Θυμάμαι την πρώτη φορά που συνάντησα τον όρο «ελεύθερος καβαλάρης», αποδίδοντας στην ελληνική γλώσσα, τον αγγλοσαξονικό όρο «free rider». Ήταν σε ένα άρθρο για ενεργειακά χρηματοοικονομικά προϊόντα. Αργότερα έμελλε να το ξανασυναντήσω στο μεταπτυχιακό, και ειδικά στις πολιτικές για το «Δίκαιο της ΕΕ».
Μου κάνει μεγάλη εντύπωση που ο όρος δεν αναφέρεται ποτέ στη δημόσια συζήτηση, παρότι ζούμε σε μια χώρα που αφθονούν οι «ελεύθεροι καβαλάρηδες». Ίσως αυτή να είναι και η αιτία που κανείς δεν επιθυμεί να συζητάει για το συγκεκριμένο θέμα.
Στις κοινωνικές επιστήμες, το πρόβλημα του ελεύθερου καβαλάρη (λαθρεπιβάτη θα το βρείτε στη Wikipedia), είναι μια μορφή αποτυχίας της αγοράς που συμβαίνει όταν αυτοί που επωφελούνται από πόρους, κυρίως δημόσια αγαθά (όπως δημόσιοι δρόμοι ή νοσοκομεία) ή υπηρεσίες κοινοτικού χαρακτήρα δεν πληρώνουν γι 'αυτές είτε καθόλου είτε το μερίδιο που τους αναλογεί.
Οι ελεύθεροι καβαλάρηδες συνιστούν σημαντικό πρόβλημα, καθώς ενώ δεν πληρώνουν για το αγαθό (είτε απευθείας μέσω τελών ή διοδίων είτε έμμεσα μέσω φόρων), ενδέχεται να συνεχίσουν να έχουν πρόσβαση ή να το χρησιμοποιούν. Με αυτό τον τρόπο, το αγαθό μπορεί είτε να υποπαραχθεί, να εξαντληθεί, να υποβαθμιστεί ή ακόμα και να αχρηστευθεί. Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι κυρίως για τα μη εξαιρούμενα αγαθά (δρόμοι, φάροι), ο αποκλεισμός εκείνων που δεν πληρώνουν είναι τις περισσότερες φορές αδύνατο.
Αν υποθέσουμε ότι εγώ ρυπαίνω το περιβάλλον και σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία, ο περιβαλλοντικός φόρος διαχέεται ισομερώς σε όλους τους πολίτες, τότε έχω κίνητρο να εξακολουθήσω να ρυπαίνω, καθόσον απολαμβάνω το όποιο όφελος (επιχειρηματική δραστηριότητα), ενώ το κόστος της επικείμενης δραστηριότητας, επιβαρύνει όλους τους φορολογούμενους, αντί εμένα αποκλειστικά.
Κατά τον ίδιο τρόπο αν χρησιμοποιώ τα ΜΜΜ χωρίς να πληρώνω - σε αυτή την περίπτωση λειτουργώ κυριολεκτικά ως λαθρεπιβάτης – ενεργώ σε βάρος των υπολοίπων επιβατών. Ουσιαστικά εκείνοι επιδοτούν τις μετακινήσεις μου. Θα μου πείτε και τι με αυτό ; πέρα από το γεγονός ότι αποτελεί αντικοινωνική συμπεριφορά, πρέπει να αντιληφθούμε την σημασία της πληρωμής του κομίστρου για ένα δημόσιο αγαθό όπως οι συγκοινωνίες και τα ανταποδοτικά οφέλη.
Το εισιτήριο που πληρώνουμε, χρηματοδοτεί την συντήρηση και αγορά των μέσων, αποπληρωμή δανείων ή εξοπλισμού, βελτίωση δικτύου και ασφάλειας των επιβατών, ακόμα και αναβάθμιση των υπηρεσιών. Αν στο παραπάνω παράδειγμα λαθρεπιβίβασης, βρεθούν πολλοί μιμητές, τότε το πρόβλημα δεν περιορίζεται απλά στην απόλαυση δωρεάν διαδρομών στην «υγειά των κορόιδων». Οι συνέπειες είναι πολλαπλάσιες, καθώς δεν γίνεται συντήρηση ή αγορά καινούργιου υλικού, υποχωρούν τα μέτρα ασφαλείας, δημιουργώντας μια αλυσιδωτή αντίδραση που φτάνει μέχρι και την τελειωτική απαξίωση των δημόσιων συγκοινωνιών.
Το πρόβλημα του ελεύθερου καβαλάρη, ξεκίνησε ως απόπειρα επεξήγησης της οικονομικής αναποτελεσματικότητας, όμως πλέον χρησιμοποιείται στις κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες, στην φιλοσοφία, την περιβαλλοντολογία και οικολογία. Στη συζήτηση αντιπαρατίθενται σχολές σκέψης, σχετικά με τη συνεισφορά ή αναποτελεσματικότητα της συλλογικής δράσης, την κατανόηση και επίπτωση των εξωτερικοτήτων στις δραστηριότητες και το περιβάλλον. Αυτό που πρέπει να έχουμε πάντα στο μυαλό μας είναι πως αν πολλοί άνθρωποι υιοθετήσουν τη συμπεριφορά του ελεύθερου καβαλάρη, το σύστημα ή η υποκείμενη υπηρεσία δεν θα έχει αρκετούς πόρους να λειτουργήσει και σύντομα θα πάψει να υφίσταται.
Παρότι δεν είναι αντικείμενο του παρόντος κειμένου, θα προσπαθήσω να εξηγήσω πως το ζήτημα ενδέχεται να είναι ιδιαίτερα περίπλοκο, όσον αφορά τους πραγματικούς ευεργετημένους μιας κατάστασης. Όταν π.χ. μια κυβέρνηση επιδοτεί τον γεωργικό κλάδο, που έχει ως συνέπεια την εντατική καλλιέργεια και την εξάντληση των εδαφικών πόρων και του υδροφόρου ορίζοντα, τότε δεν είναι απολύτως ξεκάθαρο ποιοι είναι οι ωφελημένοι και πόσο αναλογεί στον καθένα να πληρώσει. Είναι σίγουρα οι άμεσα εμπλεκόμενοι αγρότες, όμως όφελος έχουν και οι καταναλωτές εφόσον απολαμβάνουν προϊόντα με χαμηλότερη τιμή και το κράτος που αυξάνει το ΑΕΠ και την ευημερία και βελτιώνει το εμπορικό ισοζύγιο.
Μακροπρόθεσμα βέβαια θα είναι όλοι χαμένοι αν δεν βρεθεί μοντέλο αειφόρου ανάπτυξης και δεν προβλεφθούν οι κατάλληλες πολιτικές, καθώς οι καλλιεργούμενες εκτάσεις θα ερημοποιηθούν. Στο ίδιο παράδειγμα, φανταστείτε ότι η επίπτωση στο περιβάλλον επηρεάζει μια γειτονική χώρα. Όπως θα ήταν η μόλυνση ενός ποταμού που διασχίζει δύο η περισσότερες χώρες Είναι δύσκολο να επιβληθεί κάποιος διακρατικός φόρος ή πρόστιμο, παρότι οι δραστηριότητες της μιας επιδρούν αρνητικά (εξωτερικότητα) στην άλλη. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο σε επίπεδο μεγαλύτερων θεσμικών οντοτήτων όπως η ΕΕ.
Με αφορμή το παραπάνω, θα ήθελα να κάνω μια υποσημείωση για τον τρόπο που αντιμετώπισε η Σουηδία την πρόσφατη επιδημία του κορονοἲου . Ως γνωστόν, η Σουηδία υιοθέτησε μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση από τις υπόλοιπες σκανδιναβικές χώρες. Ανεξάρτητα από την αποτελεσματικότητα της συγκεκριμένης πολιτικής, η Σουηδία διευκολύνθηκε στην απόφαση υπό τον εφησυχασμό και τη βεβαιότητα, ότι οι γειτονικές χώρες είχαν πάρει δραστικά μέτρα. Κατά κάποιον τρόπο οι συμπαθέστατοι Σουηδοί «σέρφαραν» πάνω στην ασφάλεια των κλειστών συνόρων των γειτόνων τους !!!
Η χώρα μας αποτελεί το βοσκοτόπι των λαθρεπιβατών. Παρότι δεν είναι στις προθέσεις του κειμένου να πάρει θέση ως προς την αποτελεσματικότητα των συλλογικών δράσεων, είναι ωστόσο ξεκάθαρο πως η «τραγωδία των κοινών», βρήκε άμεση εφαρμογή και επιβεβαίωση στην Ελλάδα, ιδίως στη μεταπολίτευση.
Οι αίτιες είναι πολλές. Η απουσία του κατάλληλου θεσμικού πλαισίου, η άρνηση τήρησης του υφιστάμενου νομικού πλαισίου, οδήγησαν σε παραβατικές συμπεριφορές που έμειναν ατιμώρητες. Συχνά απέκτησαν νομιμότητα, είτε με την ανοχή των κυβερνήσεων, είτε με τη θέσπιση νομοσχεδίων και ρουσφετολογικών ρυθμίσεων. Σε αυτό συνέβαλλε και η έφεση των συμπατριωτών μας να γέρνουν υπερβολικά την πλάστιγγα προς την πλευρά των δικαιωμάτων, έναντι των υποχρεώσεων.
Σχεδόν όλες οι «δίκαιες και αγωνιστικές» συλλογικές δράσεις λειτούργησαν σε μέγιστο βαθμό εις βάρος της κοινωνίας ως σύνολο και προς όφελος συμπαγών ολιγομελών ομάδων. στα πλαίσια του πελατειακού κράτους. Επαγγελματικές ομάδες απέσπασαν για λογαριασμό τους, αμοιβές και συντάξεις δυσανάλογες των εισφορών τους. Η προνομιακή μεταχείριση επιτεύχθηκε σε βάρος όλων των υπολοίπων που επωμίστηκαν το βάρος για λογαριασμό τους.
Σχετικά με την πρόσφατη πανδημία, είδαμε τη μεγάλη πλειοψηφία του κόσμου να ακολουθεί τις οδηγίες των ειδικών και να συμμορφώνεται στις εκκλήσεις των επιστημόνων, που ως ένα βαθμό συντέλεσε στην επιτυχία των μέτρων στην πρώτη φάση. Είναι πλέον εμφανές πως πολλοί συμπολίτες μας δρουν ανεύθυνα, γιατί γνωρίζουν πως οι υπόλοιποι πολίτες παίρνουν τα μέτρα τους και κατά συνέπεια το βάρος της δικής τους ασφάλειας, ώστε αμέριμνοι να εξακολουθήσουν να συμπεριφέρονται ανεύθυνα.
Η επίδραση του φαινομένου είναι ανεξάντλητη και περιλαμβάνει σχεδόν όλες τις εκφάνσεις της δημόσιας σφαίρας. Η επίκληση απίθανων δικαιωμάτων για να δικαιολογηθούν παραβατικές συμπεριφορές θα ήταν αστεία, αν δεν περιείχε τον κίνδυνο της δημόσιας ασφάλειας, ειρήνης και ισονομίας. Επιπλέον αναδεικνύει την έλλειψη παιδείας στα όρια του αναλφαβητισμού.
Πως μπορεί κάποιος να επικαλείται την υποχρέωση του κράτους για δημόσια ιατροφαρμακευτική περίθαλψη την ώρα που αρνείται να καταβάλλει τις ασφαλιστικές εισφορές που του αναλογούν. Πως μπορεί ένας οδηγός να σιχτιρίζει για ανύπαρκτο κράτος, τη στιγμή που η συμπεριφορά του είναι αν μη τι άλλο αντικοινωνική και αντιδεοντολογική απέναντι στους άλλους οδηγούς.
Θα είχε ενδιαφέρον αν γινόταν κάποτε κάποια μελέτη για την οικονομική αποτύπωση σε απόλυτα μεγέθη του φαινομένου αυτού. Έχω έντονη περιέργεια να μάθω πως θα διαμορφωνόταν το ασφαλιστικό κόστος του αυτοκινήτου και η διαδικασία των αποζημιώσεων αν εξαλείφαμε τους ελεύθερους καβαλάρηδες από την εξίσωση. Το ίδιο θα έλεγα και για το μέγεθος των κόκκινων δανείων, αν είχαμε μια συγκροτημένη και απαρέγκλιτη πολιτική που θα εστίαζε σε αυτό που είναι πραγματικά δίκαιο και όχι σε αυτό που φαίνεται ή μεταμφιέζεται σε δίκαιο…
* Ο Νικόλαος Δ. Τσαγκανέλιας εργάζεται για πάνω από 27 χρόνια στο χρηματοοικονομικό χώρο. Από το 2015 εργάζεται στην Tavira Securities με έδρα το Λονδίνο, ως Hedge Fund Operations & Risk.
