Του Πλάτωνα Τήνιου*
Είναι σίγουρο ότι δεν ξεμπερδέψαμε με τις συντάξεις. Το εκκρεμές θα κινείται μεταξύ σοκ για τη φτώχεια συνταξιούχων και ανησυχίας για βιωσιμότητα συντάξεων. Ο θανάσιμος εναγκαλισμός μεταξύ ανασφάλειας και αναπτυξιακών εμποδίων καταδικάζει και τις συντάξεις και την οικονομία.
Χρειάζεται να αλλάξουμε, να βάλουμε την παραγωγή πριν από την κατανάλωση, την οικονομία πριν από τις συντάξεις, το άλογο δηλαδή μπροστά από το κάρο, όχι το αντίστροφο. Το έκανε η Λετονία και ανέκαμψε από τη δική της κρίση μέσα σε τρία χρόνια, το έκανε και η Πολωνία, που παρά τα πολιτικά της προβλήματα αναπτύσσεται με δυναμικό ρυθμό. Το έκαναν και άλλοι που δεν περίμεναν πρώτα να χρεοκοπήσει το ασφαλιστικό τους σύστημα και μετά να πάρουν μέτρα.
Η ανάγκη για ασφαλιστικές μεταρρυθμίσεις βγήκε στην επιφάνεια τη δεκαετία του 1980. Τότε έγινε σαφές ότι τα μοντέλα ασφάλισης που αναπτύχθηκαν μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο απαιτούσαν προσαρμογές. Οι άνθρωποι ζούσαν περισσότερο, οι γεννήσεις μειώνονταν, η μετανάστευση τελείωνε. Πρώτος το καμπανάκι χτύπησε το 1980 ο ΟΟΣΑ με μια έκθεση για τη γήρανση και το κοινωνικό κράτος και το 1987 ειδικά για τις συντάξεις, για να έρθει το 1994 η Παγκόσμια Τράπεζα και να θυμίσει ότι το πρόβλημα είναι παγκόσμιο. Παρά την αρχική αμηχανία με την οποία έγιναν δεκτές αυτές οι παραινέσεις, οι μεταρρυθμίσεις άρχισαν τη δεκαετία του 1990 και εξαπλώθηκαν, ούτως ώστε τώρα πια ελάχιστες χώρες δεν έχουν πάρει μέτρα.
Έτσι, τα τελευταία είκοσι χρόνια η υποχώρηση των κρατικών συντάξεων αναπληρώνεται από νέες, μη κρατικές συντάξεις, αλλού υποχρεωτικές και αλλού προαιρετικές με ισχυρά κίνητρα. Στον σύγχρονο κόσμο η συνταξιοδοτική προστασία προκύπτει από σύμπραξη του δημόσιου με το ιδιωτικό. Στην Ελλάδα, αντίθετα, η ιδεολογική τύφλωση και η άρνηση της δημογραφικής πραγματικότητας, γνωστής ήδη από τη δεκαετία του 1980, κατέστρεψαν το σύστημα και τη χώρα μαζί. Σήμερα, η ανάσυρση ανακριβών επιχειρημάτων τύπου Πινοσέτ, είναι απέλπιδα προσπάθεια να αποτρέψει ουσιαστική συζήτηση - αναπαλαιώνοντας τις γνώριμες συνθήκες αποτυχίας.
Σουηδία 1995 - Η επανάσταση
Η χώρα ανέκαμπτε από μεγάλη τραπεζική κρίση. Έτσι το 1995 η Σουηδία αποφάσισε βαθιές τομές σε όλες τις κοινωνικές δαπάνες, προς την κατεύθυνση της ευελιξίας με ασφάλεια (flexicurity). Είχαν προηγηθεί εντατικές διαπραγματεύσεις μεταξύ κομμάτων (και όχι εταίρων), που κατέληξαν σε μια συναινετική αλλά και ριζοσπαστική πρόταση για τις συντάξεις.
Το σχέδιο συνίστατο σε τρεις συμπληρωματικούς πυλώνες. Στον 1ο πυλώνα, όλες οι δημόσιες συντάξεις μεταφέρθηκαν σε ένα σύστημα ατομικών λογαριασμών «οιονεί κεφαλαιοποίησης» - δηλαδή αν και η χρηματοδότηση παρέμενε διανεμητική, εντούτοις στον ασφαλισμένο εμφανιζόταν ως συσσώρευση τοκιζόμενων εισφορών. Τα συσσωρευμένα κεφάλαια επιμερίζονταν στο προσδόκιμο ζωής του καθενός, όπως στις ιδιωτικές συντάξεις.
Η απόφαση «πότε θα πάρω σύνταξη;» εναπόκειτο στον ασφαλισμένο (χωρίς όρια ηλικίας). Ταυτόχρονα δημιουργήθηκε ένας 2ος πυλώνας, δηλαδή μια νέα υποχρεωτική ασφάλιση με εισφορά 3%, που διοχετεύτηκε σε αποταμιευτικούς λογαριασμούς με ελεύθερη επιλογή. Οι εισφορές επενδύονταν από επαγγελματίες και η σύνταξη προέκυπτε με τη μετατροπή του χρηματικού ποσού σε ετήσια ισόβια ροή χρησιμοποιώντας όλη τη διάρκεια της ζωής.
Τέλος, ο 3ος πυλώνας αφορούσε σε φορολογικές ελαφρύνσεις για ελάφρυνση. Το 2018, από τις συνολικές εισφορές ύψους 17,2% επί των αποδοχών, ένα 14,8% τροφοδοτεί τον 1ο πυλώνα και ένα ποσοστό 2,3% την κεφαλαιοποίηση.
ΔΙΔΑΓΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Από το πρώτο έτος λειτουργίας του νέου συστήματος ο κάθε ασφαλισμένος (ακόμη και 20ρηδες που μόλις έπιασαν δουλειά) άρχισε να λαμβάνει μια φορά τον χρόνο έναν πορτοκαλί φάκελο που κατέγραφε πόσα ακριβώς πλήρωσε, πόσα έχει ο λογαριασμός του και τι σύνταξη θα μπορούσε να πάρει αν είναι συνεπής. Για τους μεγαλύτερους, ο φάκελος ανέφερε το ύψος της σύνταξης που θα έπαιρναν αν κατέθεταν άμεσα αίτημα συνταξιοδότησης, και πόσο υψηλότερη αυτή θα ήταν εφόσον περίμεναν έναν χρόνο. Εμπεδώθηκε έτσι, αφενός ότι οι συντάξεις είναι «δικά μας λεφτά», ενώ ενθαρρύνθηκε μια νέα αποταμιευτική κουλτούρα.
Ιταλία 1996: (Ημιτελής) Μεταρρύθμιση με συναίνεση
Η δεύτερη σε γήρανση χώρα στην Ευρώπη, γνώρισε μια συναινετική μεταρρύθμιση συντάξεων ως τη συνεισφορά των κοινωνικών εταίρων για να μπει η χώρα στο ευρώ. Νομοθετήθηκε το 1996 από την τεχνοκρατική κυβέρνηση Dini και αφορούσε τους νέους ασφαλισμένους. Από τότε σειρά νόμων, προσπαθούν να αυστηροποιήσουν το σύστημα των παλαιών. Πιο αποτελεσματικές ήταν οι αλλαγές Fornero του 2011, τις οποίες, όμως, επιχειρεί να ξηλώσει η σημερινή κυβέρνηση Ντι Μάιο-Σαλβίνι.
Στην ουσία οι Ιταλοί υιοθέτησαν για τους νέους το σουηδικό μοντέλο ως προς τον 1ο πυλώνα. Καθιέρωσαν δηλαδή συντάξεις οιονεί κεφαλαιοποίησης με ατομικούς λογαριασμούς, αν και με πολύ υψηλές εισφορές, 33%. Παρά τα κίνητρα για συμπληρωματική ασφάλιση του 2ου πυλώνα, ο δεύτερος πυλώνας παρέμεινε έως σήμερα μικρός (προφανώς λόγω των υψηλών συντάξεων του 1ου). Διατηρήθηκαν παράλληλα γενναιόδωρες παροχές για τους μεγαλύτερους εργαζόμενους με προοπτική αυστηροποίησης στο μέλλον, η οποία όμως ακόμη καθυστερεί.
ΔΙΔΑΓΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Το συνταξιοδοτικό μπορεί να γίνει πεδίο συναίνεσης. Το ιταλικό σύστημα συντάξεων του 1996 άλλαξε ριζικά τη δυναμική αύξησης του μελλοντικού εθνικού χρέους και περιόρισε το ασφαλιστικό ως θέμα διαχείρισης παλαιών υποχρεώσεων. Παρά ταύτα, η γενναιοδωρία των μεταβατικών διατάξεων διατηρεί την πολιτική αντιπαράθεση στην Ιταλία.
Γερμανία 2001 και 2004: Πώς θωρακίστηκε στην κρίση του 2008
Στη δεκαετία του 1990 είχε γίνει σαφές ότι η ταχύτερα γηράσκουσα χώρα με το αρχαιότερο σύστημα συντάξεων θα χρειαζόταν είτε αυξήσεις στις εισφορές είτε μειώσεις στις συντάξεις. Η μεταρρύθμιση Riester το 2001 εισήγαγε έναν νέο προαιρετικό 2ο πυλώνα με κίνητρα. Η επιδείνωση της οικονομίας οδήγησε σε επιπλέον μέτρα το 2004, παράλληλα με ευελιξία στην αγορά εργασίας (νόμος Harz). Τα πλεονάσματα που έφεραν οι αλλαγές αυτές μετέτρεψαν τη Γερμανία από τον «ασθενή της Ευρώπης» στον ισχυρό παίκτη που είναι σήμερα.
Αν και είχαν προηγηθεί αυξήσεις στην ηλικία συνταξιοδότησης, προκειμένου να μην αυξηθούν οι εισφορές το 2001, μειώθηκε το ύψος ανταπόδοσης των συντάξεων? το κενό συμπληρώνεται από νέες κεφαλαιοποιητικές συντάξεις «Riester», προαιρετικές αλλά με ισχυρά κίνητρα (με συνιστώμενο ποσοστό εισφοράς 4%). Το 2004 η εισαγωγή του λεγόμενου «παράγοντα βιωσιμότητας» στον υπολογισμό των συντάξεων έκανε τον πρώτο πυλώνα πλήρως ανταποδοτικό (το σύστημα «ασφαλιστικών μονάδων» λειτουργεί όπως η οιονεί κεφαλαιοποίηση).
ΔΙΔΑΓΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Αλλαγές στην κοινωνική ασφάλιση, εφόσον γίνουν παράλληλα με παρεμβάσεις στην αγορά εργασίας, μπορούν να ανατρέψουν τη μακροοικονομική εικόνα και να θεμελιώσουν μια θεαματική αναπτυξιακή στροφή.
Νότιος Κορέα 1999 και 2007: Το δεύτερο σε μέγεθος κρατικό ταμείο στον κόσμο
Η Νότια Κορέα γηράσκει όσο η Ελλάδα, ενώ και εκείνη χαρακτηρίζεται από λίγες μεγάλες και πολλές οικογενειακές επιχειρήσεις. Το «ΙΚΑ» για το σύνολο του πληθυσμού άρχισε να λειτουργεί το 1988, ενώ αυστηροποιήθηκε το 1997. Παρά ταύτα, και ως αντίδραση στην ασιατική κρίση, η Παγκόσμια Τράπεζα εισηγήθηκε το 2001 μοντέλο με πολλαπλούς πυλώνες. Η Κορέα, όμως, προχώρησε μόνη της το 2007 σε εκσυγχρονισμό του κρατικού της συστήματος, κρατώντας την αρχική δομή.
Παρά την ύπαρξη πλεονασμάτων, το 1997 η χώρα ανακοίνωσε σταδιακή αύξηση των ορίων ηλικίας, που άρχιζε το 2013 έως το 2032. Το 2007 θέσπισε εθνική σύνταξη για την καταπολέμηση της φτώχειας, παράλληλα με περιορισμό της γενναιοδωρίας των συντάξεων - πάλι σταδιακά έως το 2028.
Η συγκράτηση των δαπανών σε ένα σχετικό νέο σύστημα μαζί με σωστή διοίκηση ευνόησε τον σχηματισμό αποθεματικών - που διαχειρίζεται το Εθνικό Ταμείο Συντάξεων. Σήμερα το ταμείο αυτό είναι ο μεγαλύτερος επενδυτής στη Ν. Κορέα και τo δεύτερο σε μέγεθος κρατικό ταμείο παγκοσμίως μετά της Νορβηγίας. Τo 2018 τα κεφάλαια ανέρχονται σε 580 δισεκατομμύρια δολάρια (38% του ΑΕΠ).
ΔΙΔΑΓΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Η Ν. Κορέα δείχνει τι θα μπορούσε να είχε συμβεί αν και στην Ελλάδα υπήρχε υπευθυνότητα από την αρχή. Αν υφίσταται προνοητικότητα και σωφροσύνη, τότε ακόμη και παλαιάς κοπής συστήματα αποδίδουν. Μια σωστή διακυβέρνηση αξιοποιεί την ασφάλιση συντάξεων ως οικονομικό εργαλείο. Το καθήκον απέναντι στους ασφαλισμένους εξυπηρετείται μέσω επενδύσεων στην οικονομία.
-Γλωσσάρι, τι σημαίνουν οι ορολογίες
1ος πυλώνας = Συντάξεις που βασίζονται στη γενική κοινωνική αλληλεγγύη μεταξύ όλων των ομάδων του πληθυσμού.
2ος πυλώνας = Συντάξεις που βασίζονται στην αλληλεγγύη μεταξύ μελών μιας επαγγελματικής ομάδας.
3ος πυλώνας = Συντάξεις που προκύπτουν από ατομικές συμφωνίες.
Διανεμητικό σύστημα = Χρηματοδότηση συντάξεων όπου οι σημερινές εισφορές πληρώνουν τις σημερινές συντάξεις, χωρίς να σχηματίζεται κεφάλαιο
Κεφαλαιοποιητικό σύστημα = Χρηματοδότηση συντάξεων όπου οι σημερινές εισφορές σχηματίζουν αποθεματικό, η απόδοση του οποίου χρηματοδοτεί μελλοντικές συντάξεις.
Συντάξεις καθορισμένης εισφοράς = Όταν προκαθορίζεται το ποσοστό εισφοράς και το ύψος της σύνταξης προκύπτει κατανέμοντας το συσσωρευμένο ποσό στην αναμενόμενη διάρκεια ζωής.
Συντάξεις καθορισμένης παροχής = Όταν προκαθορίζεται η σύνταξη ως ποσοστό των τελικών αποδοχών.
Σύστημα πολλαπλών πυλώνων = Συστήματα στα οποία οι συνολικές συντάξεις μπορούν να εισπράττονται τμηματικά από ξεχωριστούς «πυλώνες».
«Σουηδικό σύστημα» = Η χρηματοδότηση είναι διανεμητική, αλλά οι συντάξεις καθορισμένης εισφοράς. Η ανταποδοτικότητα εξασφαλίζεται από λογιστικές εγγραφές σε ατομικούς λογαριασμούς εισφορών, που τοκίζονται με ένα πλασματικό επιτόκιο που αντανακλά μακροοικονομικούς παράγοντες.
*Ο κ. Πλάτωνας Τήνιος είναι Επίκουρος Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιά
Αναδημοσίευση από τον Φιλελεύθερο Παρασκευής 9 Νοεμβρίου
