Της Μαρίας Κάργα*
Οι σχέσεις των κρατών υπήρξαν ανέκαθεν αντικείμενο επιστημονικής προσέγγισης και έρευνας, αφού επηρεάζουν και επηρεάζονται από ποικίλους παράγοντες της καθημερινότητάς μας. Ένα συνονθύλευμα ποικίλων ιστορικών, πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών, πολιτιστικών και πολιτισμικών παραγόντων καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσονται οι σχέσεις των κρατών.
Οι οικονομικοί και πολιτικοί παράγοντες, ωστόσο, είναι εκείνοι που διαμορφώνουν τη γεωπολιτική των κρατών. Έναν από τους σημαντικότερους οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες των τελευταίων χρόνων αποτέλεσε το φυσικό αέριο, το οποίο μέχρι σήμερα θεωρείται μοχλός γεωπολιτικών αλλαγών και εξελίξεων.
Ενεργειακή εξάρτηση: Από το πετρέλαιο στο φυσικό αέριο
Η ιστορία του τελευταίου αιώνα απέδειξε ότι οι σχέσεις των κρατών διαμορφώθηκαν και καθορίστηκαν άμεσα από την επιθυμία – κυρίως των ισχυρότερων κρατών – για τη διασφάλιση του ενεργειακού εφοδιασμού, και συνεπώς τον έλεγχο και την εξασφάλιση των αποθεμάτων πετρελαίου[1]. Ιδιαίτερα κατά το τέλος του 19ου αιώνα και αρχές του 20ου αιώνα, παρατηρήθηκε η ραγδαία αύξηση της ζήτησης πετρελαίου.
Το πετρέλαιο αποτέλεσε και αποτελεί αντικείμενο διαφωνίας μεταξύ των κρατών, ενώ παράλληλα είναι υπεύθυνο για ποικίλες κρίσεις, ακόμη και πολέμους, που έχουν πραγματοποιηθεί χάρη της αξιοποίησής του. Το πετρέλαιο, όπως και κάθε ενεργειακός πόρος είναι απαραίτητος για την χρήση του φυσικού αερίου αναπτύχθηκε αρκετά, κυρίως μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, αφού μέχρι τότε η αξιοποίηση του ήταν αρκετά περιορισμένη.
Γεωπολιτική: Κίνδυνοι και προκλήσεις από την χρήση φυσικού αερίου
Η ενέργεια διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο στη διαμόρφωση των σχέσεων μεταξύ των κρατών και εν γένει των γεωπολιτικών σχέσεων, όπως αυτές αναπτύσσονται στη διεθνή σκακιέρα. Η συνεχής διεκδίκηση και διασφάλιση των ενεργειακών πόρων τόσο από τα ισχυρότερα κράτη όσο και από τις αναδυόμενες οικονομίες αναδιαμορφώνει το status quo των κρατών, ενώ παράλληλα επιφέρει σημαντικές επιπτώσεις τόσο για τα ίδια τα κράτη όσο και τη σταθερότητα και την ασφάλεια ολόκληρου του διεθνούς συστήματος.
Σύμφωνα μάλιστα με τον Χένρυ Κίσινγκερ, «ελέγχοντας την ενέργεια μπορεί κανείς να ελέγχει τα έθνη»[2]. Η φράση αυτή περικλείει όλα όσα έχουμε προαναφέρει για την γεωπολιτική και την ενεργειακή ασφάλεια. Η ενέργεια και συνεπώς το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο ταυτίζονται με τα ζωτικά συμφέροντα των κρατών, κι ως εκ τούτου δύναται να διαμορφώσουν τις γεωπολιτικές σχέσεις τους, κυρίως σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής.
Η ενέργεια, επομένως, δεν αποτελεί μόνο στρατηγικό οικονομικό αγαθό, αλλά και πολιτικό αγαθό, αφού διαμορφώνει την πολιτική των κρατών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μάλιστα, αποτέλεσε η διαταραχή των σχέσεων των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου[3], η οποία επηρέασε σημαντικά την εξαγωγή φυσικού αερίου από την ΕΣΣΔ σε χώρες τις Ευρώπης[4].
Ένα πρόσφατο, και πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτέλεσε η κρίση[5] και ο πόλεμος της Κριμαίας, μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας[6], η οποία δημιούργησε έντονο κλίμα ανασφάλειας ιδιαίτερα στην Ευρώπη[7]. Ως απότοκο αυτής της σύγκρουσης, η Ευρώπη επέβαλε αυστηρές κυρώσεις στην Ρωσία, επηρεάζοντας σημαντικά τις εμπορικές και οικονομικές σχέσεις της τελευταίας[8].
Ωστόσο, η οικονομική και πολιτική ισορροπία του διεθνούς συστήματος άλλαξε σημαντικά με την σύναψη συμφωνίας μεταξύ Ρωσίας και Κίνας[9]. Η πρώτη, επιθυμώντας να αντιμετωπίσει με έναν ιδιαίτερα διπλωματικά και πολιτικά τρόπο τις κυρώσεις της Ευρώπης, στράφηκε προς την Ανατολή, στον μεγαλύτερο οικονομικό γίγαντα που λέγεται Κίνα[10].
Επιπροσθέτως, αξίζει να επισημάνουμε ότι το φυσικό αέριο χαρακτηρίζεται ως ένα ανελαστικό αγαθό. Βάσει αυτού του σημαντικού χαρακτηριστικού συνεπάγεται ότι ο έλεγχος ανήκει στον προμηθευτή, στη χώρα δηλαδή εκείνη που πουλάει-εξάγει το αγαθό αυτό σε άλλες χώρες.
Κρίνεται, επίσης, σκόπιμο να διακρίνουμε την αγορά φυσικού αερίου σε τρεις περιοχές, την αγορά της Βόρειας Αμερικής, της Ρωσίας και της Ευρώπης που μέχρι πρόσφατα επικεντρώνονταν στη μεταφορά φυσικού αερίου μέσω αγωγών, καθώς και στην αγορά της Ασίας[11], η οποία χαρακτηρίζονταν ως αγορά υγροποιημένου φυσικού αερίου.
Οι σημαντικότερες εξαγωγικές χώρες υγροποιημένου φυσικού αερίου LNG, όπως προαναφέραμε είναι, μεταξύ άλλων, το Κατάρ, η Αλγερία, η Αυστραλία, η Ινδονησία, η Λιβύη, η Μαλαισία, η Νιγηρία και το Ομάν. Αντίθετα, οι χώρες που εισάγουν τη μεγαλύτερη ποσότητα υγροποιημένου φυσικού αερίου είναι η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα, οι ΗΠΑ και μερικές Ευρωπαϊκές χώρες[12] (με μεγαλύτερο ποσοστό εξάρτησης[13] να κατέχει η Γερμανία). Το μέλλον του φυσικού αερίου υπό το πρίσμα της ανάπτυξης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.
Σύμφωνα με στοιχεία του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας εκτιμάται ότι η παραγωγή υγροποιημένου φυσικού αερίου δυνατότητα, θα αυξηθεί πέντε φορές περισσότερο μέχρι το 2030[14]. Η δυνατότητα υγροποίηση του φυσικού αερίου πρόκειται να αποτελέσει το επίκεντρο για τη Μέση Ανατολή και την Αυστραλία, όπου και αναμένεται, όπως προαναφέραμε, να αναπτυχθεί ένας μεγάλος αριθμός έργων, πολλά από τα οποία θα υλοποιηθούν την επόμενη δεκαετία.
Συνεπώς, η διαθεσιμότητα και η παραγωγή υγροποιημένου φυσικού αερίου πρόκειται να παραμείνει σε υψηλά ποσοστά[15], γεγονός που αντανακλάται στην πραγματική πεποίθηση τόσο των επενδυτών όσο και των προγραμματιστών, ότι η αγορά υγροποιημένου φυσικού αερίου θα συνεχίσει να αυξάνεται διαρκώς. Επιπλέον, σύμφωνα με εκτιμήσεις της «Exxon Mobil»[16], το φυσικό αέριο πρόκειται να αναπτυχθεί ταχύτερα από κάθε άλλη μορφή έως το 2040[17].
Εντούτοις, οι απειλές που δέχεται το περιβάλλον εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, οδήγησαν στη σύναψη συμφωνιών και συνθηκών[18], με στόχο την προστασία του περιβάλλοντος, τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και την ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Οι Στόχοι της Βιώσιμης Ανάπτυξης, τους οποίους έχει θέσει ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών για το 2030[19], συντείνουν στον κοινό προσανατολισμό των κρατών για την προστασία του περιβάλλοντος και συνεπώς την περαιτέρω ανάπτυξη και αξιοποίηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας[20].
Αν και το φυσικό αέριο αποτελεί ένα ολοένα και πιο απαραίτητο αγαθό για την οικονομική ανάπτυξη των κρατών, αλλά και την καθιέρωση της γεωπολιτικής τους ισχύς στο διεθνές σύστημα, εκτιμάται ότι το μέλλον ανήκει στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας[21]. Η επιτάχυνση των επενδύσεων και της ανάπτυξης των ισχυρότερων, αλλά και των νέων αναδυόμενων αγορών προς τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειες πρόκειται να αντιμετωπίσει την ολοένα και αυξανόμενη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας.
Επιπλέον, με την άμβλυνση του χάσματος στο κόστος μεταξύ φυσικού αερίου και ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, καθώς και με τη συνεχή βελτίωση και αξιοποίηση της ηλιακής και αιολικής ενέργειας, η απειλή για το μέλλον του πετρελαίου και κατ' επέκταση του φυσικού αερίου είναι αναπόφευκτη.
Επίλογος
Εν κατακλείδι, η ύπαρξη, η εκμετάλλευση και το εμπόριο των φυσικών πηγών ενέργειας, και συνεπώς του φυσικού αερίου, από τα κράτη, διαδραματίζουν ένα ιδιαίτερο ρόλο στη διαμόρφωση των διεθνών γεωπολιτικών σχέσεων. Αν και θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι το φυσικό αέριο αποτελεί μοχλό γεωπολιτικών αλλαγών, το μέλλον ενδέχεται να ανατρέψει την εκτίμηση αυτή. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας φαίνεται τα επόμενα χρόνια να διαδραματίσουν εξίσου σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των σχέσεων μεταξύ των κρατών. Συμπερασματικά, όποιο κι αν είναι το μέλλον του φυσικού αερίου, οι σχέσεις των κρατών πάντοτε θα επηρεάζονται και θα διαμορφώνονται βάσει των εκάστοτε οικονομικών και πολιτικών δεδομένων.
Πηγές
[1] Engdahl, W. (2004). A century of war: Anglo-American oil politics and the new world order. Pluto Pr.
[2] Engdahl, W. (2004). A century of war: Anglo-American oil politics and the new world order. Pluto Pr.
[3] Shaffer, B. (2013). Natural gas supply stability and foreign policy. Energy policy, 56, 114-125.
[4] Boussena, S., & Locatelli, C. (2013). Energy institutional and organisational changes in EU and Russia: Revisiting gas relations. Energy Policy, 55, 180-189.
[5] Stern, J. (2006). The new security environment for European gas: worsening geopolitics and increasing global competition for LNG.
[6] Paltsev, S. (2015, May). Economics and geopolitics of natural gas: Pipelines versus LNG. In European Energy Market (EEM), 2015 12th International Conference on the (pp. 1-5). IEEE.
[7] Correlje, A., & Van der Linde, C. (2006). Energy supply security and geopolitics: A European perspective. Energy Policy, 34(5), 532-543.
[8] Bilgin, M. (2011). Energy security and Russia's gas strategy: The symbiotic relationship between the state and firms. Communist and Post-Communist Studies, 44(2), 119-127.
[9] Chang, F. K. (2014). Friends in Need: Geopolitics of China-Russia Energy Relations. Foreign Policy Research Institute http://www. fpri. org/articles/2014/05/friends-need-geopolitics-china-russia-energy-relations [22 de maio de 2014].
[10] Lin, W., Zhang, N., & Gu, A. (2010). LNG (liquefied natural gas): a necessary part in China's future energy infrastructure. Energy, 35(11), 4383-4391.
[11] Bilgin, M. (2009). Geopolitics of European natural gas demand: Supplies from Russia, Caspian and the Middle East. Energy Policy, 37(11), 4482-4492.
[12] Kumar, S., Kwon, H. T., Choi, K. H., Cho, J. H., Lim, W., & Moon, I. (2011). Current status and future projections of LNG demand and supplies: A global prospective. Energy Policy, 39(7), 4097-4104.
[13] Soderbergh, B., Jakobsson, K., & Aleklett, K. (2010). European energy security: An analysis of future Russian natural gas production and exports. Energy Policy, 38(12), 7827-7843.
[14] https://www.iea.org/statistics0/ (Ημερομηνία πρόσβασης, 5/12/17).
[15] Kumar, S., Kwon, H. T., Choi, K. H., Cho, J. H., Lim, W., & Moon, I. (2011). Current status and future projections of LNG demand and supplies: A global prospective. Energy Policy, 39(7), 4097-4104.
[16] http://corporate.exxonmobil.com/en/energy/energy-outlook (Ημερομηνία πρόσβασης 6/12/17).
[17] Jaffe, A. M., Hayes, M. H., & Victor, D. G. (2005). Gas Geopolitics: Visions to 2040. Program on Energy and Sustainable Development. Geopolitics of Natural Gas Project Summary: Insights to, 2040.
[18] http://unfccc.int/meetings/bonn_nov_2017/meeting/10084.php (Ημερομηνία πρόσβασης: 7/12/17).
[19] http://www.un.org/sustainabledevelopment/sustainable-development-goals/ (Ημερομηνία πρόσβασης: 12/12/17).
[20] Pickford, A., & Stickells, M. (2015, October). Future of LNG: Market, Geopolitical and Innovation Trends to 2034. In The Dynamic Energy Landscape, 33rd USAEE/IAEE North American Conference, Oct 25-28, 2015. International Association for Energy Economics.
[21] America, S. Global Energy Markets in Transition: Implications for Geopolitics, Economy and Environment. Middle East, 422, 751.
*Η κ. Μαρία Κάργα είναι αναλύτρια στο Κέντρο Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων (ΚΕΔΙΣΑ)
