Του Νικόλα Κατσίμπρα*
Μέσα στον οικονομικό και ψυχολογικό βάλτο της κρίσης φαίνεται σχεδόν αδύνατο να μπορέσει κανείς να διαχειριστεί αυτή την παγιωμένη πραγματικότητα. Είναι σαν μια επιδημία που εξαπλώθηκε και έχει γίνει πλέον δεδομένη.
Όσο και να είναι δύσκολο να το πιστέψουμε, δεν υπάρχει μία γενεσιουργός αιτία – μία πηγή του κακού. Υπάρχει ένα αμάλγαμα παθογενειών, λαθών, ατυχιών, τόσο εσωτερικών όσο και εξωτερικών. Αυτό το μωσαϊκό αλληλεπιδράσεων λειτούργησε όπως κάθε αντίστοιχο δίκτυο πολύπλοκων προβλημάτων, δημιουργώντας κρίσεις οι οποίες εξαπλώνονται σχεδόν ακαριαία, αλλά όχι απροσδόκητα.
Αυτό δεν είναι πρωτόγνωρο. Κάθε αντίστοιχη “κρίση”, ακόμα και οι συγκρούσεις, μεταδίδονται σε ένα κοινωνικό δίκτυο με παρόμοιο τρόπο, σαν μια επιδημία. Είναι λοιπόν αναγκαίο πρώτα να καταλάβουμε πως λειτουργούν τέτοιες "επιδημίες", πριν αναρωτηθούμε για την στρατηγική "εμβολιασμού" εναντίον τους.
Ο Νικόλας Χρηστάκης είναι ο διευθυντής του εργαστηρίου Ανθρώπινης Φύσης στο πανεπιστήμιο Yale. Πριν περίπου 10 χρόνια, το περιοδικό Time τον συμπεριέλαβε στην λίστα με τους 100 κορυφαίους στοχαστές της εποχής μας. Ο Χρηστάκης έχει αφιερώσει το ερευνητικό του έργο στην κατανόηση της εξάπλωσης των επιδημιών. Μετά από 20 χρόνια έρευνας σε περίπου 5000 άτομα, ο Ελληνοαμερικανός επιστήμονας εντόπισε τον τρόπο εξάπλωσης επιδημιών σε ένα κοινωνικό δίκτυο.
Αρχικά, η έρευνά του ανακάλυψε ότι αν εμβολιάσουμε άτομα τα οποία είναι κεντρικά ως προς την θέση τους σε ένα κοινωνικό δίκτυο και με αυξημένο αριθμό διασυνδέσεων, τότε μπορούμε να σταματήσουμε την εξάπλωση ασθενειών έχοντας εμβολιάσει μόνο το 30% του γενικού πληθυσμού. Έτσι, εξοικονομούμε πάνω από τα 2/3 των πόρων.
Η μεγαλύτερη συνεισφορά του, όμως, αφορά στην κατανόηση του μηχανισμού εξάπλωσης γενικότερων χαρακτηριστικών σε ένα δίκτυο. Η έρευνα του τον οδήγησε σε μια ιστορική ανακάλυψη στο σταυροδρόμι της ιατρικής με την κοινωνιολογία και αφορά τα πιο καθοριστικά στοιχεία που διαμορφώνουν την ζωή μας και επηρεάζουν την επιτυχία και την ευτυχία μας.
Πολύ απλά, η ομάδα του Χρηστάκη απέδειξε ότι οι τρόποι συμπεριφοράς, η παχυσαρκία, η χαρά, η κατάθλιψη, ακόμα και το επίπεδο του ατομικού εισοδήματος ενός ατόμου, εξαρτώνται από τα χαρακτηριστικά του δικτύου που βρίσκεται πλησιέστερα στο άτομο. Για την Ελλάδα της κρίσης αυτή η διαπίστωση είναι κρίσιμη.
Η Ελλάδα αυτή τη στιγμή είναι ένα δίκτυο σχεδόν 11 εκατομμυρίων ανθρώπων, διασυνδεδεμένα μεταξύ τους με ένα τεράστιο αριθμό συνδέσεων - κοινωνικών, φιλικών, συγγενικών, επαγγελματικών, ερωτικών κτλ. Όταν όλοι έχουν ένα εγγύς δίκτυο φίλων, γνωστών και συγγενών, οι οποίοι είναι είτε άνεργοι, ή μερικώς απασχολημένοι με ελάχιστο εισόδημα, πολλοί με κατάθλιψη και σχεδόν όλοι χωρίς ελπίδα, τότε όλοι είναι καταδικασμένοι. Είναι σχεδόν αδύνατο να υπερνικήσεις την επιρροή που έχει το δίκτυο πάνω σου. Οι πιθανότητες είναι ότι ο άνεργος με άνεργους φίλους θα παραμείνει άνεργος, ο χαμηλόμισθος με χαμηλόμισθους φίλους θα παραμείνει χαμηλόμισθος και ο καταθλιπτικός με καταθλιπτικούς φίλους θα παραμείνει καταθλιπτικός.
Η επιτυχία, καθώς και η αποτυχία, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με το δίκτυο μέσα στο οποίο ζούμε, συναναστρεφόμαστε και δουλεύουμε. Εκεί θα βρούμε το 'μέσο' που χρειαζόμαστε για να πετύχουμε.
Το 2015, η διαΝΕΟσις έκανε μια εκτενής έρευνα για το τι πιστεύουν οι Έλληνες για την κρίση. Σε αυτή την έρευνα υπάρχει μια πολύ απλή αλλά περιεκτική ερώτηση: “Ποιο είναι το σημαντικότερο για να επιτύχει κάποιος στην Ελλάδα;"Σχεδόν οι μισοί απάντησαν: Να διαθέτει μέσο." Είχαν απόλυτο δίκιο, άλλα ίσως όχι για τον λόγο που νόμιζαν.
Δυστυχώς, το μέσο, όπως και η αριστεία, έχουν δαιμονοποιηθεί στη χώρα μας, για διαφορετικούς λόγους. Στην πραγματικότητα, όμως, η ρίζα της προόδου και της καινοτομίας βρίσκεται στον συνδυασμό μέσου και αριστείας. Η αριστεία χωρίς το μέσο είναι δονκιχωτική, χωρίς προοπτική και ελπίδα. Το μέσο χωρίς την αριστεία είναι επίσης κενό ουσίας, χωρίς ουσιαστική εξέλιξη.
Ιδιοφυΐες όπως ο Steve Jobs, ο Bill Gates και ο Mark Zuckerberg δεν μεγαλούργησαν στο κενό. Η ατομική ιστορία του καθενός τους αποδεικνύει την ανυπέρβλητη σημασία του δικτύου, της επιρροής του πάνω στην σκέψη του ατόμου και των ευκαιριών που δημιουργούν τα διαθέσιμα μέσα.
Οι λιγότερο γνωστές λεπτομέρειες για την αρχή των τριών αυτών πρωτοπόρων είναι πηγή έμπνευσης για μια Ελλάδα που διψά απελπισμένα για όραμα.
Όταν ο ανήσυχος 13χρόνος Steve Jobs ήθελε ανταλλακτικά για να φτιάξει ένα μετρητή συχνοτήτων, άνοιξε τον τηλεφωνικό κατάλογο και βρήκε το νούμερο του σπιτιού του Bill Hewlett, ιδρυτή της Hewlett Packard. O Hewlett γέλασε πολύ με το τηλεφώνημα και τελικά δεν βοήθησε τον Jobs μόνο να βρει τα εξαρτήματα, αλλά του προσέφερε και δουλειά για το καλοκαίρι, συναρμολογώντας συχνόμετρα. Εξάλλου, το εργαστήριο της HP στην Καλιφόρνια ήταν μόλις μισή ώρα από το σπίτι του νεαρού Jobs. "Οι περισσότεροι δεν έχουν τέτοιες εμπειρίες γιατί απλά δεν ξέρουν να ρωτάνε για βοήθεια," είπε σε μια συνέντευξή του ο Jobs το 1994.
Ο Steve Jobs ήταν τυχερός διότι είχε εκτεθεί από μικρός σε ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης, σε ένα περιβάλλον με ελπίδα και άφθονες ευκαιρίες. Το ίδιο ισχύει και για τον Gates και τον Zuckerberg.
Ο έφηβος Bill Gates είχε πρόσβαση στο δίκτυο υπολογιστών μιας τοπικής εταιρίας μέσω του σχολείου του, όταν αυτό ήταν ακόμα εξαιρετικά ακριβό και σπάνιο. Εκεί, μαζί με τον μετέπειτα συνέταιρό του Paul Allen, "κλέψανε" τον κωδικό πρόσβασης στο δίκτυο ώστε να έχουν άπειρες διαθέσιμες ώρες δωρεάν. Αυτή η ευκαιρία του έδωσε μοναδικό πλεονέκτημα, καθώς από μικρός μπόρεσε να έχει χιλιάδες ώρες εμπειρία στον προγραμματισμό, κάτι ανήκουστο για την εποχή. Λίγο καιρό αργότερα μπόρεσε και πούλησε το πρώτο του πρόγραμμα.
Αντίστοιχα και ο Zuckerberg, ο οποίος έμαθε προγραμματισμό αρχικά από τον πατέρα του. Πριν ακόμα πάει στο Harvard, το οποίο και εγκατέλειψε για να δημιουργήσει το Facebook, είχε ήδη προσφορά ενός εκατομμυρίου δολαρίων από την Μicrosoft για ένα πρόγραμμα του, το οποίο μπορούσε να προβλέπει τις μουσικές προτιμήσεις του χρήστη.
Το κοινό στοιχείο και για τους τρεις ήταν ότι είχαν όλοι τους εμποτιστεί από μικροί με έμπνευση, ελπίδα και θέληση και ότι είχαν και οι τρεις τους πρόσβαση σε ένα δίκτυο γεμάτο με μέσα.
Αυτό δεν περιορίζει την ιστορική επιτυχία τους, καθώς απαιτείται θρησκευτική προσήλωση στον στόχο, δημιουργικότητα και όραμα. Οι τρεις τους όμως είχαν την τύχη να υπάρχουν σε κεντρικό σημείο ενός δικτύου που τους έδωσε ευκαιρίες ανύπαρκτες έξω από αυτό.
Απτή απόδειξη – γιατί προοδεύουν οι Έλληνες στο εξωτερικό; Πολύ απλά, διότι προσγειώνονται σε ένα ήδη υπάρχον δίκτυο με πρωτόγνωρα θετική επιρροή πάνω τους. Εκεί βρίσκουν και δημιουργούν, με πολύ κόπο αλλά με ελπίδα, το δικό τους δίκτυο 'μέσων' μέσα από τα πανεπιστήμιά τους, το φιλικό και κοινωνικό τους περίγυρό. Έτσι, περικύκλωσαν τον εαυτό τους με άτομα με μεγαλύτερο εισόδημα, πρόσβαση σε επαγγελματικά δίκτυα και με φιλοδοξία.
Μπορεί αυτή η εικόνα να φαντάζει αδύνατη για την Ελλάδα του σήμερα, αλλά η τραγική κατάσταση του Ελληνικού κοινωνικού δικτύου σημαίνει ότι η παραμικρή συντονισμένη παρέμβαση θα γίνει άμεσα αισθητή. Είναι εμφανές ότι ο/η Έλληνας/νίδα διψάει για αυτό που περιγράφω. Το μόνο που χρειάζεται είναι η συστηματική εφαρμογή ενός συστήματος επιμέρους πρωτοβουλιών-ενέσεων στο παραπάνω πνεύμα. Το αποτέλεσμα θα είναι μια έκρηξη θετικής επανάστασης, η οποία θα εξαπλωθεί από γωνιά σε γωνιά, σαν μια επιδημία προόδου. Το ζήτημα είναι πως μπορεί να γίνει αυτό πραγματικότητα.
Η απάντηση δεν θα έρθει από επενδυτές, αλλά από εμάς τους ίδιους. Κανένας ''επενδυτής'' δε μπορεί να ανατρέψει την τοξικότητα αυτού του δικτύου. Ακόμα και αν αντέξει τα εμπόδια που θα βρει, ένας ή δύο κούκοι δεν θα φέρουν την άνοιξη. Εξάλλου, πως ζητάμε από κάποιους ξένους να επενδύσουν σε εμάς, όταν εμείς οι ίδιοι δεν επενδύουμε στον εαυτό μας;
Η επένδυση στον εαυτό μας απαιτεί πυρήνες επιρροής εμβολιασμένους με τα κατάλληλα χαρακτηριστικά. Μια πρόταση είναι να δημιουργηθεί ένα δίκτυο πρωτοβουλιών όπως το πρόγραμμα StartUP NY, με το οποίο η πόλη της Νέας Υόρκης δίνει χώρο σε καινούργιες startups σε πανεπιστήμια και δημόσια κτίρια, απαλλαγή από φόρους για 5 χρόνια και άλλα πλεονεκτήματα για νέες εταιρείες βάσει μελετημένων κριτηρίων. Το δίκτυο StartUP Hellas δε θα είναι μόνο στα αστικά κέντρα, αλλά θα είναι αποκεντρωμένο, με βάρος στην επαρχία, σε συνεργασία με ήδη υπάρχοντα εκπαιδευτικά ιδρύματα.
Κάθε σχολείο, πανεπιστήμιο και εκπαιδευτικό κέντρο πρέπει είναι ένας πυρήνας θετικής επιρροής στην κοινότητα του, με ανοικτά μαθήματα και διαγωνισμούς προγραμματισμού, με διαλέξεις για την επιχειρηματικότητα των ηλεκτρονικών εφαρμογών και των startups. Ας πάρουμε παραδείγματα από χώρες όπως η Εσθονία και το Ισραήλ που πρωτοπορούν και να τα εφαρμόσουμε διαμορφώνοντάς τα στις συνθήκες και απαιτήσεις μας.
Το Ισραήλ πρωτοπορεί παγκοσμίως στον τομέα της τεχνολογίας, με εταιρείες που έχουν αποφοιτήσει από το στάδιο των startup όπως το Viber και το Waze. Αντίστοιχα και η Εσθονία των 1.3 εκατομμυρίων κατοίκων, με το γνωστό πλέον σε όλους Skype και το TransferWise, με αποτίμηση αξίας 1 δις ευρώ. Οι επενδυτές ήρθαν αφότου οι Εσθονοί κατάφεραν να επενδύσουν στους εαυτούς τους, έχοντας το ρεκόρ startup ανά άτομο στον κόσμο και με μόλις 5 λεπτά χρόνο ίδρυσης μιας εταιρίας μέσω διαδικτύου. Τεράστια ονόματα επενδυτών όπως ο Peter Thiel του Paypal επενδύουν εκατομμύρια δολάρια σε νεοφυείς εταιρίες την Εσθονία. Τρεις μόνο startup στο Tallin κατάφεραν να συγκεντρώσουν πάνω από 15 εκατομμύρια ευρώ τους πέντε πρώτους μήνες του 2017. Το 2016, η χρηματοδότηση εταιρειών από ξένους επενδυτές στην Λιθουανία έφτασε τα 100 εκατομμύρια ευρώ. Το μόνο εμπόδιο για να γίνει η Ελλάδα η Silicon Valley της Ευρώπης είμαστε εμείς οι ίδιοι.
Το παραπάνω σκεπτικό εφαρμόζεται στην ανάπτυξη αντίστοιχων δικτύων εκμετάλλευσης και ανάπτυξης όλων των πόρων και κεφαλαίων που έχει διαθέσιμα η πατρίδα - από φυσική ομορφιά, παράδοση, προϊόντα και πολιτισμό. Ο σχεδιασμός της στρατηγικής αυτής απαιτεί ανάλογη λεπτομερή μελέτη η οποία θα καταλήγει σε συγκεκριμένες προτάσεις αποκεντρωμένων δικτύων πρωτοβουλιών, όπως η Startup Hellas, για τους διάφορους τομείς.
Η συζήτηση για τα ιδιωτικά μη κερδοσκοπικά πανεπιστήμια και την αναδιάρθρωση και υποστήριξη των δημόσιων πανεπιστημίων είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ανάπτυξη αυτού του νέου δικτύου θετικής επιρροής. Τα πανεπιστήμια πρέπει να είναι οι φάροι που θα φωτίζουν το δίκτυο και όχι απλά ένας μύλος παραγωγής αποφοίτων χωρίς ελπίδα. Ακόμα και πρακτικά, το πιο σημαντικό μέσο για ένα άτομο είναι οι καθηγητές και οι συμφοιτητές. Ένας από τους κύριους λόγους πρωτιάς των Αμερικανικών πανεπιστημίων είναι το εκτενές δίκτυο επιτυχημένων αποφοίτων - ένα δίκτυο με κουλτούρα αλληλοϋποστήριξης.
Οι μεμονωμένες επιτυχίες φοιτητών της Νομικής Αθηνών σε διεθνείς διαγωνισμούς έναντι στο Χάρβαρντ, οι νίκες φοιτητών του ΑΠΘ, ΕΜΠ και του Πανεπιστήμιου Πατρών σε αγώνες ηλεκτρικών οχημάτων, οι διακρίσεις μαθητών σε διεθνείς διαγωνισμούς μαθηματικών και πληροφορικής, είναι όλες χαμένες ευκαιρίες για την Ελλάδα αν μείνουν αναξιοποίητες. Αυτά τα παιδιά αξίζουν παραπάνω από μερικά άρθρα, φωτογραφίες και πέντε λεπτά δόξας. Είναι οι πρεσβευτές του νέου θετικού δικτύου, που η πολιτεία πρέπει να αξιοποιήσει κατάλληλα. Η προτεραιότητα είναι να πάρουμε την εμπειρία και γνώση αυτών των περιπτώσεων και να εμβολιάσουμε με έμπνευση και όραμα κάθε τάξη από την Κέρκυρα και τους Παξούς, μέχρι το Ορμένιο στον Έβρο, την Μεγίστη, ακόμα και την 11χρονη Ιωάννα, τη μοναδική μαθήτρια στην Γαύδο. Γιατί όχι, ίσως το πραγματικό success story να περιμένει στα ακριτικά σημεία της χώρας μας. Σε μια εποχή που η τεχνολογία έχει καταργήσει αποστάσεις και σύνορα, δεν υπάρχουν δικαιολογίες για την απουσία του Ελληνικού κράτους.
Στην Ελλάδα της απελπισίας, του πολέμου ενάντια στο Taxibeat, της καταχρώμενης ασυλίας πανεπιστημίων και βουλευτών, είναι εύκολο τα παραπάνω να φανούν ουτοπικά στην κυνική ματιά. Αλλά ο κυνισμός είναι μια πολυτέλεια που δεν διαθέτουμε αν θέλουμε να διεκδικήσουμε το μέλλον μας. Ας στείλουμε ένα θετικό μήνυμα ότι επενδύουμε στους εαυτούς μας. Ότι γινόμαστε το δικό μας "μέσο". Ότι εμβολιαζόμαστε με όραμα και ελπίδα. Ας ξεκινήσουμε την θετική "επιδημία" που μας αξίζει.
* Ο κ. Νικόλας Κατσίμπρας διδάσκει στα προγράμματα επίλυσης συγκρούσεων του πανεπιστημίου Κολούμπια και του Κέντρου Επίλυσης Συγκρούσεων του Πανεπιστημίου της πόλης της Νέας Υόρκης. Ως σύμβουλος, ειδικεύεται στην ανάλυση συγκρούσεων και τον στρατηγικό σχεδιασμό.
