Της Έλενας Συρμαλή*
Πολλές φορές έχουμε αναρωτηθεί για ακραίες πράξεις ανθρώπων εναντίον συνανθρώπων τους, μετά από κάποια εντολή. Ο Zimbardo (1970) ανέλυσε την έννοια της απεξατομίκευσης προσπαθώντας να εξηγήσει αυτές τις πράξεις. Μέσω της απεξατομίκευσης υποστήριξε ότι η συμμετοχή ενός ατόμου σε μια ομάδα παρέχει έναν μανδύα ανωνυμίας. Οι ανθρώπινες στολές μάλιστα, τις οποίες χρησιμοποιούν διάφορα σύνολα, επιτείνουν το φαινόμενο και αυξάνουν την επιθετική συμπεριφορά. Ωστόσο παρόμοιες αντιδράσεις δεν έχουν μόνο μέλη ομάδων με μεγάλα χρονικά διαστήματα αλληλεπίδρασης. Αποτρόπαιες πράξεις έχουν παρατηρηθεί και σε άλλες περιπτώσεις. Μας είναι δύσκολο να πούμε «όχι» σε μια εντολή η οποία προέρχεται από φορέα εξουσίας. Οι χαρακτηρισμοί κατά καιρούς για αυτές τις δράσεις είναι έντονοι, ο αποτροπιασμός μας έκδηλος και ως ένα βαθμό δικαιολογημένος. Ποιος είναι όμως αυτός ο μηχανισμός ο οποίος οδηγεί τα άτομα σε βίαιες συμπεριφορές, μετά από άμεση ή έμμεση εντολή, εναντίον ατόμων που δεν έχουν ιδιαίτερη αλληλεπίδραση πριν;
Χαρακτηριστικά σημερινά παραδείγματα τέτοιων συμπεριφορών είναι και οι ακρότητες στις οποίες προβαίνουν μέλη της Χ.Α. ή οι επιθέσεις αναρχικών ομάδων.
Η θεωρία που αποπειράθηκε να εξηγήσει το φαινόμενο αυτό είναι η θεωρία της «υποταγής στην αυθεντία» του Miligram (δεκαετία 1960). Μετά τα εγκλήματα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τη δίκη που ακολούθησε (δίκη της Νυρεμβέργης), οι επιστήμονες προβληματίστηκαν και θέλησαν να μελετήσουν τους παράγοντες που οδήγησαν στην εκδήλωση αυτών των συμπεριφορών. Πραγματοποιήθηκαν έρευνες και διατυπώθηκαν θεωρίες όπως του Miligram, του Zimbardo, του Asch, του Moscovici.
Πριν αναλυθεί το φαινόμενο της υποταγής στην αυθεντία θα πρέπει να σημειωθούν κάποια βασικά στοιχεία για τα χαρακτηριστικά των ομάδων.
Όταν υπαγόμαστε σε μία ομάδα διαμορφώνουμε και αποκτούμε μία κοινωνική ταυτότητα. Η διομαδική μας συμπεριφορά, η αλληλεπίδραση μας δηλαδή με άτομα άλλων ομάδων, είναι σύμφωνα με τους Hogg και Vaughan (1995), κάθε αντίληψη, σκέψη ή συμπεριφορά που επηρεάζεται από την επίγνωση των ατόμων ότι οι ίδιοι και οι άλλοι είναι μέλη ξεχωριστών ομάδων. Η κοινωνική μας ταυτότητα αποτελείται από κοινωνικές κατηγορίες στις οποίες το άτομο θεωρεί ότι ανήκει. Μέσα σε μία ομάδα οι ευθύνες διαχέονται ενώ τα μέλη ασκούν πίεση προκειμένου να υπάρξει ομοιομορφία απόψεων και δράσεων. Η κοινωνική ταυτότητα συνδέεται άμεσα και με το άτομο που φέρει εξουσία και λειτουργεί ως Αρχηγός.
Οι άνθρωποι από μικρή ηλικία κοινωνικοποιούνται μέσα σε μικρότερες ή μεγαλύτερες ομάδες, με τέτοιον τρόπο, ώστε να σέβονται τις διάφορες μορφές εξουσιών (του Κράτους, των δασκάλων, των γονιών κ.α.). Όλοι αυτοί οι παράγοντες συμβάλλουν στην ενότητα των ομάδων και στη συνεκτικότητα τους. Δεν θα ήταν δυνατόν να υπάρξει πρόοδος χωρίς μια μορφή ιεραρχίας και συμφωνίας μεταξύ των ατόμων.
Ο Miligram πραγματοποίησε πειράματα σε ένα εργαστήριο του πανεπιστημίου του Yale. Τα πειραματικά υποκείμενα θεωρούσαν ότι συμμετείχαν σε μελέτη για τα αποτελέσματα της τιμωρίας στην ανθρώπινη μάθηση. Βρίσκονταν στη θέση του «δασκάλου» που επέβαλε την τιμωρία στους μαθητές, ενώ οι μαθητές ήταν οι πειραματικοί συνεργάτες του επιστήμονα. Ο κάθε «μαθητής» δενόταν σε μία καρέκλα με κολλημένα στα μπράτσα του ηλεκτρόδια. Ο «δάσκαλος» θα έπρεπε να προχωρήσει σε ηλεκτροσόκ στον μαθητή, κάθε φορά που ο τελευταίος έκανε ένα λάθος. Ο πειραματιστής εξηγούσε στους δασκάλους ότι τα ηλεκτροσόκ δεν θα προκαλούσαν μόνιμες βλάβες. Το 65% των πειραματικών υποκειμένων συνέχισε να πραγματοποιεί ηλεκτροσόκ από 15 Volt έως 450 Volt στους μαθητές μετά τα λάθη τους, παρά τη δυσφορία και τον πόνο που παρουσίαζαν ότι είχαν όσοι έπαιζαν τον συγκεκριμένο ρόλο σε συνεργασία με τον πειραματιστή. Σχεδόν όλα τα πειραματικά υποκείμενα έφτασαν να κάνουν ηλεκτροσόκ μέχρι 255 Volt. Πολλές φορές οι «δάσκαλοι» ζήτησαν από τον επιστήμονα να σταματήσουν, καθώς αντιλαμβάνονταν ότι υπέφεραν οι «μαθητές». Παρόλα αυτά μετά την επιμονή του πειραματιστή συνέχιζαν. Ο Miligram υποστήριξε καταρχήν ότι το φαινόμενο αυτό εξηγείται από τη διαδικασία της ένταξης των ατόμων σε μία κατάσταση παθητικού αντικειμένου. Πρόκειται για μία νοητική κατάσταση της οποίας κύριο χαρακτηριστικό αποτελεί η αναντίρρητη υπακοή και η μεταφορά της ευθύνης στο άτομο που φέρει εξουσία και δίνει τις διαταγές. Το πείραμα πραγματοποιήθηκε σε διάφορες χώρες με πολλές παραλλαγές και τα αποτελέσματα ήταν παρόμοια. Σημαντικό στοιχείο που θα πρέπει να σημειωθεί είναι και ο παράγοντας της αμεσότητας μεταξύ του δράστη- δασκάλου (πειραματικού υποκειμένου) και του μαθητή (συνεργάτη του επιστήμονα). Αν βρίσκονταν στο ίδιο δωμάτιο ή αν ο μαθητής ήταν ορατός για το πειραματικό υποκείμενο ή όχι. Επίσης ο τρόπος με τον οποίο είχε ντυθεί ο πειραματιστής φαίνεται να έπαιζε κάποιο ρόλο. Παραδείγματος χάριν οι στολές, στρατιωτικές, ιατρικές, οδηγούν σε διαφοροποίηση των αποτελεσμάτων. Οι στολές και τα εμβλήματα εξουσίας μπορούν να προκαλέσουν αναντίρρητη υπακοή. Η λιγότερο «νομιμοποιημένη» εξουσία (σε περιπτώσεις κατά τις οποίες δήλωναν στα υποκείμενα ότι η έρευνα χρηματοδοτούνταν από μία ιδιωτική φαρμακευτική εταιρεία και όχι από το πανεπιστήμιο) έπαιζε κάποιο ρόλο. Παρουσιάζονταν δηλαδή μικρότερα ποσοστά συμμόρφωσης στις εντολές. Ένας ακόμα παράγοντας διαφοροποίησης των αποτελεσμάτων ήταν και η παρουσία περισσότερων ατόμων που υπάκουαν τον επιστήμονα. Το γεγονός αυτό άσκησε μεγαλύτερη πίεση στα πειραματικά υποκείμενα για να εκτελέσουν τις εντολές. Έρευνες σχετικές με τη συμμόρφωση και την ομαδική πίεση που ασκείται για ομοιομορφία έχουν πραγματοποιηθεί από τον Asch, ενώ το φαινόμενο της μειονοτικής επιρροής έχει αναλυθεί από τον Moscovici.
Η υποταγή στην αυθεντία αν εξεταστεί σε συνδυασμό με τα στερεότυπα και τις κατηγοριοποιήσεις που υφίστανται σε μία ομάδα, εξηγεί σε μεγάλο βαθμό αποτρόπαιες πράξεις στις οποίες προβαίνουν μέλη ομάδων (με μεγαλύτερη ή μικρότερη αλληλόδραση) στις οποίες υπάγονται ως απλοί πολίτες. Οι προβληματισμοί που δημιουργούνται είναι αναπόφευκτοι. Ο τρόπος κοινωνικοποίησης μας, μάς οδηγεί στην υπακοή, σε οποιαδήποτε διαταγή η οποία προέρχεται από φορέα εξουσίας;
Πόσο μακριά μπορεί ένας άνθρωπος να φτάσει, όταν αυτή η διαταγή αφορά τον βασανισμό, την κακομεταχείριση, την προσβολή ενός συνανθρώπου του ο οποίος ανήκει σε μία άλλη ομάδα;
Πόσο εύκολα μπορούν να εξαλειφθούν από τη συνείδησή μας οι ανθρώπινες ιδιότητες ενός άλλου ατόμου; Όπως φαίνεται δεν είναι τόσο δύσκολο. Υπάρχει όμως εναλλακτική; Δεν θα ήταν δυνατόν να ζούμε σε κοινωνίες στις οποίες η όποια εξουσία δεν θα έφερε ένα είδος αίγλης και αυθεντίας. Θα πρέπει να υπάρχει μια ιεραρχία, Θεσμοί και όργανα κοινωνικού ελέγχου. Στις θέσεις εξουσίας όμως βρίσκονται άνθρωποι με πάθη και αδυναμίες (όπως τα περισσότερα άτομα). Ακριβώς γι' αυτόν τον λόγο, πρωταρχικό ρόλο, μαζί με την κοινωνικοποίηση και την προσπάθεια μας να αναπτυχθούν γνωστικά τα νέα μέλη του κοινωνικού συνόλου, θα πρέπει να παίξει και η ηθική ανάπτυξη των ατόμων, η ενσυναίσθηση και η πίστη στη μοναδικότητα και στην αξία του κάθε ανθρώπου.
Πηγές:
Κοινωνική Ψυχολογία, M.A. HOGG, G.M. VAUGHAN
Εγχειρίδιο Κοινωνικής Ψυχολογίας, Σ. ΠΑΠΑΣΤΑΜΟΥ
Εισαγωγή στην κοινωνική ψυχολογία, Σ. ΠΑΠΑΣΤΑΜΟΥ
Η εξήγηση στην Κοινωνική Ψυχολογία, W. DOISE
* Η κα Έλενα Συρμαλή είναι Εγκληματολόγος, ΜΔΕ Εγκληματολογίας, επιστημονικός συνεργάτης Εργαστηρίου Αστεακής Εγκληματολογίας Παντείου.
