Της Αγγελικής Κώττη
Καρφί στο μάτι του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, το Φετιχιέ τζαμί, που βρίσκεται στον αρχαιολογικό χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς των Αθηνών, αποτελεί αντικείμενο διεκδίκησης από τον ίδιο σε σχεδόν μόνιμη βάση τα τελευταία χρόνια. Ο «σουλτάνος» θέλει να το λειτουργήσει σαν τζαμί, με εμμονική προσήλωση σε αυτόν τον στόχο, παρότι το Φετιχιέ δεν είναι αυτό που η επίσημη τουρκική πλευρά θεωρεί ότι είναι. Τρίτη φορά τίθεται εκ μέρους του Τούρκου προέδρου το ζήτημα σε Έλληνα πρωθυπουργό, αλλά τις άλλες δύο φορές και η Ελλάδα είχε αντιδράσει σωστά και το είχαμε μάθει αμέσως. Τώρα, το μάθαμε από μια τοποθέτηση του Ερντογάν στην Αδριανούπολη και όχι από τον Αλέξη Τσίπρα. Ο οποίος ένας Θεός ξέρει πώς απάντησε...
Ο Ερντογάν έβαλε το μνημείο που σήμερα λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος στο «παιχνίδι» για την επαναλειτουργία της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Μιλώντας το Σάββατο σε εκδήλωση, ο Τούρκος πρόεδρος αναφέρθηκε στις συζητήσεις που είχε με τον Αλέξη Τσίπρα στην Άγκυρα πριν από λίγες ημέρες.
«Είπα στον Τσίπρα: "Ζητάτε από εμάς να ανοίξουμε τη Χάλκη. Εγώ σας λέω ελάτε να ανοίξουμε το τζαμί Φετιχιέ», είπε ο Ταγίπ Ερντογάν, απαντώντας, όπως ο ίδιος δήλωσε, στο «σας ανοίγουμε τζαμί» (σ.σ.: εννοώντας εκείνο που οικοδομείται στον Βοτανικό) του Τσίπρα. «Όμως εκκλησία χωρίς καμπαναριό δεν γίνεται, πώς θα γίνει τζαμί χωρίς μιναρέδες; Ο μιναρές είναι μία ανάταση προς τον ουρανό», επέμεινε ο Ερντογάν κατά την ομιλία του, στέλνοντας το μήνυμά του.
Το ίδιο αίτημα είχε θέσει πάντοτε σε συνδυασμό με τη Σχολή της Χάλκης ο κ. Ερντογάν στον Γιώργο Παπανδρέου και τον Αντώνη Σαμαρά, όταν εκείνοι ήταν πρωθυπουργοί. Αμφότεροι του απάντησαν πως πρόκειται για μνημείο εντός αρχαιολογικού χώρου. Συμφώνησαν όμως -και σωστά- να ανακαινιστεί και να λειτουργήσει ως μνημείο (μέχρι τότε ήταν αρχαιολογική αποθήκη). Ήταν όμως πολύ καλά ενημερωμένοι για το ζήτημα και από το υπουργείο Εξωτερικών και από το υπουργείο Πολιτισμού. Ποιος ξέρει τώρα τι έγινε; Τι γνώριζε ο πρωθυπουργός για το επίμαχο αυτό θέμα και τι απάντηση έδωσε;
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Ο Ερντογάν ζητά το Φετιχιέ επειδή βρίσκεται στην καρδιά της πρωτεύουσας, στο Μοναστηράκι. Παραλείπει εντέχνως να πει πως είναι μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς και πως πρόκειται για ένα μικρό κτίσμα, το οποίο δεν θα του λύσει κανένα πρόβλημα. Οι πιστοί που τυχόν θα μπορούσαν να παρακολουθήσουν εκεί λειτουργίες είναι ελάχιστοι, επομένως πρακτικά τίποτα δεν γίνεται. Ούτε και είναι δυνατόν σε μεγάλες γιορτές, π.χ. στο Ραμαζάνι, να προσεύχονται υπαίθρια, μέσα δηλαδή σε έναν αρχαιολογικό χώρο και μάλιστα πολυσύχναστο. Σημαντικός λόγος, ώστε να μην είναι δυνατή η παραχώρηση του μνημείου πλέον Φετιχιέ ούτε σε μεγάλες εορτές.
Το σημαντικότερο είναι πως δεν είναι δυνατόν ένα μνημείο να ξαναγίνει ευκτήριος οίκος. Πουθενά στον κόσμο δεν συμβαίνει αυτό. Αντιθέτως, στη γειτονική μας χώρα, εκκλησίες όπως της Αγίας Σοφίας Τραπεζούντας, που λειτουργούσαν ως μουσεία, μετατρέπονται σε τζαμί. Για να μην ξεχάσουμε και την προσπάθεια πολλών ετών να ξαναγίνει τζαμί η Αγια- Σοφιά, η οποία λειτουργεί από τη δεκαετία του ''30 ως μουσείο.
Πράγματι, η ανάγκη να λειτουργήσει τζαμί στην Αθήνα είναι μεγάλη. Η γράφουσα συμφωνεί απολύτως με το τζαμί στον Βοτανικό, το οποίο θα επιτρέψει στους μουσουλμάνους να προσεύχονται υπό αξιοπρεπείς συνθήκες. Είναι όμως τελείως αποσυνδεδεμένα τα κτίρια. Άλλο το σύγχρονο οικοδόμημα στον Βοτανικό, άλλο το μνημείο.
Η εμμονή του κ. Ερντογάν πάντως δεν εξηγείται από ιστορικούς λόγους. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, οι επιστήμονες πίστευαν πως το Φετιχιέ τζαμί, γνωστό και ως τζαμί του Σταροπάζαρου, ήταν κτίσμα του 1458 και συνδεόταν με την επίσκεψη του Μωάμεθ Β'' του Πορθητή (Φατίχ) στην Αθήνα. Ωστόσο, νεότερες μελέτες, σε συνδυασμό με ανασκαφικά δεδομένα, οδήγησαν στην εκ νέου χρονολόγησή του και την ένταξή του στο β'' μισό του 17ου αι., πιθανότερα μεταξύ των ετών 1668-1670, όπως αναφέρει και η Ράινα Πούλη, στο κείμενό της για τον τόμο Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα.
Όσο για το όνομά του, προφανώς το πήρε από την επιτυχή έκβαση των επιχειρήσεων των Οθωμανών στην Κρήτη και την ανακατάληψη του νησιού το 1669. Άλλωστε, η ανέγερσή του τοποθετείται ανάμεσα στα έτη 1668-1670.
Στο χώρο όπου ανεγέρθηκε, σύμφωνα με τη μελετήτρια, υπήρχε μεσοβυζαντινός ναός που είχε μετατραπεί σε τζαμί. Σύμφωνα με τον αείμνηστο Χαράλαμπο Μπούρα, η τρίκλιτη βασιλική που υπήρχε αρχικά, είχε ανεγερθεί τον 8ο ή 9ο αιώνα. Κατάλοιπά του έχουν εντοπισθεί έξω από την περίμετρο του Φετιχιέ και το υπουργείο Πολιτισμού είχε αποφασίσει πριν από μερικά χρόνια να διεξαχθεί έρευνα - άλλωστε υπήρξε και σχετική παράκληση του αρχιεπισκόπου και της Εκκλησίας της Ελλάδος. Δυστυχώς, αυτή η έρευνα δεν έχει ξεκινήσει, αν και τα θεμέλια του χριστιανικού ναού ήταν ορατά κατά τη διάρκεια των εργασιών που έγιναν τα προηγούμενα χρόνια. Όλα δείχνουν πάντως ότι επρόκειτο για την Παναγιά του Σταροπάζαρου, τα κατάλοιπα της οποίας είχαν εντοπισθεί από το 1964. Από εκείνη τη βασιλική έχουν φτάσει ώς τις μέρες μας κάποια στοιχεία, ανάμεσα στα οποία γωνία τοίχου με φυτική διακόσμηση.
Το Φετιχιέ τζαμί βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Ρωμαϊκής Αγοράς, κοντά στον Πύργο των Ανέμων. Από το 1834, όταν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, και μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα χρησιμοποιήθηκε ως στρατιωτικό αρτοποιείο. Έκτοτε χρησιμοποιήθηκε κυρίως ως αρχαιολογική αποθήκη για τα διάφορα ευρήματα των ανασκαφών της Αγοράς και της Ακρόπολης. Λόγω της πληθώρας διαθέσιμου οικοδομικού υλικού κατά τον χρόνο της ανέγερσής του, ενσωματώνει αρχιτεκτονικά μέλη των κλασικών και βυζαντινών χρόνων, μεταξύ των οποίων και ιωνικά κιονόκρανα της αρχαίας εποχής. Με εξαίρεση την αφαίρεση των πλέον πρόσφατων αρχιτεκτονικών παρεμβάσεων και την επιστροφή στην αρχική του κατάσταση το 1935, το τζαμί δεν είχε ποτέ υποβληθεί σε πλήρη ανακαίνιση, ενώ το 2010 είχε εμφανίσει σοβαρά προβλήματα στατικότητας.
Το φθινόπωρο του 2010 το υπουργείο Πολιτισμού αποφάσισε την εκκένωση του κτιρίου από τις διάφορες αρχαιότητες που βρίσκονταν αποθηκευμένες εκεί, καθώς και την έναρξη διαδικασίας ανακαίνισης, η οποία ολοκληρώθηκε το 2017. Όλες οι εργασίες έγιναν από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού σε αγαστή συνεργασία με την αρμόδια (τότε) Α'' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Ακροπόλεως. Όλες οι μελέτες εξετάστηκαν σχολαστικά από την Αρχαιολογική Υπηρεσία και το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και εξαρχής η χρήση του Φετιχιέ είχε προσδιοριστεί ως μνημείου και εκθεσιακού χώρου. Εδώ και ενάμιση χρόνο φιλοξενεί εκθέσεις φωτογραφίας ή αρχαιοτήτων, συμβατές με την ιστορία του και τις προγενέστερες χρήσεις του. Δεν κάνουμε δηλαδή αυτό που κάνει η Τουρκία με τον ναό της Αγίας Ειρήνης στην Κωνσταντινούπολη, επί παραδείγματι.
Ας προσθέσουμε πως κατά καιρούς η τουρκική πλευρά θέτει (ανεπισήμως πάντοτε, πλην σε ώτα πρωθυπουργών) και τη λειτουργία ενός άλλου μνημείου-μουσείου. Πρόκειται για το τζαμί Τζισταράκη, το οποίο βρίσκεται ακριβώς απέναντι από τον σταθμό ΗΣΑΠ-Μετρό στην πλατεία Μοναστηρακίου. Λειτουργούσε κατά το παρελθόν και θα εξακολουθήσει να λειτουργεί ως μουσείο, τμήμα του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης. Το συγκεκριμένο κτίριο έχει και άλλα προβλήματα, καθώς βρίσκεται σε όροφο και αν και επαρκές στατικά, δεν μπορεί να αντέξει συνωστισμό, καθώς πάντοτε θα υπάρχει κίνδυνος κάποιας απρόβλεπτης κατάρρευσης, μικρής ή μεγάλης. Επίσης και αυτό βρίσκεται σε κεντρικό σημείο των Αθηνών, στην καρδιά της τουριστικής Αθήνας.
*Αναδημοσίευση από τον Φιλελεύθερο της Δευτέρας 18 Φεβρουαρίου
