Στον ελλαδικό χώρο γνωρίζουμε την έννοια του ιατρού και την έννοια του φαρμάκου από τη 2η χιλιετία π.Χ. Η πρώτη φορά που συναντάμε γραμμένες τις λέξεις αυτές είναι περί τον 13ο αι. π.Χ. δηλαδή, στα μυκηναϊκά χρόνια. Στην Πύλο και τις δύο, σε επιγραφές με γραμμική Β’ από τα αρχεία του ανακτόρου. Αλλά συναντάμε και ιατρικές πρακτικές εκείνα τα μακρινά και τόσο γνώριμα- άγνωστα χρόνια, όπως θεραπεία καταγμάτων και ο τρυπανισμός στην κεφαλή, μια ιδιαίτερα δύσκολη επέμβαση.
Η πήλινη πινακίδα με τη λέξη που αποκρυπτογραφείται ως i-ja-te = ιη(α)τήρ=ιατρός βρέθηκε το 1939 και όπως έχει πει ο αρχαιολόγος Αντώνης Βασιλάκης σε παλαιότερη ομιλία του, «χρονολογήθηκε από τον ανασκαφέα Blegen στα 1200 περίπου, τέλος της ΥΕ ΙΙΙΒ περιόδου. Ανήκει στη λεγόμενη σειρά Ε και περιέχει τη μόνη άμεση πληροφορία για παρουσία ανακτορικού γιατρού είναι η καταγραφή σε μια πινακίδα στην Πύλο, μαζί με προσωπικά ονόματα, ασχολίες και ιδιοκτησίες»
Η λέξη ιατήρ υπάρχει και στον Όμηρο «και αναφέρεται στο θεϊκό γιατρό χειρουργό Μαχάωνα, το γιο του Ασκληπιού, που ήταν ο γιατρός των Αχαιών. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς ποια ήταν η κοινωνική θέση του. Πιθανό να ήταν ένας από του πολλούς τεχνίτες του ανακτόρου. Στην πινακίδα αναφέρεται ως ιδιοκτήτης γης, μαζί με άλλους της ίδιας τάξης, π.χ. τον te-re-ta = τελεστή. Αν και δεν υπάρχουν εικονογραφικές μαρτυρίες από το προϊστορικό Αιγαίο για την θεραπευτική πρακτική, είναι σημαντικό ότι από εδώ γνωρίζουμε την ύπαρξη του γιατρού στο κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον του.»
Ο κ. Βασιλάκης σημειώνει: «Δε γνωρίζουμε με βεβαιότητα αν είναι ανακτορικός γιατρός και βασιλικός θεραπευτής, γιατί αν ήταν θα συνοδευόταν από το επίθετο wa-na-ka-te-ro = που ανήκει στον άνακτα. Η κτηματική περιουσία που έχει πιθανόν του έχει αποδοθεί από τον άνακτα ως αντάλλαγμα για τις ιατρικές υπηρεσίες του στο παλάτι. Υπάρχει και η πιθανότητα ο ιητήρ να ανήκε σε ένα θρησκευτικό κέντρο ή σε ένα ιερό. Ανάλογες κτηματικές περιουσίες κατέχουν και άλλοι ανακτορικοί υπάλληλοι και τεχνίτες, όπως ήταν ο ράφτης και ο κεραμοποιός του ανακτόρου. Στην Οδύσσεια ο ιατήρ είναι στην τάξη των δημιοεργών, όπως ήταν οι τεχνίτες, οι ξυλουργοί, οι μάντεις και οι βάρδοι.»
Pa-ma-ko, φάρμακο
Αφού αποκρυπτογραφήθηκε η λέξη ιατρός, όταν οι αρχαιολόγοι συνάντησαν τη λέξη pa- ma- ko (φάρμακο) δεν δοκίμασαν ιδιαίτερη έκπληξη. Ηταν γραμμένη σε άλλη πήλινη πινακίδα, που προερχόταν «από το δωμάτιο 99 στο ανάκτορο της Πύλου και έχει ειδικό ενδιαφέρον γιατί αναφέρεται σε γιατρικά και φάρμακα. Είναι πολυσυζητημένα τόσο η ίδια η πινακίδα όσο και το περιεχόμενο της. Έχει δημοσιευτεί και ερμηνευθεί με παραλλαγές δυο φορές, το 1981 και το 1992, αλλά η βασική ερμηνεία είναι η ίδια. Οι πληροφορίες που μας δίνει η επιγραφή είναι: η λέξη pa-ma-ko =φάρμακο, η λέξη e-pi-ko = ι(ε)βίσκος (= αλθαία, μολόχα), και δυο προσωπικά ονόματα γιατρών (;) του Awarakanao = Αβράκανου (;) και του Wotomo = Ότομου (;).
Ο κ. Βασιλάκης σχολίασε στην ομιλία του: «Ο ιβίσκος ή αλθαία = θεωρείται ότι είναι η «αγριομολόχα», που το έφεραν στο παλάτι εξαιτίας των ιαματικών ιδιοτήτων του. Το φάρμακο είναι αντιφλεγμονώδες, επουλωτικό, καταπραϋντικό, αναζωογονητικό και μαλακτικό. Το εκχύλισμα του περιέχει μια κολλώδη ουσία, η οποία, όταν έρθει σε επαφή με το νερό, διογκώνεται και δημιουργεί μια μαλακή, προστατευτική γέλη.»
Κατά τους Βέντρις και Τσάντγουικ πολλά από αυτά τα φυτά ήταν τροφές ή καρυκεύματα, και επίσης συνδέονται με τη βιοτεχνία παραγωγής αρωματικών λαδιών, ενώ θα μπορούσαν να είχαν ιατρικές χρήσεις. Η ανεύρεση των πινακίδων στις Μυκήνες τις καθιστούν κέντρο διακίνησης βότανων και μπαχαρικών. Σε κάθε περίπτωση να μην ξεχνάμε ότι οι πινακίδες είναι κατάστιχα που καταγράφουν την παράδοση των φυτών στο ανάκτορο. Συλλέγονταν από διάφορους συλλέκτες και από διάφορες περιοχές τα εξής φυτά, άνθη κα καρποί: σέλινο, κορίανδρος, κίμινο, κύπερος, μάραθος, σύκο, λινάρι, πιπερόριζα, ίρις (ρίζα) κάρδαμο, μέντα, κρεμμύδι, φλισκούνι, ρόδο, κρόκος, φασκόμηλο, σουσάμι, τερέβινθος, μολόχα αλλά και ηλιέλαιο.
Σύμφωνα με τον ομιλητή, «σήμερα γνωρίζουμε ότι πέντε τουλάχιστον από αυτά τα φυτά έχουν ειδικές ιδιότητες εναντίον του φουσκώματος: η μέντα, το κορίανδρο, το κίμινο, το σέλινο και το μάραθο. Αυτά τα φυτά ανήκουν στην οικογένεια των Σκιαδιοφόρων, που έχουν χαρακτηριστικό γνώρισμα ότι περιέχουν αιθέρια έλαια. Άλλα φυτά που δεν αναφέρονται στις πινακίδες, αλλά είναι γνωστά από τις αναλύσεις των ιζημάτων σε μαγειρικά σκεύη, είναι τo άνηθο και το γλυκάνισο. Αυτά όλα ήταν χρήσιμα για την αντιμετώπιση πολλών περιστατικών, ανάμεσα σε άλλα και γαστρεντερικών, για τους Μυκηναίους που η δίαιτα τους ήταν πλούσια σε όσπρια, σύκα και πρόχειρα γεύματα. Από άλλες πηγές γνωρίζουμε ότι χρησιμοποιούσα το όπιο της μήκωνος υπνοφόρου ως καταπραϋντικό πόνων».
Στα παραπάνω πρέπει να προσθέσουμε και το μέλι, που είναι γνωστό και μαρτυρημένο από την Αίγυπτο για τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Αυτή είναι η ερμηνεία που δίνεται όπως λέει ο αρχαιολόγος σε μια πινακίδα από την Κνωσό που αναφέρει προσφορά μελιού στη θεά Ειλείθυια και σε όλους τους θεούς. Το μέλι είναι φυσικό αντιβιοτικό και το χρησιμοποιούσαν ως καθαρτικό, ως καταπραϋντικό για τις ωδίνες, ως αλοιφή επούλωσης τραυμάτων και στη θεραπεία των ματιών, και σε διάφορα σκευάσματα αναμιγμένο με ελαιόλαδο ή ζωικό λίπος.
Πιθανόν, κατά την βεβαιωμένη αρχαιολογικά παρασκευή αιθέριων ελαίων στα ανακτορικά εργαστήρια, παράγονταν και εκχυλίσματα ή άλλες ουσίες από κάποια φυτά και βότανα, που θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως φάρμακα, ενώ θα υπήρχαν αντίστοιχα κατάλληλα σκεύη και δοχεία για την κατεργασία και την αποθήκευση τους.
Αρρώστιες και επιδημίες στην Κρήτη
Ο κ. Βασιλάκης τόνισε πως δεν έχουν διατηρηθεί μαλακοί ιστοί από το χώρο του Αιγαίου και αυτό περιορίζει τις δυνατότητες να βεβαιωθούν αρρώστιες. Έτσι, βεβαιώνονται μόνον οι αρρώστιες που αφήνουν σημάδια στα οστά, όπως η ενδημική ελονοσία και η σιδηροπενική αναιμία που προκαλούνται από το σίδηρο και άλλες αιτίες, η πολιομυελίτιδα, η φυματίωση, η βρουκέλωση, οι πυογενείς παθήσεις, ο σταφυλόκοκκος και η σαλμονέλα. Δεν είναι, όμως, δυνατό να εντοπιστούν άλλες βαριές αρρώστιες όπως η χολέρα και ο τύφος που συνήθως υπάρχουν σε αστικούς πληθυσμούς με υποβαθμισμένο επίπεδο ζωής. Άλλες παθήσεις που μπορεί να διαγνωστούν από τα οστά είναι η αβιταμίνωση, το σκορβούτο, το οστεοβλαστικό σάρκωμα, ο μεταστατικός καρκίνος των οστών, οι οστεοαρθρίτιδες, οι φλεγμονές και άλλες παθήσεις των οστών και των δοντιών. Για το μέσο όρο ζωής, η εκτίμηση για την Κρήτη είναι ότι μειώθηκε από τα 35 χρόνια της προανακτορικής στα 31 χρόνια της μετανακτορικής περιόδου.
Αγροτικές κοινωνίες στη μυκηναϊκή Ελλάδα
Αντίστοιχη μελέτη έχει γίνει για την αγροτική κοινωνία στα Νιχώρια Μεσσηνίας για την περίοδο γύρω στο 1450 π.Χ. Πρώτο συμπέρασμα είναι οτι πληθυσμός ήταν γενικά σε καλύτερη κατάσταση υγείας από τα σύγχρονους αστικούς πληθυσμούς: ανάστημα ψηλότερο από τα μέσο όρο και σχετικά καλή διατροφή, αφού έτρωγαν αρκετό κρέας και χρησιμοποιούσαν ανεπεξέργαστα δημητριακά και μαλακές τροφές. Όμως υπήρχαν κι εδώ προβλήματα στην υγεία των δοντιών, ενώ έχει παρουσιαστεί και μια περίπτωση σοβαρής επιδημίας όπως έδειξε η ανακάλυψη μιας ομαδικής ταφής όπου οι 11 νεκροί είχαν τοποθετηθεί ο ενας πάνω στον άλλο σε κυκλική διάταξη.
Μυκηναϊκή ανακτορική κοινωνία
Για την υγεία της ανακτορικής ελίτ των πρώιμων μυκηναϊκών χρόνων υπάρχουν σοβαρά στοιχεία από τον ταφικό περίβολο Β των Μυκηνών. Εδώ βρέθηκαν πολλά στοιχεία για τραύματα και άλλες αρρώστιες: το ανάστημα τους ήταν 1,71-1,80 μ. 5 εκατοστά ψηλότεροι από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Ήταν γενικά γεροδεμένοι, προφανώς λόγω της καλύτερης διατροφής. Σε μια περίπτωση βρέθηκε πέτρα στη χολή, που οφειλόταν στην υπερκατανάλωση λιπαρών τροφών και κρασιού. Η καλή κατάσταση των δοντιών και η σχετική απουσία υπερφόρτωσης δείχνουν ψηλότερο επίπεδο υγείας. Πολλά ήταν τα τραύματα στο κεφάλι, οι αρθρίτιδες και οι οστικές κακώσεις, όπως είναι φυσικό για πολεμιστές.
