Ο Δήμητρης Παπαδημητρίου παρουσίασε πρόσφατα στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, στο πρόγραμμα που ο ίδιος διευθύνει με τίτλο «Ελληνικό Σχέδιο», τον Γ κύκλο του έργου του «Ο Μεγάλος Αιρετικός».
Πρόκειται για μελοποιήσεις ποιημάτων από την ελληνική και ξενόγλωσση γραμματεία, που έχουν ως κοινό παρονομαστή μιαν ιδιαίτερη ποιητική ματιά πάνω στον άνθρωπο και την ιστορία, η οποία συνεχίζει στο διηνεκές να μας ξαφνιάζει.
Ο προκλητικός ασφαλώς τίτλος μας ώθησε να συζητήσουμε με τον συνθέτη, ο οποίος επιπροσθέτως ετοιμάζει και τη νέα παράσταση του μιούζικαλ Μομπι Ντικ, το ερχόμενο φθινόπωρο
Συνέντευξη στον Απόστολο Διαμάντη
Λόγω του μεγάλου ερωτικού μπορεί να εικάσει κάποιος πως εμπεριέχεται εδώ αντίστιξη θα λέγαμε, ενδεχομένως αυτοσαρκαστική;
Αντίστιξη βεβαίως, υπάρχει. Με τον Μάνο Χατζιδάκι είχαμε μια τέτοια σχέση με πειράγματα και «χωρατά», έναν τέτοιο κώδικα. Εγώ ήμουν το πειραχτήρι, ο αμφισβητίας και θρασύς εν τη νεότητι, που προκαλούσε συχνότατα καυγάδες. Εκείνος ήταν ο φορέας του ορθού, του καθαρού και του ηθικού.
Ο Χατζιδάκις γινόταν εύκολα έξαλλος, εξαφανιζόταν για μια, δυο μέρες, αλλά αργά ή γρήγορα ξαναχτυπούσε το τηλέφωνο και ξαναέπιανε το νήμα σχεδόν από το πουθενά. Έτσι νόμιζα τότε. Όμως το νήμα το είχε πάντα αυτός στα χέρια του. Τώρα που τα θυμάμαι ήμουν τουλάχιστον ασυγχώρητος τις περισσότερες φορές. Τώρα κατάλαβα ότι απλά επιθυμούσε σφόδρα να ήταν εγώ, δηλαδή νέος και αντιφρονών, σχεδόν όσο και εγώ θα επιθυμούσα να ήμουν σοφός και μέγας, όπως εκείνος.
Τώρα που το κατάλαβα συνεχίζω την πλάκα αυτή, κάπως αλλιώς. Όχι, αυτοσαρκασμός δεν είναι. Είναι απλά εμβάθυνση στο τι σήμαινε το «Ερωτικός» για τον Μάνο τότε. Και τί σημαίνει το «Αιρετικός» για μένα τώρα. Να που οι δύο έννοιες ίσως ταυτίζονται. Και τις χωρίζει ένα - ρω, το γράμμα που ο Μάνος δεν έλεγε! Αυτό λοιπόν θα του πω όταν ξαναβρεθούμε, -ελπίζω σε πολλά χρόνια από τώρα, να εξηγούμεθα- και θα με κυνηγάει στον άλλο κόσμο με το σκουπόξυλο.«Τι σε πειράζει ρε Μάνο, θα του φωνάζω, αφού εσύ το - ρω δεν το λες κάν!» Ξέρω ότι ο Μάνος στον Παράδεισο χασκογελάει και το διασκεδάζει αφόρητα. Και γελάω κι εγώ ώρες ώρες.
Εγώ, όπως άκουσα το έργο σας και τους 3 κύκλους δηλαδή, ενώ είναι προφανές πως εμβαθύνετε στη φόρμα του τραγουδιού, κάτι ταυτοχρόνως σας απομακρύνει από εκεί, προς την συμφωνική μουσική.
Ναι εμβαθύνοντας πολύ σε κάτι τελικά το αλλάζεις. Το ίδιο όμως κάνω και με την συμφωνική μουσική. Στη μεν συμφωνική μουσική μου βγάζω μπροστά το σπάνιο τραγουδιστικό χάρισμα της συναισθηματικής ευθυβολίας, της προφορικότητας των μελωδιών, της οικονομίας και καθαρότητας στον στόχο. Στοιχεία ουσιαστικής ελληνικότητας.
Στο τραγούδι αντίθετα μεταγγίζω την πολυδιαστατότητα, την μουσική αφαίρεση γύρω από το συγκεκριμένο του λόγου που του προσφέρει πολλαπλασιασμό νοήματος. Ακόμη την τόλμη του νέου στοιχείου γύρω από το απαραίτητο για το τραγούδι κλισέ. Απομακρύνομαι δηλαδή αλλά μόνο από την επιφάνεια του τραγουδιού καθώς οδεύω στον βυθό του. Απομακρύνομαι για όσους δεν ακολουθούν, προτιμώντας την επιφάνεια.
Το επίθετο αιρετικός προκύπτει ίσως από την ποιητική συνύπαρξη του Βιγιόν με τον Λαπαθιώτη τον Μπρεχτ και τον Αριστοφάνη;
Αιρετικός είναι ένα επίθετο που ισοδυναμεί με το μη ορθόδοξος, μη «κανονικός». Όμως είναι η προϋπόθεση κάθε ετερότητας, διαφορετικότητας αυτή η στάση. Ο ποιητής δεν ακολουθεί κανόνες άλλους από τους δικούς του. Άρα η αιρετικότητα τους συνδέει απλά επειδή όλοι τους είναι όντως ποιητές.
Πάντως η εμφάνιση του Βιγιόν ή του Μπωντλέρ στο σύγχρονο ελληνικό τραγούδι είναι εκ των πραγμάτων αιρετική επιλογή.
Ο Βιγιόν και ο Μπωντλαίρ δεν είναι συχνοί στο ελληνικό τραγούδι,αλλά δεν είναι τελείως παρθένοι. Άλλοι, όπως ο Auden, o Larkin, o Yeats, o Cavalcanti, ο John Donne η ο Αλεξανδρος Σχοινάς, είναι μεταξύ των απολύτως νέων στο ελληνικό τραγούδι, αν και πραγματικοί ογκόλιθοι της παγκόσμιας ποίησης. Στις μεγαλειώδεις μεταφράσεις του Καψάλη και του Κοροπούλη οφείλεται αυτό το πράσινο φώς στη μελοποίηση τους.
Συνήθως νοιώθουμε πιο οικεία με την αμεσότητα στο στίχο, όταν μιλάμε για τραγούδι. Τα περισσότερα των αιρετικών σας την έχουν βεβαίως. Κάποια όμως όχι. Είναι ποιητικώς υπαινικτικά. Εδώ ο συνθέτης ακολουθεί αυτή την ποιητική λογική ή την υποτάσσει σε μια πιο άμεση τραγουδιστική φόρμα;
Η τέχνη προϋποθέτει τον υπαινιγμό. Η ποιητικότητα είναι ακριβώς αυτό. Ο ερωτισμός επίσης. Ο κακός σύγχρονος ακροατής ξεπετάει την ακρόαση του στο τσάκα-τσάκα υποκαθιστώντας την κατανόηση την συγκίνησηκαι το βίωμα με την κενή πληροφορία. Άρα ότι δεν καταλαβαίνει δεν υπάρχει λόγος να συνεχίσει να το ακούει, αλλά τελικά και ότι τελικά το καταλαβαίνει επίσης δεν υπάρχει λόγος να συνεχίσει να το ακούει.
Η μόνη ελπίδα με αυτόν τον τύπο είναι να μισοκαταλαβαίνει αλλά κάτι να του ξεφέυγει. Ετσι σε μικρό ποσοστό μπορεί να επανέρχεται, ιντριγκαρισμένος γιά να λύσει το αίνιγμα. Τα ποιήματα αυτά μπορεί και να τα καταλαβαίνεις μερικώς ως νόημα. Ομως ποτέ, και το εννοώ, ποτέ ολόκληρο το νόημα τους δεν θα γίνει κτήμα κανενός. Γιατί όσο τα καταλαβαίνεις τόσο εκείνα “αυξαίνουν και πληθαίνουν” το νόημα τους. Κάποιοι, πολλοί τελικά, από τους σύγχρονους ακροατές δεν είναι κορόιδα. Μπήκαν στον κόπο. Η μελοποίηση που επιχειρώ είναι βαλίτσα με πολλούς κρυφούς πάτους. Μόλις το πάρουν γραμμή επανέρχονται.
Θέλω να πω ότι ο ποιητικός υπαινιγμός δυσκολεύει την ταύτιση, την εμπλοκή. Μήπως στην περίπτωση αυτή η μουσική έχει το ρόλο του οδηγού;
-Αντίθετα, ο υπαινιγμός είναι ο μηχανισμός της εμπλοκής, του ερωτισμού. Οι ποιητικές ξεπέτες δεν παράγουν έρωτες όσο ευχάριστες κι αν φαίνονται αρχικά, σύντομα δε τις βαρυέσαι. Η σωστή μουσική είναι η αφορμή, το πρόσχημα, το αντικλείδι. Ειναι επιπροσθέτως η επιβεβλημένη υποκριτική στην παθητική ανάγνωση του ποιήματος. Ειναι ενας καλός χάρτης ενός κρυμμένου θησαυρού που ωστόσο είναι και αυτός εξαιρετικά μυστηριώδης.
Να θέσω και ένα θέμα κοινωνιολογικού τύπου: Σε μια εποχή απόλυτης ανεκτικότητας, πως μπορεί να είναι κάτι αιρετικό;
-Δεν βλέπω απόλυτη επικράτηση της κανονικότητας. Αυτό είναι θεωρώ εικονικό. Η Γή βράζει εκεί που το μάτι της τηλεόρασης, του δημοσιογράφου, του πολιτικού δεν φτάνει. Και τολμώ να πώ, βράζει και βαθειά μέσα στον καθένα μας.
Να δούμε λίγο τη EUROVISION, εάν δεχθεί βεβαίως κανείς πως πρόκειται για μουσικό διαγωνισμό. Εάν δεν έχεις μήνυμα βραβείο δεν παίρνεις. Μήνυμα πολιτικό ή μήνυμα δικαιωμάτων, υπεράσπισης μιας διαφορετικότητας κλπ. Άρα, δεν είναι πλέον αιρετικός σήμερα ο στίχος του Γιώργου Οικονομίδη σου σφυρίζω για να βγεις σου σφυρίζω;
-Η υποκλοπή της προοδευτικότητας από τους συστημικούς μηχανισμούς είναι κλασικό παλαιό κόλπο ανανέωσης τους. Κλέβεις τον αφρό από το καζάνι που βράζει και τον ονομάζεις γλυκό του κουταλιού. Ομως το καζάνι βράζει παρόλα αυτά και χωρίς δική του κρυφή διάλεκτο.
Οσον αφορά δε στον εμβληματικό κομφερανσιέ Γιώργο Οικονομίδη πολύ φοβάμαι ότι η επαναστατικότητα του σταμάταγε σε αυτά τα σφυρίγματα. Η κοπέλα έβγαινε; Εκείνη θα έκανε ίσως τη διαφορά.
Αυτά τα 2 πλοία του Φίλιπ Λάρκιν, αν θυμάμαι καλά, τα οποία έχετε εντάξει στον κύκλο του Μεγάλου Αιρετικού με έξοχο τρόπο, ανατριχιαστικά ακριβή, μένουν εν τέλει στη στεριά, γυρνάνε πίσω και μόνον ένα τρίτο φεύγει για μακριά. Καλό ποσοστό σκέφτομαι, εάν δεχθούμε πως το μακρυά είναι πάντα ο στόχος.
-Ναι καλό το ποσοστό. Το τρίτο πλοίο, αυτό του Βορρά, είναι αυτό που είναι έτοιμο για τα μεγάλα, τα δύσκολα, τα ωραία. Έτοιμο και για τον μεγάλο του χαμό. Είναι εντυπωσιακό ότι δεν αναφέρεται πλοίο για τον Νότο. Δεν το θεωρώ τυχαίο.
Το ποίημα είναι παράφραση ενός πολύ διάσημου βρετανικού χριστουγεννιάτικου τραγουδιού. Εχει ακόμα και την ιδια μετρική. Εδώ τα πλοία δίκαια είναι τρία, αφού δεν αντιστοιχούν στα σημεία του ορίζοντα. Αρα, με αυτή την μεταφορά ο Larkin ήξερε ότι του “περισσεύει ένα καράβι, αυτό του Νότου.
I saw three ships come sailing in
On Christmas Day, on Christmas Day
I saw three ships come sailing in
On Christmas Day in the morning
Pray, wither sailed those ships all three
On Christmas Day, on Christmas Day
Pray, wither sailed those ships all three
On Christmas Day in the morning
O they sailed into Bethlehem,
On Christmas Day, on Christmas Day
O they sailed into Bethlehem,
On Christmas Day in the morning.
And all the bells on earth shall ring
On Christmas Day, on Christmas Day
And all the bells on earth shall ring
On Christmas Day in the morning
And all the souls on earth shall sing
On Christmas Day, on Christmas Day
And all the souls on earth shall sing
On Christmas Day in the morning
Then let us all rejoice again
On Christmas Day, on Christmas Day…
Ο Λάρκιν, συνήθως κυνικός και ανορθόδοξος, σε αυτό το ποίημα εμφανίζεται απλά μεγαλειώδης, κρύβοντας μόνο σε διάσπαρτα περίεργα επίθετα την χολερική του φύση.
Θα ξαναδούμε τον Μέλβιλ σας; Δεν τον προλάβαμε καλά, καλά...
Ναι βέβαια θα τον δούμε τον Μομπυ Ντικ τον Φεβρουάριο στο επιβλητικό Christmas Theatre. Εν τω μεταξύ θα έχει βγει και το CD!
