Μια πτώση από τη σκάλα την ώρα που ζωγράφιζε, στοίχισε στον Χρήστο Μποκόρο μια επώδυνη ταλαιπωρία, καθηλώνοντάς τον στο καροτσάκι. Για λίγους μήνες ευτυχώς. Έτσι, όταν βρεθήκαμε στο σπίτι όπου αναρρώνει, ήταν εμφανή τα κατάλοιπα των επεμβάσεων που υπέστη στο πόδι. Όχι όμως και στη διάθεσή του. Ακόμη κι εκεί, στο τραπεζάκι μπροστά, ξεχώριζε ανάμεσα στα cd's το μόλις πρόσφατο μουσικό έργο της Ελένης Καραΐνδρου, παραγωγή της σπουδαίας δισκογραφικής ECM (με τίτλο Tous des oiseaux).
Το εξώφυλλο του δίσκου, ένα νυχτερινό τοπίο «λουσμένο» στο φως από ένα αυτοσχέδιο στεφάνι δέντρου, είναι μια βραδινή λήψη του ζωγράφου. Μια φωτογραφία που παραπέμπει απευθείας στον τρόπο του Μποκόρου. Οι εικόνες του δημιουργού -βγαλμένες από τον χρωστήρα ή κι από τον φακό του ακόμη- είναι ένα μέσο για να «αναχθείς». Και μπορεί ο ίδιος να είναι καθηλωμένος, αλλά το πνεύμα του είναι ζωντανό, αντιστέκεται στην «πτώση» και κάνει τα έργα του μικρές αναγωγές.
Συνέντευξη στον Γιώργο Μυλωνά
- Στο έργο σας κατεξοχήν δείχνετε ότι σας ενδιαφέρει η μνήμη. Πώς, αλήθεια, θα θέλατε να σας θυμούνται ως ζωγράφο;
Κι εγώ αναρωτιέμαι… θα ήθελα τα έργα να σημαίνουν κάτι περισσότερο από τον εαυτό τους; Θυμάμαι τον Μόραλη σε κάποιες συζητήσεις που κάναμε για τα έργα του, προσπαθώντας ν' αντλήσω κάτι περισσότερο απ' αυτά. Ελεγε λοιπόν, να, αυτό είναι το έργο τώρα, δεν έχει τίποτα άλλο! Αυτό που βλέπεις είναι. Και παρότι με εκνεύριζε, καταλάβαινα ότι είχε δίκιο.
- Αυτό που βλέπεις; Διότι δεν βλέπεις πάντοτε το ίδιο, δεν είσαι ίδιος.
Οπότε, κι αυτό που μπορείς να δεις από τον εαυτό σου απέναντι από αυτό. Εκεί, νομίζω, είναι η ουσία εντέλει, διότι λέμε συνήθως «τα έργα εκτίθενται στον τάδε χώρο». Νομίζω ότι δεν είναι ακριβές αυτό. Εκεί που βρίσκονται τα έργα καλούμεθα να εκτεθούμε εμείς ενώπιόν τους. Εμείς εκθέτουμε την αμηχανία μας απέναντι στα έργα. Δεν εκτίθενται τα έργα απέναντί μας διότι το ζητούμενο δεν είναι να καταλάβουμε εμείς τα έργα ή μέσω αυτών τον δημιουργό τους. Δεν επικοινωνούμε με τον δημιουργό βλέποντας τα έργα.
Βλέποντας τα έργα κοινωνούμε σε κάτι το οποίο οφείλει να υπάρχει μέσα μας για να το αναγνωρίσουμε στα έργα. Ισως κρυμμένο, ίσως αδιόρατο, ίσως απορημένο, αλλά αυτό είναι το ζητούμενο και για να επιτευχθεί θα πρέπει να εκτεθούμε αμήχανοι ενώπιον των έργων, ν' αναζητήσουμε δηλαδή εμείς το υψηλό και το κύριο. Γιατί είμαστε εδώ; Γιατί είμαστε μπροστά σε ένα έργο ζωγραφικής;
- Τώρα μιλάτε για τις προϋποθέσεις στο βλέμμα του θεατή. Η εποχή, όμως, δεν βοηθά στο να στέκεσαι μπροστά στο έργο.
Ουφ, πάλι αυτή η εποχή! Εγώ σε ποια εποχή ζω; Η ζωγραφική ζει σε άλλη εποχή; Ο Πραξιτέλης, ο Ρέμπραντ… η Ακρόπολη ήταν σε άλλη εποχή; Ο Χοκουσάι, ο Σωκράτης… γιατί ασχολούμαστε μαζί τους; Οι τραγικοί πάλι; Γιατί τους βλέπουμε συνέχεια παντού στον κόσμο; Ποιο είναι, λοιπόν, το νόημα; Η πρωτοτυπία; Η καινοτομία καινοτομεί. Η ουσία είναι η επανάληψη. Η ουσία είναι να επαναλάβει ο καθένας μας το εγχείρημα εν ζωή.
Έτσι συνεχίζει ο κόσμος: επαναλαμβάνοντας κάτι. Η θέση του ερωτήματος και η επανάληψη είναι το πιο σπουδαίο πράγμα στη ζωή μας, η ανάσα μας. Αυτό είναι το υψηλότερο απ' όλα κι άσε την εποχή να βασανίζεται και να λέει εγώ είμαι η εποχή κι εσείς -για να ενταχθείτε- πρέπει να γίνετε σαν εμένα!
- Το δικό σας το ερώτημα ποιο είναι;
Η ίδια η ζωή είναι. Πώς θα ζήσω επ' αγαθώ. Ποιο είναι το ευ, ποιο είναι το καλό; Αυτό δεν είναι το ερώτημά μας; Το δικό μου ερώτημα είναι αυτό.
- Ως άνθρωπος ή ως ζωγράφος;
Ζωγράφος είμαι εγώ;
- Τώρα θα αρχίσουμε «σωκρατικό διάλογο»;
Όχι, αλλά δεν είναι η ζωγραφική που προέχει. Προέχει να δούμε αυτό που είναι η ζωή μας. Να είμαι ζωντανός και να τη χαίρομαι. Να την απολαμβάνω και με τις δόξες της και με τις πίκρες της, όπως έλεγε ο Εγγονόπουλος. Και ως σακάτης τώρα… (γέλια)
- Σας πρότειναν να γίνετε μέλος στην Ακαδημία. Αναρωτιέμαι, πώς βλέπετε την παρουσία ενός ζωγράφου σε έναν θεσμό που κυρίως έχει ρόλο συμβουλευτικό στην κοινωνία;
Είναι τραγικό να πιστεύουμε ότι η Ακαδημία δεν έχει να κάνει με κάτι πρακτικό! Η Ακαδημία οφείλει να κάνει το πρακτικότερο όλων.
- Το κάνει;
Αν δεν το κάνει, δεν ξέρω τι λόγο ύπαρξης έχει… τι σεβασμό θα της αποθέσουμε, αν δεν πράττει το πρακτικότερο όλων; Με θεωρίες δεν γίνεται ούτε ζωή ούτε κοινωνία. Μόνο με έργα, αλλά το ζητούμενο δεν είναι εκεί. Το ζητούμενο είναι σε τι ομονοούμε ως κοινότητα. Για να έχει νόημα και η Ακαδημία μας, να έχει νόημα η πατρίδα, να έχει νόημα και η ίδια η κοινότητα. Αν ο καθένας κοιτάει τον εαυτό του, όλα αυτά δεν έχουν νόημα. Όχι απλώς ανόητα, αλλά απορριπτέα.
- Τούτη την ώρα ομονοούμε σε κάτι υψηλό ή βλέπετε ένα κλίμα διχαστικό;
Αυτό είναι συνεχές ερώτημα: σε τι ομονοούμε. Το κλίμα όμως είναι συνεχώς διχαστικό. Διότι κάποιοι επιτήδειοι επ' αυτώ υπάρχουνε μόνο στον διχασμό. Κι αυτό που βλέπω γύρω μου είναι ότι αυτή η διαμάχη αφορά τον άλλο, όχι υπέρ του εαυτού μας. Αλλά εγώ συζητώ το υπέρ του αγαθού, δεν μ' ενδιαφέρει το κακό. Το καλό δεν μπορεί ν' αντιμετωπίσει το κακό ως εχθρό του, ούτε ως άλλη πλευρά. Το καλό οφείλει ν' αντιμετωπίσει μόνο τον εαυτό του και να αδιαφορήσει για την ύπαρξη του άλλου. Θυμάμαι παλιά στις επαναστατικές μου περιόδους που λέγαμε ότι το νόημα του αντάρτικου δεν είναι να νικήσει.
- Αλλά;
Να υπάρξει! Αντιστέκεσαι, όχι για να νικήσεις τον εχθρό. Για να στηρίξεις την ύπαρξή σου.
- Αυτό θυμίζει κάποιους που λένε ότι η Αριστερά φύσει και θέση πρέπει να βρίσκεται στην αντιπολίτευση. Σε θέση που να ελέγχει, χωρίς να φθείρεται από την εξουσία.
Δεν νομίζω, γιατί και η αντίσταση εξουσιάζει. Και ο ίδιος ο εαυτός μας φθείρεται από την εξουσία που επιβάλλει σε αυτόν και στον περίγυρο. Το θέμα είναι ποιο ιδεώδες κρατάμε.
- Τώρα, όμως, βλέπουμε μια Αριστερά που έχει πάρει όλες τις παθογένειες...
(με διακόπτει) καλά, συγγνώμη, βλέπουμε κάποια Αριστερά; Από ποια μεριά το βλέπουμε; Από μπρος ή από πίσω;
- Υποτίθεται ότι αυτό το μόρφωμα που κυβερνάει εμπεριέχει την Αριστερά.
Το λέμε και μόρφωμα. Και υποτίθεται. Για ποιον υποτίθεται; Πού είναι η ιστορία μας; Με τι κριτήρια το κρίνουμε; Πώς τεκμηριώνει την αριστεροσύνη ή τη δεξιοσύνη; Σε σχέση με ποιο κέντρο, με ποια κοινότητα; Ποιο είναι το ιδεώδες της παλαιάς ή της νέας Αριστεράς;
- Επομένως, όχι μόνο δεν έχει δικαιωθεί το αντάρτικο, αλλά ακόμη τίθεται σαν ερώτημα.
Πάντα δικαιώνεται το αντάρτικο, από την ύπαρξή του μόνο. Όχι από τη μελλοντολογία, όχι από το τι θα επικρατήσει μετά. Το τι θα επικρατήσει μετά εξαρτάται από αυτούς που θέλουν να επικρατήσουν. Το αντάρτικο γίνεται για να επιβιώσει μιαν ιδέα. Να έχει την αυτοτέλειά της, ν'' ανασαίνει τον αέρα της. Γιατί ανεβαίνεις στο βουνό; Για να κυβερνήσεις; Όχι, ν'' ανασάνεις έναν αέρα ελευθερίας. Έχει κόπο, πόνο και θυσία.
Όλα αυτά τα μορφώματα που μου λες, ποια θυσία αποδέχονται; Ποια θυσία εκτιμούν και ποια θυσία βάζουν ως παιδαγωγό ιδέα μπροστά στην κοινότητα που οραματίζονται; Τι θυσιάζουν; Τίποτε. Ζητάνε τις στατιστικές για να δούνε τι θέλουνε οι πολλοί, ώστε να πάρουν την ψήφο τους για να παραμείνουν εμείς εδώ που είμαστε κι εκείνοι εκεί που είναι. Αυτή είναι η εποχή στην οποία μου λέτε να είμαι, εντός ή εκτός. Όχι, αυτή δεν είναι η εποχή. Αυτοί είναι οι λωποδύτες της εποχής.
- Σύμφωνοι, το θέμα είναι υπάρχουν ακόμη τα βουνά;
Ποια βουνά; Όσο πιο ψηλά ανεβαίνεις, τόσο μικρότερος φαίνεσαι. Και με τόσο θόρυβο δεν σ'' ακούει και κανένας. Υπάρχουν πολλά περιθώρια, υπάρχουν πολλοί τρόποι αντίστασης.
- Η μνήμη στη ζωγραφική είναι μορφή αντίστασης;
Η μνήμη είναι το μόνο μας εφόδιο στη ζωή. Η ζωγραφική σήμερα σ'' αυτόν τον καιρό των πολλαπλών εικόνων είναι από μόνη της μια αντίσταση. Είναι αυτονόητο ότι αντιστέκεται στην πληθώρα των εικόνων. Αντιστέκεται επίσης στον ρυθμό της ταχύτητας. Διότι η ζωγραφική θέλει χρόνο για να παραχθεί. Κι απ'' την ώρα που παρήχθη δεν προσδοκά ν'' αντικατασταθεί απ'' το επόμενο έργο. Την αιωνιότητα αποζητά και την αλήθεια. Αντιστέκεται στο εφήμερο συνεχώς. Τη σώζει μέσα της. Βεβαίως, εδώ μπαίνει ένα άλλο ερώτημα. Αν μπορεί, εκτός απ'' τον δημιουργό της, να σώζει και κάτι άλλο ή κάποιους άλλους. Εκεί είναι λοιπόν που βρίσκεται η μεγάλη της επιτυχία.
- Εκεί βλέπετε ένα «αντάρτικο»;
Δεν το λέω για να μην μπερδευόμαστε. Δεν κάνει η ζωγραφική αντάρτικο, δεν πρόκειται η τέχνη ν'' αλλάξει τον κόσμο. Πιστεύω ότι όλα αυτά είναι διακυβεύματα του κάθε ανθρώπου. Αυτές τις μέρες που είχα το πρόβλημα και ήταν να μιλήσω και στα εγκαίνια της έκθεσης (στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά), σκεφτόμουν ότι το μόνο που θ'' άξιζε ίσως είναι η παραβολή του παραλυτικού (μου αφηγείται από μνήμης). Μ'' εντυπωσίαζε πάντα το άρον τον κράβατόν σου. Γιατί δεν είπε το απλό έγειρε και περιπάτει; Όχι, το θαύμα είναι το άρον τον κράβατόν σου, φορτώσου την υποσκευή σου, τον σταυρό σου εντός της ζωής σου. Παρ'' το επάνω σου! Μέσα στους ανθρώπους θα κινείσαι, αλλά πρέπει να φορτωθείς την σκευή σου όλη.
- Αυτό δεν χρειάζεται και ο τόπος; Ο καθένας προσωπικά να «αρθεί», χωρίς ν'' αποζητά «σωτήρες».
Αυτό λέω, αν ενώπιον του εκάστοτε προβλήματος αισθανθείς την αμηχανία ότι κάτι πρέπει να κάνεις, ν'' αποφασίσεις, θ'' αποφασίσει κι αυτό ν'' αναστήσει τον τόπο, ν'' αναστήσεις τον εαυτό σου. Τι σημαίνει ανάσταση; Ανίσταμαι σημαίνει σηκώνομαι και, συνήθως, δεν σημαίνει ακολουθώ. Είναι πολλά τα μικρά ερωτήματα που τίθενται και θα πρέπει ν'' απαντάμε συνεχώς. Και δεν σωζόμαστε απαντώντας μια φορά «α, το κατάλαβα, εγώ είμαι αριστερός». Αυτά είναι ανοησίες! Τόση ώρα δεν μιλάμε για ζωγραφική βέβαια, αλλά αυτά προέχουν.
Τον εαυτό μας μέσα στον κόσμο πρέπει να δούμε για να παραχθεί έργο το οποίο να έχει νόημα για μας και για όλους τους άλλους. Το βαθιά τοπικό είναι οικουμενικό, το βαθιά προσωπικό είναι επίσης οικουμενικό. Είναι πανανθρώπινο. Το θέμα είναι σε τι βάθος θα το δούμε, πού θα σκύψουμε για να σηκωθούμε ψηλά. Θυμάμαι έναν στίχο του Γκαίτε που έχει μεταφράσει ο Κώστας Κουτσουρέλης.
Μάταια το πνεύμα το έκλυτο απαιτεί
τα ύψη της τελείωσης ν'' ανέλθει.
Όποιος ποθεί το μέγα ας πειθαρχεί
το μέτρο κάνει πρώτο τον τεχνίτη
και μόνο ο νόμος μας ελευθερώνει.
Πέρασε, λοιπόν, ο Γκαίτε; Δεν ανήκει στην εποχή; Να τον απορρίψουμε, να πάρουμε άλλον;
Αναδημοσίευση από τον Φιλελεύθερο Παρασκευής 04 Ιανουαρίου
