Του Πάνου Καζάκου*
Οι αναλύσεις για τη Δικτατορία στην Ελλάδα έχουν εξετάσει τις αιτίες του πραξικοπήματος, τον χαρακτήρα και τα εσωτερικά ρήγματα της δικτατορίας, την ποιότητα του πολιτικού της λόγου, την κατάργηση των πολιτικών ελευθεριών, την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κ.α. Όμως οι αναφορές στις μακροχρόνιες συνέπειες της Δικτατορίας σε δημοκρατικούς θεσμούς, πολιτικό σύστημα και κοινωνία ήταν συχνά σύντομες, περιστασιακές, ελλειπτικές και ελάχιστα διεισδυτικές.
Αυτές τις μακροχρόνιες συνέπειες ανέλυσε σε πρόσφατο σύντομο άρθρο με τίτλο «Μια παράδοξη κληρονομιά» στην Καθημερινή της Κυριακής (18.6.2017) ο καθηγητής Στάθης Καλύβας. Κατά τον συγγραφέα «είτε μας αρέσει είτε όχι, η σημερινή πραγματικότητα είναι σε κάποιο, μάλλον όχι ασήμαντο βαθμό προϊόν και της δικτατορίας». Το άρθρο ξεφεύγει των συνήθων, ηθικολογικού τύπου καταγγελιών! Βεβαίως, κάθε υπόθεση που παρουσίασε μπορεί να συζητηθεί και αυτό θα κάνω στη συνέχεια για δύο από αυτές:
- Πρώτον, η δικτατορία συνέβαλε τελικά στον εκδημοκρατισμό της Δεξιάς και διαμέσου αυτής και της χώρας. Τούτο, διότι δημιούργησε ένα ρήγμα ανάμεσα στην ακραία, σκληροπυρηνική και στη μετριοπαθή Δεξιά.
- Δεύτερον και συναφώς, οι συνταγματάρχες συνέβαλαν με έμμεσο τρόπο στον κοινωνικό εκσυγχρονισμό της χώρας που πάντως είχε ήδη ξεκινήσει πριν από αυτούς. Τούτο πάλι διότι, προσθέτει ο Στάθης Καλύβας, σημειώθηκε μεγάλη οικονομική άνοδος,και αναδύθηκε μια νέα μεσαία τάξη που «απαίτησε, όταν ήλθε η στιγμή, τον απογαλακτισμό της από το καθεστώς που την ανέδειξε».
Συμφωνούμε ότι η δικτατορία έκανε αγεφύρωτο το ρήγμα μεταξύ της άκρας και της μετριοπαθούς Δεξιάς. Η τελευταία αντιλήφθηκε καλά τους κινδύνους που προέρχονταν από εξωθεσμικούς πυλώνες. Τα ακροδεξιά στοιχεία αναζητούν έκτοτε τη δική τους πολιτική έκφραση εκτός ΝΔ, αρχικά με την Εθνική Παράταξη, σήμερα με τη Χρυσή Αυγή. Αλλά είναι φανερό ότι ακόμα και πριν από τη Δικτατορία δεν μπορούσε κανείς να ταυτίσει π.χ. τους Κωνσταντίνο Καραμανλή, Παναγιώτη Κανελλόπουλο, Κωνσταντίνο Τσάτσο και άλλους με τα ακροδεξιά στοιχεία σε αυλή, πολιτική και στρατό. Μετά τη Δικτατορία η ίδια η Δεξιά μαζί με το Κέντρο εξάλειψε πολλά χαρακτηριστικά της προδικτατορικής ελεγχόμενης Δημοκρατίας (νέο Σύνταγμα, νομιμοποίηση του ΚΚΕ κλπ) καθώς και τον εξωθεσμικό πυλώνα των Ανακτόρων. Το πολίτευμα άντεξε στη συνέχεια σε διάφορες προκλήσεις. Πρόκειται για θετικές εξελίξεις. Σε αυτό το ζήτημα ο Στάθης Καλύβας έχει δίκιο.
Η βασική μου αντίρρηση αφορά στη δεύτερη υπόθεση ότι η Δικτατορία προκάλεσε γενικότερα κοινωνικό και πολιτικό εκσυγχρονισμό. Εδώ ο Στάθης Καλύβας φαίνεται να ακολουθεί την άποψη ότι την οικονομική ανάπτυξη συνοδεύει ο πολιτικός εκσυγχρονισμός δηλαδή η Δημοκρατία.
Γεγονός είναι ότι την περίοδο τη δικτατορίας συνεχίσθηκε η οικονομική ανάπτυξη (όπως συνήθως την ορίζουμε) και η κοινωνική αλλαγή π.χ. με την άνοδο νέων μεσαίων στρωμάτων που είχε ήδη ξεκινήσει πολύ νωρίτερα. Αλλά, πρέπει να λάβουμε υπόψη και άλλες, θεσμικές, ηθικές και ιδεολογικές παραμέτρους από τις οποίες εξαρτάται αν η υλική πρόοδος θα είναι μακροχρόνια διατηρήσιμη!
Το κρίσιμο ερώτημα είναι συγκεκριμένα τι είδους ανάπτυξη επιτεύχθηκε, δηλαδή αν δημιουργήθηκαν αξιόπιστοι θεσμοί χωρίς αποκλεισμούς και ποιες συμπεριφορές εμπεδώθηκαν στα ανερχόμενα κοινωνικά στρώματα.
Η Δικτατορία, όπως έχω εξηγήσει σε άλλη ευκαιρία, έδωσε την χαριστική βολή στον rule of law, τραυμάτισε την αναγκαία εμπιστοσύνη των πολιτών στους πολιτικούς θεσμούς, έδωσε συνέχεια στην πολιτική παροχών (διαγραφή αγροτικών δανείων), διένειμε εύνοιες, απέκλεισε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού από την οικονομική ζωή του τόπου και επιβεβαίωσε άλλη μια φορά τη πεποίθηση ότι ο νόμος είναι ένα εργαλείο στα χέρια αυτών που έχουν την εξουσία.
Η ανεξαρτήτως προθέσεων και σχεδίων «εύκολη ανάπτυξη» της δικτατορικής περιόδου δημιούργησε ανάλογης ποιότητας μεσαία στρώματα που χαρακτήριζε στη συνέχεια ένας διεκδικητισμός που δεν αποδέχεται αρχές και κανόνες και δεν αναγνωρίζει θεσμικούς περιορισμούς. Η επιχειρηματική και πνευματική ελίτ είχε επίσης συμβιβασθεί με την κατάσταση- με εξαιρέσεις βεβαίως. Θα είχε ενδιαφέρον να μελετηθεί σε βάθος το ηθικό-πνευματικό κλίμα που επικρατούσε στις οικογένειες και παρέες μικροεργολάβων, αγροτών, συναλλασσόμενων με το κράτος επιχειρηματιών, αυτοαπασχολούμενων, διοικητών σε δημόσιους φορείς, κ.α.
Το πνεύμα της εύκολης ανάπτυξης θα αλλοιώσει τις πρώτες απόπειρες θεσμικής ανασυγκρότησης μετά την πτώση της δικτατορίας και θα ικανοποιείται για ένα διάστημα μέσω άδηλων πόρων (μεταναστευτικών εμβασμάτων), βοήθειας της ΕΕ και άγριου δανεισμού! Πιο ωμά: Κοινωνία και οικονομία εκπαιδεύθηκαν για να αγκαλιάσουν τον λαϊκισμό που κατέληξε στην κρίση της τρέχουσας δεκαετίας. Ο κοινωνικός εκσυγχρονισμός της περιόδου της δικτατορίας ήταν κόλουρος.
Βέβαια, ο μετέπειτα λαϊκισμός δεν ήταν μόνον προϊόν της δικτατορίας. Πριν και μετά από αυτή, το βαθιά ριζωμένο πελατειακό σύστημα, ένα ιδιότυπο μπλοκ διαπλοκής και η αέναη πλειοδοσία της αριστεράς που αντιτάχθηκε σε κάθε κανόνα αν αυτός έθετε όρια στις διεκδικήσεις ομάδων συμφερόντων («ένας είναι ο θεσμός, ο κυρίαρχος λαός») συνέβαλαν στην αξιακή ρευστότητα και εξασθένιση τυπικών θεσμών.
Τα προηγούμενα δεν εξαντλούν φυσικά το θέμα. Ανταποκρίνονται όμως στην παρότρυνση του Στάθη Καλύβα να ασχοληθούμε συστηματικά με τις μακροχρόνιες επιπτώσεις της δικτατορίας σε κοινωνία και πολιτική.
*Ο Πάνος Καζάκος είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ και μέλος του Γραφείου Προϋπολογισμού του Κράτους στη Βουλή.
