Της Αγγελικής Κώττη
«?θην? ?θην?ν μεδέουσα.». Αυτός ήταν ο τίτλος της εξαιρετικής ομιλίας που έκανε ο καθηγητής αρχαιολογίας Βασίλειος Λαμπρινουδάκης στο Μουσείο της Ακρόπολης. Παρουσίασε πώς η θεά Αθηνά έγινε πολιούχος της αρχαίας Αθήνας με περίλαμπρη έδρα στην Ακρόπολη. Την προηγούμενη Κυριακή σε αυτή τη στήλη παρουσιάσαμε τη γέννηση του 12θεου στην Ελλάδα και τη γέννηση της θεάς Αθηνάς από το κεφάλι του πατέρα της Δία.
Όπως είδαμε στο προηγούμενο μέρος, η Αθηνά ένωνε στη βασική της ουσία το κοσμικό θηλυκό και αρσενικό στοιχείο, ?ρσην κα? θ?λυς ?φυ, όπως έλεγε ο Ορφικός της ύμνος. Οι λατρείες της Ακρόπολης διατήρησαν έντονη την βασική αυτή υπόσταση της Αθηνάς, την οποία μοιραζόταν και με τους άλλους θεούς με τους οποίους συλλατρεύθηκε στην Ακρόπολη, σημειώνει ο κ. Λαμπρινουδάκης.
Ξεκίνησε με το Παλλάδιο, το αρχαίο, ξύλινο άγαλμα της Αθηνάς Πολιάδος που θεωρούσαν ότι έπεσε από τον ουρανό και φυλασσόταν στο Ερέχθειο. Υπήρχαν αρκετές μυστικές παραδόσεις για το Παλλάδιο, άλλοι είπαν πως προέρχεται από πατέρα της, τον γίγαντα Πάλλαντα, ο οποίος επιχείρησε να την βιάσει. Η Αθηνά αντέδρασε, τον σκότωσε, τον έγδαρε και φόρεσε το δέρμα του. Μια άλλη, παράλληλη παράδοση έλεγε ότι η Αθηνά ονομάσθηκε Παλλάς για να θυμάται τη φίλη της την Παλλάδα, την οποία σκότωσε κατά λάθος.
Αρσενικό και θηλυκό
«Πάλλας ή πάλλαξ και παλλάς, σύμφωνα με τους αρχαίους λεξικογράφους, σημαίνει νεανίας και νεάνις (πβ. το παλληκάρι)» εξήγησε ο καθηγητής. «Στον πρώτο λοιπόν μύθο το αρσενικό θείο στοιχείο, ο Πάλλας, η νέα και σφριγηλή ζωή, εμφανίζεται ως πατέρας, γονιμοποιός, και η Αθηνά ως κόρη του, ως αναγεννημένη ενσάρκωση της φύσης, ως μια άλλη Περσεφόνη. Αλλά συγχρόνως ο Πάλλας αναγεννάται μαζί με την Αθηνά, αφού αυτή ουσιαστικά τον ανασταίνει μπαίνοντας στο δέρμα του.
Στο μύθο αυτό επομένως η Αθηνά ενσάρκωνε και τα δύο στοιχεία μαζί, αρσενικό και θηλυκό, ήταν αντίστοιχη με τον έγκυο πατέρα της τον Δία, από το κεφάλι του οποίου ξεπήδησε πάνοπλη. Στη δεύτερη παράδοση πάλι, η Αθηνά και η φίλη της η Παλλάς είναι προφανώς το ίδιο θείο πρόσωπο, η μια πεθαίνει η άλλη ζει, σύμφωνα με τον κύκλο του θανάτου και της ζωής. Πάλλας και Παλλάς, αρσενικό και θηλυκό εναλλάσσονται σ' αυτόν τον κύκλο.»
Η εφεύρεση του αρότρου, η οποία αποδιδόταν στην Αθηνά, δείχνει την άμεση σχέση της με την ευφορία της γης και την ανανεωτική της δύναμη. Μεταξύ Προπυλαίων και Αρείου Πάγου βρισκόταν το Βουζύγιον ένας αγρός όπου γινόταν κάθε χρόνο ο ιερός άροτος, τελετουργικό δηλαδή όργωμα, από μέλος του ιερατικού γένους των Βουζυγών, που καταγόταν από τον μυθικό Βουζύγη (το όνομα σημαίνει αυτόν που ζεύει τα βόδια στο ζυγό του αρότρου). Στον Βουζύγη, έλεγαν, είχε παραδώσει η Αθηνά το άροτρο που εφεύρε και είχε δώσει τις πρώτες οδηγίες της καλλιέργειας των δημητριακών στην Αθήνα.
Και ο Βουζύγης ήταν ο πρώτος που έξευξε βόδια και πραγματοποίησε άροση. Κάθε χρόνο λοιπόν αναπαριστανόταν η αφετηριακή αυτή σπορά, ώστε να αναπαράγεται η ευλογία της. Σε μια αττική αγγειογραφία του 5ου π.Χ. αιώνα παριστάνεται εύγλωττα η πρώτη αυτή σπορά, η θεία γονιμοποίηση της Αττικής γης.
Αροση της γης
Στην Κεκροπία γη, δηλαδή το βασίλειο του μυθικού βασιλιά της Αθήνας Κέκροπα, παρουσία της Αθηνάς που κρατεί στάχυα και του Κέκροπα, ο Βουζύγης πραγματοποιεί την ιερή άροση» συνέχισε ο κ. Λαμπρινουδάκης. «Η Αθηνά εδώ που παραδίδει την καλλιέργεια των δημητριακών δεν διαφέρει από τη Δήμητρα, η οποία μαζί με τον σπόρο του σιταριού κατεβαίνει στη γη και ξαναβγαίνει ως Περσεφόνη.
Εικονογραφικά και εννοιολογικά συγχέεται – και στην αίσθηση του αρχαίου εικονογράφου – με τη Δήμητρα, ώστε μερικοί σημερινοί μελετητές να αναγνωρίζουν στη γυναικεία μορφή του αγγείου τη Δήμητρα. Όμως η χαραγμένη πάνω από το δέντρο επιγραφή ΚΕΚΡΟΠΙΑΣ (Κεκροπίας) δηλώνει ότι αυτό είναι η ελιά της Αθηνάς στη γη της Κεκροπίας, είναι η ελιά της Κεκροπίας, δηλαδή της Αθήνας.
Και πράγματι: Ο ιερός άροτος στο Βουζύγιο γινόταν στο τέλος του Φθινοπώρου – τέλος Οκτωβρίου αρχές Νοεμβρίου. Στην αρχή της άνοιξης, τον Μάρτιο, προσφερόταν στην Αθηνά τα Προχαριστήρια, μια θυσία που θεωρούσαν ότι επαναλάμβανε την πιο αρχαία απ' όλες τις θυσίες που έγιναν στη γη, και που προσφέρθηκε στην Αθηνά κατά τους αρχαίους συγγραφείς “δι? τ?ν ?νοδον τ?ς θεο? και δι? τ?ν βλάστησιν τ?ν καρπ?ν τ?ν φυομένων”.
Η θυσία αυτή δείχνει ότι η λατρεία της Αθηνάς στην Αθήνα είχε ένα βαθύτερο μυστηριακό υπόβαθρο που την ήθελε, όπως και τη Δήμητρα με την Περσεφόνη, να κρύβεται το φθινόπωρο μαζί με το σπόρο στη γη και να επανεμφανίζεται στο φως μαζί με τα νέα γεννήματα την άνοιξη.»
Επίσης, η Αθηνά ήταν κατά την παράδοση αυτή που έκανε να βλαστήσει με καρπό η πρώτη ελιά στην Ακρόπολη και στον κόσμο ολόκληρο, όταν διεκδίκησε τη γη της Αθήνας από τον Ποσειδώνα Η ιερή αυτή, αρχέγονη ελιά ζούσε πάντα μέσα στο Πανδρόσιο του Ερεχθείου και αμέσως μετά την περσική καταστροφή ανέθαλε, αναγεννήθηκε όπως και η ίδια η Αθήνα που ενσάρκωνε, υπενθύμισε ο ομιλητής.
«Το ότι και το φυτό αυτό ενσάρκωνε τον κύκλο του θανάτου και της αναγέννησης δείχνει το όνομα που του έδωσε η παράδοση, μορία. Έτσι την είπαν, έλεγαν, από τον θάνατο, τον μόρο του Αλιρρόθιου, γιου του Ποσειδώνα, ο οποίος θέλοντας να καταστρέψει το φυτό της Αθηνάς που στέρησε την Αθήνα από τον πατέρα του, επιχείρησε να το κόψει με πέλεκυ.
Ο πέλεκυς όμως του γλίστρησε και τον χτύπησε θανάσιμα – μια άλλη εκδοχή της ήττας του Ποσειδώνα που ταυτιζόταν με το γιο του, αφού χαρακτηριζόταν ο ίδιος με το επίθετο Αλιρρόθιος – η λέξη σημαίνει το βούισμα των κυμάτων (τον ρόθο) της θάλασσας (άλς-αλός). Από την μορία πάντως της Ακρόπολης θεωρούσαν ότι διαδόθηκαν οι ιερές ελιές της Αττικής που προστάτευε και εκμεταλλευόταν το αθηναϊκό κράτος.»
