε από την κρίση αυτή, είναι ότι σε όποια φάση της ζωής μας κι αν βρισκόμαστε, ό,τι κι αν κάνουμε, όσο καλά κι αν θεωρούμε ότι έχουμε απορροφήσει τους τρέχοντες κανόνες, όσο κι αν πιστεύουμε ότι είμαστε προσαρμοσμένοι στα σημερινά πρότυπα ζωής, πρέπει να κρατάμε αυτιά και μάτια ανοικτά και να ενσωματώσουμε γνώσεις, συνήθειες και δεξιότητες για να συνεχίσουμε στην επόμενη φάση που θα είναι πολύ διαφορετική.
Και πέρα από την αναμφισβήτητη αξία της «ατομικής ευθύνης» που έχει αναδειχθεί στην κρίση αυτή και είναι κρίσιμο και αναγκαίο ζητούμενο για να ξεπεραστεί, είναι βέβαιο ότι η ατομική ευθύνη θα είναι αυτή που θα μείνει ως το βασικό εργαλείο προσαρμογής στην επόμενη μέρα. Όπως είπε και ο Eugenio Montale (Νόμπελ Λογοτεχνίας 1975), «Η πιο επικίνδυνη πτυχή της σημερινής ζωής είναι η διάλυση της αίσθησης της ατομικής ευθύνης».
Προς το παρόν: Μένουμε σπίτι!
