Του Θεοφάνη Τάση
Η πολιτική ορθότητα είναι μια κατάκτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Προστατεύει τους αδυνάτους και τις μειονότητες εμπλουτίζοντας την ποικιλία των τρόπων ζωής. Λειτουργεί ως μηχανισμός αντιμετώπισης κοινωνικών αποκλεισμών αποβλέποντας στην ίση, δίκαιη και αξιοπρεπή μεταχείριση όλων των πολιτών ανεξάρτητα από το φύλο, την φυλή, τις σεξουαλικές προτιμήσεις, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, την εξωτερική εμφάνιση, την διανοητική, σωματική και ψυχική κατάσταση ή την υγεία. Ωστόσο συχνά διαστρεβλώνεται σε εργαλείο αυτολογοκρισίας, αλλά και κοινωνικής λογοκρισίας το οποίο υποσκάπτει την δυνατότητα της κριτικής και της δημιουργικής πολιτικής αντιπαράθεσης. Αυτό έχει ως συνέπεια στον δημόσιο διάλογο αντί να εξετάζεται ένας ισχυρισμός με βάση τα επιχειρήματα που προβάλλονται αυτός ν'' απαξιώνεται και ν'' απορρίπτεται άκριτα είτε με βάση την ταυτότητα του ομιλητή είτε, ή και συγχρόνως, επειδή προσβάλλει την ταυτότητα του συνομιλητή.
Εντούτοις η επίθεση κατά της πολιτικής ορθότητας από ένα ευρύ φάσμα διανοουμένων και κοινωνικών ομάδων, εκτεινόμενο από την συντηρητική δεξιά μέχρι ποικίλες ρατσιστικές και θρησκευτικές οργανώσεις, η οποία επικαλείται δημοκρατικές αξίες, όπως την ελευθερία της έκφρασης, αναπτύσσοντας σε διάφορες παραλλαγές την προηγούμενη ένσταση συνιστά στην πραγματικότητα μια συγκαλυμμένη απειλή κατά της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Η επίθεση αυτή στοχεύοντας στον περιορισμό του σεβασμού προς την διαφορετικότητα προάγει την μισαλλοδοξία επιδιώκοντας να ακυρώσει τα χειραφετητικά κεκτημένα ιστορικών αγώνων κοινωνικών ομάδων όπως π.χ των γυναικών ή των μαύρων. Αλλά ακριβώς επειδή επικαλείται δημοκρατικές αξίες αυτή η επίθεση παραμένει δυσδιάκριτη από το ανοσοποιητικό σύστημα της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Συχνά δε η επίθεση κατά της πολιτικής ορθότητας ενδύεται τον μανδύα μιας ριζοσπαστικής αντισυστημικότητας και μιας κακώς εννοούμενης αυθεντικότητας όπως στην περίπτωση των αυταρχικών εθνολαϊκιστών. Παράλληλα, ένα μέρος της αριστερής διανόησης αντιμετωπίζει επίσης επικριτικά την πολιτική ορθότητα διότι θεωρεί ότι χρησιμοποιείται από τις φιλελεύθερες και κοσμοπολιτικές ελίτ για ν'' αποσπάσει την προσοχή από τις οικονομικές ανισότητες και τα δομικά προβλήματα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.
Βρισκόμαστε λοιπόν αντιμέτωποι με την εξής δύσκολη κατάσταση: Δίχως πολιτική ορθότητα η δημόσια σφαίρα αφυδατώνεται από ανεκτικότητα και αξιοπρέπεια, ενώ συστέλλεται η ισότητα ως προς τα δικαιώματα και η ελευθερία επιλογής στον τρόπο ζωής. Από την άλλη με την επικράτηση μιας δογματικής πολιτικής ορθότητας οι πολιτικές διαφωνίες μετατρέπονται σε ηθικές συγκρούσεις μεταξύ ταυτοτήτων εξασθενώντας την κοινωνική συνοχή. Εν ολίγοις, το αγωνιστικό στοιχείο της δημοκρατίας που εκφράζεται στην γόνιμη διαφωνία με ανταλλαγή επιχειρημάτων περιορίζεται σε τέτοιο βαθμό ώστε να εκφυλίζεται σε πόλεμο χαρακωμάτων μεταξύ συγκρουόμενων ταυτοτήτων με πεδία μαχών αποξηραμένα από συναίνεση και ενσυναίσθηση. Τέλος, με μια υποκριτική προσφυγή στην πολιτική ορθότητα επιχειρείται η υπεράσπιση πολιτισμικών πρακτικών οι οποίες υπονομεύουν την δημόσια σφαίρα. Οι εν λόγω μειονότητες διεκδικούν τον σεβασμό στον τρόπο ζωής τους εμφανίζοντας όμως συγχρόνως δυσανεξία προς τον δυτικό τρόπο ζωής. Λησμονούν, όπως και οι υποστηρικτές τους, ότι η πολιτική ορθότητα, η οποία δεν χαρακτηρίζει άλλες παραδόσεις πλην της δυτικής, πρέπει να εφαρμόζεται και από τους ίδιους στις μεταξύ τους σχέσεις π.χ. μεταξύ μουσουλμάνων ανδρών και γυναικών όπως επίσης μεταξύ μουσουλμάνων ετεροφυλόφιλων και ομοφυλόφιλων. Πώς όμως μπορούμε να πλοηγηθούμε ανάμεσα στις παραπάνω συμπληγάδες;
Καταρχάς αναγνωρίζοντας ότι είναι αδύνατον να προσδιοριστεί μια βέλτιστη πορεία άπαξ και δια παντός εκ των προτέρων, διότι δεν υπάρχει ούτε χάρτης, δηλαδή, μια καθολικά έγκυρη και αποδεκτή θεωρία της δικαιοσύνης ή της ελευθερίας, αλλά ούτε μια αξία πολικός αστέρας ώστε να χρησιμεύσει ως απόλυτο σημείο αναφοράς. Στην φιλελεύθερη δημοκρατία συχνά θεμελιώδεις αξίες βρίσκονται σε ένταση μεταξύ τους και η ποιότητα της δημόσιας σφαίρας καθορίζεται και από την διαρκή αναζήτηση με φρόνηση και ενσυναίσθηση ενός προσωρινού σημείου ισορροπίας. Σε αυτή την αναζήτηση ακόμη και η προσβολή, η χλεύη ή οι ύβρεις έχουν μέχρι ενός βαθμού την θέση τους στον δημόσιο διάλογο συνεισφέροντας στην όσο το δυνατόν λιγότερο επιβλαβή εκτόνωση του θυμικού. Επιπλέον, αποτρέπουν μια αποστείρωση της δημόσιας σφαίρας μάλλον ανεπιθύμητη και όχι μόνο για λόγους αισθητικούς π.χ. για ν'' αποτραπεί η πλήξη. Όπως ένα εμβόλιο εισάγοντας μια μικρή ποσότητα ενός νοσογόνου παράγοντα παρέχει ανοσία στον οργανισμό από αυτόν έτσι και μια ορισμένη ποσότητα απρέπειας, αγένειας ή ακόμη και χυδαιότητας συνεισφέρει στην αναζωογόνηση της δημόσιας σφαίρας και την ενίσχυση των αντιστάσεων της. Αν όμως τα πράγματα είναι έτσι, τότε με ποια αφετηρία είναι δυνατόν να υπερασπιστούμε μια φρόνιμη χρήση της πολιτικής ορθότητας στην κατεύθυνση της διεύρυνσης και εμβάθυνσης της φιλελεύθερης δημοκρατίας;
Κατά την γνώμη μου έχοντας επίγνωση ότι ο καθένας από εμάς υπερβαίνει την εκάστοτε ταυτότητά του, αλλά και το σύνολο των προσδιορισμών του π.χ. την φυλή, το φύλο, την κοινωνική τάξη, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και τις σεξουαλικές προτιμήσεις. Την υπερβαίνουμε επειδή είμαστε επίσης οι επιλογές που κάναμε, οι στάσεις που κρατήσαμε σε ποικίλες περιστάσεις, οι δυστυχίες και ευτυχίες που μας βρήκαν και τα όσα μάθαμε από αυτές, οι άνθρωποι που συναντήσαμε, συναναστραφήκαμε και αγαπήσαμε. Γινόμαστε αυτοί που είμαστε χάρη στην, αλλά και ταυτοχρόνως παρά την εκάστοτε ταυτότητα, επειδή έχουμε την ελευθερία να διαμορφώσουμε σε σημαντικό βαθμό πώς θα την βιώσουμε. Έχουμε αυτή την ελευθερία, επειδή διαθέτουμε ορθό λόγο ο οποίος μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε τα επιχειρήματα του άλλου, αλλά και συναισθήματα που μάς επιτρέπουν να νιώσουμε συμπάθεια, συμπόνοια και αλληλεγγύη γι'' αυτόν. Τέλος, έχουμε αυτή την ελευθερία, επειδή διαθέτουμε φαντασία που μάς επιτρέπει να βιώσουμε μέχρι ενός σημείου την εμπειρία του άλλου.
Χάρη στα παραπάνω είμαστε ικανοί ν'' αναγνωρίσουμε την αλήθεια και το δίκαιο των άλλων, αλλά και να νιώσουμε την οδύνη τους. Βέβαια ανεξάρτητα από τα προαναφερθέντα στην πράξη είναι πάντα ευκολότερο ν'' αποστραφούμε τους άλλους στρεφόμενοι στους ομοίους. Να ενδώσουμε στην πνευματική νωθρότητα, να επιδείξουμε αδιαφορία ή ακόμη και σκληρότητα. Μήπως όμως είναι προτιμότερο, ιδίως σε ταραγμένους καιρούς, να χτίσουμε περισσότερες γέφυρες και λιγότερα τείχη;
*Ο Θεοφάνης Τάσης διδάσκει σύγχρονη Φιλοσοφία στο Alpen-Adria Universitat. Το τελευταίο του έργο «Πολιτικές του Βίου ΙΙ: Η επιμέλεια εαυτού στην εικονιστική κοινωνία» θα κυκλοφορήσει το φθινόπωρο από τις Εκδόσεις Αρμός.
