Δύο κορυφαίοι γνωστικοί ψυχολόγοι, μαθηματικοί και οικονομολόγοι, οι καθηγητές Amos Tversky (1937-1996) και Daniel Kahneman (1934- ), κάπου στις αρχές της δεκαετίας του ’80, έθεσαν στους φοιτητές τους το εξής ερώτημα [1]:
Υποθέστε τη Linda. Η Linda είναι 31 χρονών, ανύπαντρη, εξωστρεφής και πολύ έξυπνη. Είναι απόφοιτος της Φιλοσοφικής. Στα φοιτητικά της χρόνια είχε ενεργό ενδιαφέρον για θέματα που αφορούν κοινωνικές ανισότητες. Επίσης συμμετείχε σε φοιτητικές διαδηλώσεις κατά των πυρηνικών. Ποιο από τα ακόλουθα δύο ενδεχόμενα νομίζετε ότι είναι περισσότερο πιθανό για την Linda:
(α) η Linda είναι ταμίας σε τράπεζα, ή
(β) η Linda είναι ταμίας σε τράπεζα και ενεργό μέλος μιας φεμινιστικής οργάνωσης.
Η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων (το 85%) επέλεξε ως περισσότερο πιθανό το δεύτερο ενδεχόμενο από τα παραπάνω. Προς έκπληξη των καθηγητών, με βάση θεμελιώδεις αρχές των μαθηματικών πιθανοτήτων, η συγκεκριμένη απάντηση των περισσοτέρων φοιτητών τους ήταν εντελώς λανθασμένη.
Από τα Μαθηματικά γνωρίζουμε ότι η πιθανότητα της «σύζευξης» δύο (ή περισσοτέρων) γεγονότων - δηλαδή η πιθανότητα να συμβούν ταυτόχρονα δύο (ή περισσότερα) ενδεχόμενα - είναι πάντοτε μικρότερη από την πιθανότητα να συμβεί το καθένα από τα ενδεχόμενα ξεχωριστά. Ας το εξηγήσουμε αυτό με απλά Μαθηματικά:
H πιθανότητα να συμβεί ένα ενδεχόμενο ως τιμή είναι πάντα ένα ποσοστό, δηλαδή είναι μια τιμή μεγαλύτερη ή ίση από το μηδέν (0) και μικρότερη ή ίση της μονάδας (1). Έστω ότι P(A) είναι η πιθανότητα να συμβεί ένα ενδεχόμενο Α και ότι P(B) είναι η πιθανότητα να συμβεί ένα ενδεχόμενο Β. Τότε η πιθανότητα P(A KAI B), δηλαδή η πιθανότητα του ενδεχομένου να συμβούν σε «σύζευξη» (δηλαδή να συμβούν μαζί-ταυτόχρονα) το ενδεχόμενο Α και το ενδεχόμενο Β υπολογίζεται, με βάση ένα βασικό νόμο των πιθανοτήτων, με το γινόμενο των πιθανοτήτων των δύο ενδεχομένων:
P(A KAI B) = P(A) x P(B)
Καθώς όμως 0<=P(A)<=1 και 0<=P(Β)<=1, το γινόμενο P(A) x P(B) (δηλαδή η πιθανότητα της σύζευξης P(A KAI B)) είναι μια τιμή που είναι πάντοτε μικρότερη (ή ίση) από τη μικρότερη τιμή από τις τιμές P(A) και P(B).
Για να γίνει το παραπάνω συμπέρασμα περισσότερο κατανοητό, ας δώσουμε ένα απλό παράδειγμα, που αναφέρεται στο παραπάνω «πείραμα» των Tversky και Kahneman:
Έστω ότι πιθανότητα του ενδεχομένου «η Linda είναι ταμίας σε τράπεζα» είναι πάρα πολύ μικρή, π.χ.:
P(η Linda είναι ταμίας σε τράπεζα) = 5% = 0.05
Έστω ότι πιθανότητα του ενδεχομένου «η Linda είναι ενεργό μέλος μιας φεμινιστικής οργάνωσης» είναι πάρα πολύ μεγάλη, π.χ.:
P(η Linda είναι ενεργό μέλος μιας φεμινιστικής οργάνωσης) = 95% = 0.95
Τότε η πιθανότητα της σύζευξης των δύο ενδεχομένων, δηλαδή «η Linda είναι ταμίας σε τράπεζα ΚΑΙ η Linda είναι ενεργό μέλος μιας φεμινιστικής οργάνωσης» θα είναι ίση με:
P(η Linda είναι ταμίας σε τράπεζα ΚΑΙ η Linda είναι ενεργό μέλος φεμινιστικής οργάνωσης) =
P(η Linda είναι ταμίας σε τράπεζα) x P(η Linda είναι ενεργό μέλος φεμινιστικής οργάνωσης) =
0.05 x 0.95 = 0.0475 = 4.75 %.
Συνεπώς, η πιθανότητα του ενδεχομένου «η Linda είναι ταμίας σε τράπεζα ΚΑΙ ενεργό μέλος μιας φεμινιστικής οργάνωσης» - δηλαδή η περίπτωση που η πλειοψηφία των ερωτηθέντων (το 85%) στο πείραμα των Tversky και Kahneman επέλεξε ως την περισσότερο πιθανή - είναι πάρα πολύ μικρή και ίση με 4.75%. Μάλιστα, η πιθανότητα αυτή (4.75%) είναι πιο μικρή ακόμη και από την μικρότερη πιθανότητα, δηλαδή την τιμή 5%, που είναι η πιθανότητα του ενδεχομένου «η Linda είναι ταμίας σε τράπεζα».
Οι Tversky και Kahneman ερμήνευσαν τις απαντήσεις των φοιτητών τους ορίζοντας μια ψευδή εντύπωση (fallacy) που έγινε γνωστή στην επιστημονική έρευνα με τον όρο «Πλάνη της Σύζευξης» (Conjunction Fallacy) [1,2]. Ο όρος αναφέρεται στη λανθασμένη εντύπωση που συχνά έχουν οι άνθρωποι όταν νομίζουν ότι είναι περισσότερο πιθανό να συμβούν ενδεχόμενα υπό συγκεκριμένες συνθήκες, σε σχέση με γεγονότα που συμβαίνουν υπό γενικές συνθήκες.
Οι Tversky και Kahneman παρατήρησαν το ίδιο και σε άλλες έρευνές τους. Παρατήρησαν ότι η πλάνη της σύζευξης είναι μια ψευδαίσθηση, μια λανθασμένη εντύπωση, που συναντάται συχνά. Εμφανίζεται όταν οι άνθρωποι καλούνται να σχηματίσουν γνώμη για ένα θέμα ή ακόμη όταν καλούνται να λάβουν αποφάσεις σε διαφορετικά πεδία εφαρμογής, όπως, για παράδειγμα, στις προσωπικές κρίσεις και αποφάσεις, στην ιατρική πρόγνωση και διάγνωση, σε οικονομικές αποφάσεις επενδυτών, καθώς και, πολλές φορές, όταν οι άνθρωποι καλούνται να σχηματίσουν άποψη για ένα θέμα της πολιτικής. Μάλιστα οι Tversky και Kahneman παρατήρησαν ότι η πλάνη της σύζευξης μπορεί να επηρεάσει την τελική άποψη των ανθρώπων ώστε να δέχονται ως ορθή μια πιο συγκεκριμένη, αλλά εντελώς λανθασμένη κατεύθυνση, ακόμη και σε περιπτώσεις που υπάρχουν διαθέσιμα, πλήρη, σαφή και αντικειμενικά δεδομένα, προς μια άλλη απολύτως ορθή, αλλά πιο γενική κατεύθυνση.
Οι επιστήμονες διερεύνησαν επίσης την αιτία για την οποία δημιουργείται συχνά στους ανθρώπους αυτή η πλάνη. Στις έρευνές τους κατέληξαν, με βάση τις αρχές της επιστήμης της Ψυχολογίας, στο εξής συμπέρασμα: Η πλάνη της σύζευξης εμφανίζεται διότι ως άνθρωποι - βάσει ενστίκτου, προσωπικών και υποκειμενικών κριτηρίων, του υποβάθρου και των ήδη διαμορφωμένων πεποιθήσεων και αντιλήψεών μας - συχνά πιστεύουμε πως το να συμβαίνει ταυτόχρονα ο συνδυασμός δύο (ή περισσότερων) ενδεχομένων είναι συχνά πιο αντιπροσωπευτικό μιας συγκεκριμένης κατάστασης, που συμφωνεί με τα πρότυπα και στερεότυπά μας. Για παράδειγμα, οι περισσότεροι από τους φοιτητές των Tversky και Kahneman θεώρησαν ότι το συγκεκριμένο προφίλ της Linda (31 χρονών, ανύπαντρη, εξωστρεφής, έξυπνη, απόφοιτος φιλοσοφικής, με ευαισθησίες, όταν ήταν φοιτήτρια, για τις κοινωνικές ανισότητες και με συμμετοχή σε διαδηλώσεις κατά των πυρηνικών) ταιριάζει περισσότερο με το προφίλ μιας ταμία σε τράπεζα που είναι μέλος μιας φεμινιστικής οργάνωσης, και μάλιστα υπερτερεί του προφίλ μιας απλής ταμία σε μια τράπεζα.
Η «πλάνη της σύζευξης» αποτελεί μία από τις αρχές στην οποία στηρίχθηκε η Θεωρία των Προσδοκιών (Prospect Theory) [3], μια πρωτοποριακή μαθηματική θεωρία των Οικονομικών της Συμπεριφοράς (Behavioral Economics) που διατύπωσαν οι Tversky και Kahneman. Η Θεωρία των Προσδοκιών αποδέχεται ότι τα άτομα δεν συμπεριφέρονται πάντα ορθολογικά. Τα άτομα μπορεί να κάνουν λάθη που έχουν αιτία ψυχολογικούς παράγοντες και αυτό επηρεάζει τις τελικές τους επιλογές, ιδίως όταν καλούνται να πάρουν αποφάσεις σε συνθήκες αβεβαιότητας. Για τη Θεωρία των Προσδοκιών, ο Daniel Kahneman βραβεύθηκε το 2002 με το Nobel Οικονομικών Επιστημών [4]. Προς τιμήν του, στην ομιλία που εκφώνησε κατά την τελετή απονομής του βραβείου, ο Kahneman αναγνώρισε τη συνεισφορά στο έργο του, του φίλου και στενού του συνεργάτη, του Amos Tversky, που πέθανε το 1996.
Στον παρόντα χρόνο, στις μέρες της πανδημίας του κορωνοϊού, η «πλάνη της σύζευξης» των Tversky και Kahneman μπορεί να αποδειχτεί ένα χρήσιμο «εργαλείο» για όλους μας. Συλλογιζόμενοι την περίπτωση της «πλάνης της σύζευξης» μπορούμε να προβληματιζόμαστε, κάθε φορά, έναντι των διάφορων θεωριών συνωμοσίας και έναντι των πολυπληθών ψευδών ειδήσεων, των fake news με τα οποία «βομβαρδιζόμαστε» καθημερινά στα ΜΜΕ και, κυρίως, στα διαδικτυακά κοινωνικά δίκτυα.
Υπάρχουν πραγματικά απίθανες ειδήσεις και μια πληθώρα fake news για τον κορωνοϊό που υιοθετούνται και διαδίδονται βασικά από εμάς τους ίδιους στα κοινωνικά δίκτυα, μη κατανοώντας ότι ενδεχομένως μπορεί να έχουμε υποπέσει στην «πλάνη της σύζευξης». Αν λαμβάναμε υπόψη αυτό το ενδεχόμενο, ίσως θα σκεφτόμασταν πιο κριτικά έναντι των απόψεων που εκφράζονται από τους φίλους-γνωστούς μας στα κοινωνικά δίκτυα και κυρίως πιο αυτοκριτικά έναντι των απόψεων που εμείς οι ίδιοι υιοθετούμε και εκφράζουμε. Η «πλάνη της σύζευξης» μπορεί επίσης να μας βοηθήσει να προβληματιστούμε σχετικά με τις απόψεις πολιτικών σχολιαστών αλλά και ορισμένων πολιτικών, που φαίνεται ότι στοχεύουν (ακούσια ή εκούσια) να μας οδηγήσουν να υποπέσουμε στην «πλάνη της σύζευξης».
Θα δώσω απλά και μόνο τρία αντιπροσωπευτικά παραδείγματα που φαίνεται να στοχεύουν στη δημιουργία της «πλάνης της σύζευξης» καθώς και ένα σύντομο σχολιασμό για το καθένα παράδειγμα. Τα πρώτα δύο είναι παραδείγματα ειδήσεων που, ενώ είναι αποδεδειγμένα ψευδείς, έτυχαν μεγάλης διάδοσης αλλά και αποδοχής, από πολλούς από εμάς στα social media. Το τρίτο παράδειγμα αποτελεί μια σύνθεση πολιτικών σχολιασμών που βλέπω να εκφράζονται τελευταία στα ΜΜΕ και παρατήρησα να συναντούν αποδοχή από πολλούς χρήστες κοινωνικών δικτύων, που με τη σειρά τους εκφράζουν και αναπαράγουν σχόλια αυτού του περιεχομένου στα social media.
Παράδειγμα 1: «Ο ιός δημιουργήθηκε τεχνητά και υλοποιείται ένα οργανωμένο σχέδιο για τον περιορισμό της ανθρώπινης ελευθερίας και διεξάγεται ένας πόλεμος κατά της οικονομίας της δύσης». Σχόλιο: Σε έρευνα που διεξήχθη σε 8.914 Αμερικανούς, ένας στους τρεις, το 29% πιστεύουν ότι είναι το περισσότερο πιθανό ο κορωνοϊός να δημιουργήθηκε τεχνητά σε ένα εργαστήριο και από αυτούς οι περισσότεροι, το 23%, πιστεύουν ότι αυτό έγινε βάση σχεδίου και από πρόθεση [5]. Για όλα αυτά βέβαια δεν υπάρχει καμία απόδειξη. Οι επιστήμονες αντίθετα δέχονται, με βάση τα υπάρχοντα επιστημονικά δεδομένα, ότι ο κορωνοϊός είναι προϊόν φυσικής εξέλιξης, ότι δεν δημιουργήθηκε σε εργαστήριο και ούτε κατασκευάστηκε με κάποιο τρόπο [6].
Παράδειγμα 2: «Κάθε πανδημία στην ιστορία εμφανίστηκε με την εισαγωγή μιας νέας τεχνολογίας ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας και η αυξημένη θνησιμότητα της νόσου από τον κορωνοϊό οφείλεται στην τεχνολογία του 5G». Σχόλιο: Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, κάθε πανδημία πάντοτε ξεκινά με τη μόλυνση ζώων από έναν ιό και στη συνέχεια των ανθρώπων από τα ζώα [7]. Με βάση επίσης τα επιστημονικά δεδομένα, αποδεικνύεται ότι το 5G δεν είναι επικίνδυνο, αναφορικά με τα επίπεδα έκθεσης που μπορούμε να δεχτούμε στη καθημερινότητά μας. Σε ό,τι αφορά στη σχέση μεταξύ κορωνοϊού και 5G, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει επισημάνει πως «καμία αρνητική επίδραση στην υγεία δεν συνδέεται αιτιωδώς με την έκθεση σε ασύρματες τεχνολογίες, όπως είναι η τεχνολογία 5G» [8].
Παράδειγμα 3: «Ο καθηγητής κ. Τσιόδρας και τα υπόλοιπα τα μέλη της επιτροπής ειδικών επιστημόνων για τον κορωνοϊό δεν είναι πολιτικά ουδέτεροι και οι αποφάσεις τους για τα μέτρα εξόδου από την καραντίνα λαμβάνονται με πολιτικά κριτήρια». Σχόλιο: Ουδέν! Τώρα που γνωρίζετε για την «πλάνη της σύζευξης», αφήνω τα σχόλια στην κρίση σας!
Πηγές:
[1] Tversky, A., & Kahneman, D. (1983). “Extensional Versus Intuitive Reasoning: The Conjunction Fallacy in Probability Judgment”. Psychological Review, Vol. 90, Issue 4, 293–315.
[2] Conjunction Fallacy, Wikipedia.
[3] Kahneman, D. & Tversky, A. (1979). “Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk”. Econometrica, Vol. 47, Issue 2, 263-291.
[4] Daniel Kahneman, Wikipedia.
[5] Pew Research Center. “Nearly three-in-ten Americans believe COVID-19 was made in a Lab”. April 8, 2020.
[6] Andersen, K. G., Rambaut, A., Lipkin, W. I., Holmes, E. C. & Garry, R. F. (2020). “The Proximal Origin of SARS-CoV-2”. Nature Medicine, Vol. 26, March 2020, 450-452.
[7] World Health Organization (WHO). “WHO Pandemic Phase Descriptions and Main Actions by Phase”.
[8] World Health Organization (WHO). “5G Mobile Networks DO NOT Spread COVID-19”. WHO, Coronavirus Disease (COVID-19) Advice for the Public: Myth Busters, 2020.
