Της Αγγελικής Κώττη
Η θεά Αθηνά ως Αθηνά Πολιάς κυκλοφορούσε στο Ομηρικό παλάτι του Ερεχθέα και ο Ζευς Πολιεύς είχε τις ρίζες του στη Μυκηναϊκή Ακρόπολη. Το ίδιο το όνομα της Αθηνάς φαίνεται να έχει προσωποποιήσει, καλύτερα να έχει θεοποιήσει, τη γη τη Αθήνας. Το όνομα Αθήνη, όπως την αποκαλεί ο Όμηρος, φαίνεται να είναι προϊστορικό τοπωνύμιο, όπως τα Μυκήνη, Παλλήνη, Κυλλήνη κλπ. Από αυτό πήρε το όνομά της η θεά.
Αυτά αναφέρει ο καθηγητής αρχαιολογίας Βασίλειος Λαμπρινουδάκης στην ομιλία του με θέμα «Αθηνά Αθηνών μεδέουσα» την οποία έκανε στο αμφιθέατρο του Μουσείου της Ακρόπολης. Σήμερα παρουσιάζουμε το τελευταίο μέρος αυτής της εξαιρετικά ενδιαφέρουσας ομιλίας, το οποίο αναφέρεται κυρίως στους ναούς για την γαλανομάτα θεά στον Ιερό Βράχο.
«Οι θεοί της Ακρόπολης ήταν η ενσάρκωση της ζωοδότριας αθηναϊκής γης» λέει ο κ. Λαμπρινουδάκης. Μια παράσταση σε αττική λήκυθο από τις αρχές της δημοκρατίας στην Αθήνα, περί το 500 π.Χ., υπαινίσσεται ίσως αυτή την ταύτιση: Παρουσιάζει την Αθηνά να ανέρχεται, κατά το γνωστό μας ήδη τρόπο, ως προτομή από τη γη μαζί με ένα αρσενικό θεό, τον Δία μάλλον ή τον Ήφαιστο, ανάμεσα σε σατύρους οι οποίοι κρατούν λαμπάδες, άρα σε ένα νυχτερινό, μυστικό περιβάλλον.
Ως ταυτιζόμενες με τη γη της Αθήνας οι κύριες αυτές θεότητές της «την προστάτευαν φυσικά και από τους εχθρούς της.
Έτσι βρίσκουμε την Αθηνά εγκατεστημένη από τον 6ο τουλάχιστον π.Χ. αιώνα στη θέση του πύργου που προστάτευε την είσοδο της Μυκηναϊκής ακρόπολης. Και έτσι η αθηναϊκή πόλη-κράτος από νωρίς προέβαλε την Πρόμαχο Αθηνά, η οποία, παραμένοντας πάντα νέα, Παρθένος, είχε κύριο μέλημα τα όπλα και την προάσπιση της Αθήνας. Αυτή την πλευρά της Αθηνάς την μαχητική Παρθένο και Πρόμαχο προέβαλε η πόλις-κράτος με τα νομίσματά της, τα αγάλματά της και κυρίως με ένα μεγάλο ναό γι' αυτή την υπόσταση της θεάς, που φρόντισε από νωρίς τον 6ο π.Χ. αι. να στήσει στην Ακρόπολη στα νότια του ναού της Πολιάδος.
Η Πρόμαχος και Παρθένος θεά αποτέλεσε τον άλλο, πιο προβεβλημένο πόλο της λατρείας της στην Ακρόπολη. Ο μέγας βωμός, στα βορειοανατολικά του Παρθενώνα αποτελούσε το θυσιαστήριό της. Και αυτή η περιοχή του μεγάλου βωμού σημάνθηκε στο βόρειο τείχος με τον εντοιχισμό των μελών από τον πρόδρομο του Παρθενώνα, που είχε ημιτελής καταστραφεί κατά τα Περσικά.»
Σύμφωνα με τον ομιλητή, «η μορφή και η λειτουργία του κλασικού Παρθενώνος, που ήταν ο διάδοχος εκείνου του ναού είναι λίγο πολύ σε όλους μας γνωστή. Για τον πλούσιο γλυπτό του διάκοσμο, που οπωσδήποτε αποσκοπούσε να συμπυκνώσει τη θρησκευτική και πολιτική ταυτότητα της Αθήνας, ιδιαίτερα για την ερμηνεία του θέματος της ζωφόρου, έχουν διατυπωθεί και διατυπώνονται πολλές ερμηνείες.»
Εκείνος περιορίστηκε σε μια μόνο παρατήρηση που, όπως είπε, τις συνοψίζει: «Η άποψη ότι η ζωφόρος απεικονίζει την πραγματική πομπή των Μεγάλων Παναθηναίων που γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια είναι, πιστεύω, αυτή που στηρίζεται στις πιο στέρεες ενδείξεις. Η Erika Simon παρατήρησε ότι στη βόρεια πλευρά προχωρεί το ιερότερο μέρος της πομπής . Εκτός της κανηφόρου που έχει γυρίσει στην ανατολική πλευρά προς τη συνάθροιση των θεών, των σκαφηφόρων και των υδριαφόρων, τα ζώα που οδηγούνται εδώ για θυσία είναι και αγελάδες και προβατίνες.
Το στοιχείο αυτό παραπέμπει σε θυσίες προς τις θεές του Ερεχθείου, γιατί σύμφωνα με επιγραφές για κάθε μια αγελάδα που θυσιαζόταν στην Αθηνά έπρεπε μια προβατίνα να προσφέρεται στην Πάνδροσο. Αυτή τη θυσία μας τη δείχνει και μια παράσταση σε αττική υδρία, όπου μέσα σε ιερό δίπλα στο βωμό στέκονται αγελάδα και προβατίνα παρουσία της γλαύκας της Αθηνάς.
Στις επιγραφές για τα Παναθήναια γίνεται σαφής διάκριση ανάμεσα στα θύματα που προσφέρονταν στον μεγάλο βωμό, αυτόν της Παρθένου, και εκείνων που προσφέρονταν στον αρχαίο ναό που αντικαταστάθηκε από το Ερέχθειο. Το κρέας των πρώτων δινόταν στους ιερείς και τους άρχοντες, ενώ των δεύτερων μοιραζόταν στο λαό. Στη νότια ζωφόρο η πομπή των ιππέων και των θυμάτων (μόνο αγελάδες) αντιστοιχεί περισσότερο σ' αυτή την πιο κοσμική άποψη της Παρθένου θεάς, αντίθετα με το ιερατικό κλίμα που επικρατεί στη βόρεια, στραμμένη προς το Ερέχθειο πλευρά.
Είναι επομένως πολύ ελκυστική η πρόταση της Simon να συμπεράνουμε από όλα αυτά, ότι η πομπή των Παναθηναίων μπαίνοντας στην Ακρόπολη μοιραζόταν στα δύο, ένα τμήμα που κατευθυνόταν προς το Ερέχθειο, αυτό που εικονιζόταν στη βόρεια ζωφόρο και ένα άλλο, που πήγαινε στον Μεγάλο Βωμό της Αθηνάς Παρθένου, αυτό που παρουσιαζόταν στη νότια ζωφόρο. Φυσικά στην ουσία τους οι δύο πόλοι της θυσίας συνδέονταν άρρηκτα. Μη ξεχνάμε ότι οι αρρηφόροι έπλεκαν μαζί με τις εργαστίνες τον πέπλο που προσέφεραν στα Παναθήναια στη θεά, και ότι η ίδια η γιορτή τιμούσε τη γέννηση της θεάς.»
Και ο κ. Λαμπρινουδάκης κατέληξε: «Η Αθηνά λοιπόν που γεννήθηκε από την Μήτιδα, την πρόνοια δηλαδή και τη μέριμνα, έγινε η θεά η Αθηνών μεδέουσα. Γιατί και το ρήμα μέδω, μεδέω, σήμαινε φροντίζω, προστατεύω, κυβερνώ. Η Αθηνά κυβερνούσε την Αθήνα γονιμική και μαχητική, εξασφαλίζοντάς της την ευφορία της γης για μια εύπορη ζωή, αλλά και την ασφάλεια του χώρου και των θεσμών της.»
