Του Γαβριήλ Χ. Σερέτη*
Ξεκινώντας αυτή την έρευνα αναζητήσαμε τα γραφεία του Facebook στην Ελλάδα. Κάποια στοιχεία επικοινωνίας, ένα τηλέφωνο... Ακόμα και η Google, το βλέπεις, στεγάζεται Φραγκοκλησιάς τόσο, στο Μαρούσι. Ολες οι ιστοσελίδες, όλες οι πολυεθνικές δίνουν τα ελάχιστα στοιχεία επικοινωνίας με τις κατά τόπους έδρες τους. Η Facebook όμως; Μπορεί ο καθένας να επικοινωνήσει άμεσα και επώνυμα μαζί του, όπως κάνει με τους «φίλους» του;
Πώς φτάσαμε μέχρι εδώ και πού οφείλεται η επιτυχία αυτού του πλανητικού μέσου «κοινωνικής δικτύωσης»; Τι συμβαίνει με τους χρήστες, όλους εμάς; Ποια πραγματική ανάγκη έγινε μόδα και πώς μια μόδα μετατράπηκε σε πραγματική ανάγκη;
Αλήθεια, κατά πόσο γνωρίζουμε πώς πραγματικά λειτουργεί; Τι υπάρχει πίσω από αυτό που βλέπουμε και χρησιμοποιούμε πολλοί από εμάς καθημερινά; Πόσο διαφανείς είναι οι διαδικασίες, πόσο ανοιχτά είναι τα δεδομένα που αφορούν το ίδιο το Facebook; Και ταυτοχρόνως, κατά πόσο προστατεύονται τα προσωπικά δεδομένα μας;
Πού και πόσο φορολογείται το μέσο που άλλαξε τα δεδομένα παγκοσμίως; Γιατί ολόκληρες κυβερνήσεις και οργανισμοί, παρότι το χρησιμοποιούν, «τα βάζουν», πλέον, ανοιχτά μαζί του; Ποια είναι τα επόμενα βήματα του οραματιστή δισεκατομμυριούχου, της «προσωποποίησης του Μεγάλου Αδελφού», όπως διατείνονται, σε έναν πικρόχολο, οργουελικό αφορισμό οι αντίπαλοί του;
Η βιτρίνα
Τα κεντρικά γραφεία του Facebook στο Menlo Park της Καλιφόρνιας, όπως κι αυτά στο Μανχάταν, ή στο Λονδίνο, μοιάζουν με… παιδική χαρά γεμάτη από ιδιοφυΐες. Θεωρούνται ο καλύτερος, ο πιο επιθυμητός εργασιακός τόπος. Μπαίνοντας στο λόμπι κάνεις login, σε ένα tablet, φυσικά με τον λογαριασμό σου στο Facebook, και παίρνεις κάρτα επισκέπτη. Αν και συνοδεύεσαι, πάντα, όταν ξεναγείσαι σε συγκεκριμένους χώρους, για ελάχιστη ώρα -ούτε σκέψη για τα τμήματα όπου βρίσκονται ερευνητικά κέντρα και λοιπά… ψηφιακά μυστικά-, μπορεί ανά πάσα στιγμή να «πέσεις» πάνω σε ανθρώπους που μετακινούνται, κι εντός των κτιρίων, με ποδήλατα, πατίνια ή σκέιτμπορντ.
Παντού υπολογιστές, γραφεία χωρίς χωρίσματα, τζαμαρίες, εσωτερικοί υπαίθριοι. Ησυχες γωνιές με τραπεζάκια, καναπέδες, βιβλιοθήκες, για χαλάρωση ή διάλειμμα, συνήθως με παιχνίδια εικονικής πραγματικότητας, σκάκι ή πινγκ πονγκ, αλλά και γήπεδα μπάσκετ. Κουρεία, καθαριστήρια, καφετέριες, ζαχαροπλαστεία, εστιατόρια με κάθε είδους κουζίνα, τεράστιες μερίδες από διαφορετικά φαγητά για τους εργαζομένους, μαγειρεμένα καθημερινά από βραβευμένους σεφ. Ολα δωρεάν και χωρίς περιορισμούς. Με κυρίαρχα στις προτιμήσεις, τις σαλάτες, τις πίτσες και τα γιαούρτια. Αυτόματα μηχανήματα στα οποία, εκτός από αναψυκτικά, μπορείς να προμηθευτείς ακόμα και… αξεσουάρ για τον υπολογιστή σου (μπαταρίες, ποντίκια ή πληκτρολόγια). Επίσης δωρεάν.
Στους ελάχιστους τοίχους, εκτός από δημιουργίες των ίδιων των εργαζομένων, οι οποίοι δουλεύουν χωρίς ωράριο, αφίσες και ζωγραφιές, όπου απεικονίζονται, κυρίως, οι... αξίες της εταιρείας, που φτάνουν έως την υποστήριξη της παρέλασης των ομοφυλοφίλων. Ή και έργα καλλιτεχνών, που δημιουργήθηκαν επιτόπου, επιμελώς ατημέλητα τοποθετημένες υπογραφές επισκεπτών, επώνυμων και μη. Και λίγο πιο πέρα, μια οθόνη όπου πληκτρολογείς το όνομα του προσώπου που σε ενδιαφέρει, προκειμένου να σου υποδειχθεί η εργασιακή θέση του και να τον εντοπίσεις.
Κάπου ανάμεσα στα γραφεία των υπολοίπων, ίδιο κι απαράλλακτο, και αυτό του «Αφεντικού». Ντυμένος πάντα με Τ-shirt, τζιν και αθλητικά, τα πάγια στοιχεία της δημόσιας εικόνας του. Κυρίαρχη κουλτούρα αυτή της ανοιχτής, λειτουργικής startup που μεγαλώνει, μέσω hackathons, του ταξιδιού «που μόλις άρχισε», της διαδικασίας σε εξέλιξη.
Ολα στα ύψη
Στα κεντρικά, ακριβώς έξω από την «πόλη Facebook», βρίσκεται ειδικό «δημόσιο» αστυνομικό τμήμα, το οποίο υπάγεται σε ένα ιδιότυπο καθεστώς, κάτι μεταξύ εδάφους του αμερικανικού κράτους και καταστήματος ιδιωτικής εταιρείας.
Οσο για τους μεσίτες της ευρύτερης περιοχής του Σαν Φρανσίσκο, αυτοί τρίβουν τα χέρια τους. Οι τιμές των ακινήτων έχουν εκτοξευτεί -τρεις φορές πάνω από το 2011-, ακριβότερες πλέον κι από τη Νέα Υόρκη. Πολλοί από τους πρώην κατοίκους τελούν υπό καθεστώς «εσωτερικού μετανάστη», εξαιτίας των δυσβάσταχτων ενοικίων. Το αντίθετο συμβαίνει με τα καλοπληρωμένα στελέχη του Ζάκερμπεργκ, τους νέους ενοικιαστές ή αγοραστές, με αποτέλεσμα, ολόκληρες περιοχές της πόλης να μετατρέπονται σε «γκέτο γιάπηδων». «Γιάπηδες» που δεν έχουν το δικαίωμα να απαντήσουν σε οποιαδήποτε ερώτηση τρίτου σχετικά με την εταιρεία, ακόμα και περιμένοντας στη στάση του λεωφορείου. Ή, στην καλύτερη περίπτωση, απαντούν βάσει... πρωτοκόλλου.
Ο Μαρκ σχεδιάζει τη δημιουργία μιας ολόκληρης πόλης που θα στεγάσει κάποιους από τους 23.165 εργαζομένους -αύξηση κατά 54%, μόνο το 2016.
«Ο λύκος με το αγγελικό πρόσωπο»
Στις 4 Φεβρουαρίου 2004 ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ, ένας φοιτητής του Χάρβαρντ, που είχε γεννηθεί πριν από 20 χρόνια, μία ώρα έξω από τη Νέα Υόρκη, ο «πρίγκιπας», όπως, σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή, ήταν το χαϊδευτικό του στα παιδικά του χρόνια, γιος ενός οδοντιάτρου και αδελφός τριών κοριτσιών, εγκαινίασε μια ιστοσελίδα αποτυπώνοντας, μέσω κώδικα, τον μικρόκοσμο της πιο διάσημης σχολής -κυρίως τις ερωτικές σχέσεις μεταξύ των συμφοιτητών του.
Αν και κατηγορήθηκε ότι έκλεψε την ιδέα από άλλους, αυτός ο «παθιασμένος με την Πληροφορική και διστακτικός με τα κορίτσια», «συναισθηματικά ωμός, κρύος φαρσέρ», αυτός ο «λύκος με το αγγελικό πρόσωπο», που «έγραφε έναν κώδικα στα σκοτεινά γιατί έτσι κάνουν οι θυμωμένοι», αυτός που «ήθελε να αποδείξει κάτι» και για «να εκδικηθεί για τις επιθέσεις που δέχθηκε από τους μεγαλύτερους στο σχολείο» (όπως υποστηρίζουν οι κατά καιρούς επίσημοι και ανεπίσημοι βιογράφοι του), είχε ανάψει τη σπίθα μιας επανάστασης στην επικοινωνία, και όχι μόνο. Εχοντας προηγουμένως «χακάρει» τους λογαριασμούς των φοιτητικών εστιών για να βρει φωτογραφίες (όπως παραδέχεται ο ίδιος).
Επειτα από μια μέρα, πάνω από 600 φοιτητές είχαν εγγραφεί. Υστερα από δύο εβδομάδες, όλοι στο Χάρβαρντ έλεγαν «βρες με στο «The Facebook»» (όπως ήταν η αρχική ονομασία). Επειτα από 13 χρόνια, σε μια πρωτόγνωρη ιστορική επιτυχία, οι χρήστες, σε όλο τον κόσμο, είχαν ξεπεράσει τα 2 δισεκατομμύρια. Αν ήταν χώρα, θα είχε τους περισσότερους κατοίκους μετά την Κίνα. Και σε λίγο, έτσι κι αλλιώς, θα έχει περισσότερους οπαδούς απ' ό,τι ο χριστιανισμός.
Η πραγματικότητα (;) της ζωής σε έναν πλανήτη-μικρόκοσμο αποτυπώνονταν, πλέον, διαφορετικά. Ο ιστός της κοινωνίας υφαινόταν ξανά και οι διαπροσωπικές σχέσεις είχαν αλλάξει για πάντα. Διαμορφώνονταν από ένα κοινωνικό φαινόμενο με τη δική του δυναμική.
Η πίσω αυλή χωρίς like… Διαφάνεια και λογοκρισία στο «κράτος Facebook»
Το Facebook, παρά τα τεράστια κέρδη του, έχει γραφεία σε ελάχιστες χώρες ανά τον κόσμο. Για την Ελλάδα, ούτε λόγος. Στο Δουβλίνο, μάλιστα, που αποτελεί και πανευρωπαϊκή έδρα, λόγω του ευνοϊκού φορολογικού συστήματος της Ιρλανδίας (στο οποίο θα επανέλθουμε παρακάτω), λέγεται ότι αν δεν γνωρίζεις, δεν καταλαβαίνεις ότι εντός του συγκεκριμένου κτιρίου στεγάζεται ο ψηφιακός αυτός κολοσσός, καθότι εξωτερικά δεν υπάρχει ούτε μια σχετική πινακίδα.
Κι όμως, στα προωθητικά διαφημιστικά για προσέλκυση εργαζομένων στο Facebook, δίνεται έμφαση στους... ανοιχτούς χώρους, που «σε ωθούν να είσαι ο εαυτός σου», και καλούνται «οι εξυπνότεροι άνθρωποι στον κόσμο» να λάβουν μέρος στην «υλοποίηση του οράματος». Παράλληλα, στην επίσημη ιστοσελίδα του, υπογραμμίζεται ότι η «αποστολή» είναι «να δώσει στους ανθρώπους τη δύναμη ώστε να χτίσουν κοινότητες και να έρθει ο κόσμος πιο κοντά». Ενώ ο ίδιος ο ιδρυτής του, σε κάθε ευκαιρία, ισχυρίζεται ότι η προστασία «της κοινότητας» είναι «πιο σημαντική από τη μεγιστοποίηση των κερδών μας». Γνωρίζοντας βεβαίως, εξ αρχής, ότι το ισχυρότερο και πιο αποτελεσματικό προϊόν της εταιρείας του είναι οι ίδιοι οι χρήστες.
Τι κρύβεται όμως πίσω από τις εξαγγελίες, πίσω από τη βιτρίνα; Πολλά. Πρώτα απ' όλα, καλό το γυαλί και τα ανοιχτά γραφεία, αλλά έχει και η διαφάνεια τα όριά της. Αρχής γενομένης από τον ίδιο τον πρόεδρο. Οπως είναι αυτονόητο, σε κάθε περίπτωση, απαγορεύεται να αυτενεργήσεις με τον Μαρκ, γιατί, σου λένε, «είναι πολύ ντροπαλός, απαγορεύεται να τον πλησιάσετε». Στις ελάχιστες συνεντεύξεις του, στην αρχή τουλάχιστον, έμοιαζε να έχει αποστηθίσει τα λεγόμενά του.
Αν επιχειρήσεις, δε, όπως έκανε Γαλλίδα συνάδελφος, να πάρεις έστω κι ένα πλάνο έξω από το σπίτι του, στη στιγμή θα λάβεις τηλεφώνημα με το οποίο ενημερώνεσαι ότι «έπαψες να έχεις την εμπιστοσύνη του Facebook, γιατί παραβίασες τους κανόνες του παιχνιδιού».
Αφήστε το μήνυμά σας…
Πέρα από τη χρήση αποκλειστικά πλαστικού χρήματος μέσω καρτών για τις πληρωμές, αξιοσημείωτη είναι και η διαδικασία έμμεσης επικοινωνίας. Στην περίπτωση που ένας απλός χρήστης, οπουδήποτε στον κόσμο, θελήσει να έρθει σε επαφή με το Facebook, μπορεί να το κάνει κατ' ουσίαν μόνο με μέιλ, τα οποία λαμβάνουν απάντηση (όταν απαντηθούν) με μεγάλη καθυστέρηση. Εναλλακτικά, δίνεται η δυνατότητα, με την επιλογή της κατάθεσης αναφοράς για παραβίαση πνευματικών δικαιωμάτων, βάσει του σχετικού αμερικανικού νόμου, να συμπληρώσεις μια τυπική διαδικτυακή φόρμα, η οποία αποστέλλεται, ηλεκτρονικά, σε εκπρόσωπο της εταιρείας. Σε διαφορετική περίπτωση, αν ο «φίλος» είναι ηλεκτρονικά αναλφάβητος, θα πρέπει να αποστείλει το αίτημά του στα κεντρικά, στην Καλιφόρνια, ταχυδρομικώς, στη διεύθυνση που υποδεικνύεται, με τη χαρακτηριστική υποσημείωση ότι ο τρόπος αυτός «είναι πιο αργός»! Ούτε λόγος, φυσικά, για το τηλεφωνικό κέντρο...
Ολα αυτά κάνουν τους κακεντρεχείς να σημειώνουν ότι πρόκειται για έναν τεράστιο οργανισμό, τον οποίο, ουσιαστικά, είναι αδύνατο να προσεγγίσεις. Με τους χρήστες να μοιάζουν «με μικρά ποντίκια μπροστά σε έναν απροσπέλαστο τοίχο».
Ψηφιακή λογοκρισία
Το πρόβλημα της διαφάνειας και της επικοινωνίας επιδεινώνεται σε... πιο δύσκολες περιπτώσεις, όπως αυτή των κουρδικών κινημάτων στην Τουρκία, της συριακής αντιπολίτευσης, και άλλων, οι λογαριασμοί-σελίδες των οποίων, όπως διαπίστωσαν εκατομμύρια χρήστες, «κατέβηκαν», με μια τουλάχιστον μονομερή, αποσπασματική και ταυτόχρονα βαθιά πολιτική ενέργεια.
Παρά τις επίσημες, και για κάποιους βαρύγδουπες, εξαγγελίες («θέλουμε να δώσουμε στον καθένα φωνή», «υπάρχουν μέρη του κόσμου όπου υπάρχουν προβλήματα ελευθερίας και εκεί έχουμε ρόλο να παίξουμε»), το απρόσωπο μήνυμα που ακολουθούσε τις παραπάνω ενέργειες ήταν το στεγνό: «Το περιεχόμενό σας δεν ανταποκρίνεται στους όρους και στους κανόνες του Facebook». Φυσικά, όπως καταγγέλλεται, ούτε λόγος για απάντηση σε μεταγενέστερες προσπάθειες επικοινωνίας των παθόντων με την εταιρεία. Ούτε βεβαίως λόγος για δημοσιοποίηση των ad hoc, όπως προκύπτει, κριτηρίων ελέγχου και ελευθερίας, λόγου και απόψεων, που τίθενται.
Σε ανάλογη περίπτωση, που αφορούσε τους λογαριασμούς διεμφυλικών στο Σαν Φρανσίσκο των ΗΠΑ, οι οποίοι επίσης διαγράφηκαν, το Facebook, εκ των υστέρων, υπό την πίεση των ΜΜΕ, αναγκάστηκε να δηλώσει «mea culpa».
Γιγάντια «ψηφιακά φορολογικά κόλπα»;
Το γεγονός ότι το Facebook δεν έχει γραφεία στη χώρα μας, όπως κι αλλού, δεν είναι και τόσο «αθώο», και για άλλους λόγους. Για τους γνωρίζοντες, πίσω από αυτή την επιλογή κρύβεται κάτι ευρύτερο, μια... εξωχώρια «λογική».
Ο ψηφιακός αυτός γίγαντας, όπως κι άλλοι, αποδίδει ελάχιστους φόρους, σε σχέση με τον τζίρο και τα κέρδη του. Διότι στα παραδοσιακά οικονομικά και φορολογικά μοντέλα υπήρχε, και εξακολουθεί να υπάρχει, η απαίτηση οι επιχειρήσεις να έχουν φυσική παρουσία σε μια χώρα, προκειμένου να δημιουργηθεί φορολογητέο εισόδημα. Κάτι που απέφευγαν τόσο η Facebook όσο και άλλοι τεχνολογικοί κολοσσοί, που έχουν κατηγορηθεί από κυβερνήσεις της Ε.Ε., αλλά και τον ΟΟΣΑ, για φοροδιαφυγή μέσω της εφαρμογής περίπλοκων σχεδίων.
Αυτή η «έξυπνη» πολιτική του Facebook, έστω και τώρα, μπήκε στο στόχαστρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (λέγε με Γερμανία), σε μια προσπάθεια να αντιμετωπιστούν-μετριαστούν οι φωνές που έκαναν λόγο για «πραγματικά τεράστιους, επίσημους, φορολογικούς παραδείσους», που για ακόμα μια φορά αποκαλύπτουν «την ηθελημένη (;) πολιτική και θεσμική απόκλιση της Ευρώπης από την πραγματικότητα».
Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μόλις στο πρόσφατο Ecofin του Ταλίν της Εσθονίας χαρακτηρίστηκε «απαράδεκτο αυτές οι εταιρείες να δρουν στην Ε.Ε. και να αποδίδουν ελάχιστα στα δημόσια έσοδα» και ζητήθηκε από την Κομισιόν να επεξεργαστεί πρακτικές μεθόδους για τη θέσπιση «αντισταθμιστικού» φόρου, συνδεδεμένου με τον τζίρο των επιχειρήσεων αυτών!
Στην ίδια κατεύθυνση, ο Γάλλος υπουργός Οικονομικών Μπρουνό Λε Μερ παραδέχθηκε ότι «η Ε.Ε. θα πρέπει να πιέσει την Google, την Amazon και τη Facebook να πληρώσουν αυτά που χρωστούν στους Ευρωπαίους φορολογουμένους». Αποψη με την οποία φέρεται να συντάχθηκε και ο Αλ. Τσίπρας, κάνοντας κάποιους κακεντρεχείς λαϊκιστές να αναρωτηθούν σε πόσα μνημόνια και περικοπές συντάξεων αντιστοιχούν τα χαμένα φορολογικά έσοδα και σ' αυτή την περίπτωση...
Μ' άλλα λόγια, στη χώρα μας αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη, μόλις τώρα επιχειρείται να εξευρεθεί consensus, να συμφωνηθούν δηλαδή οι νέοι διεθνείς φορολογικοί κανόνες που θα λαμβάνουν υπόψη τα επιχειρηματικά μοντέλα της ψηφιακής οικονομίας. Αυτό «προϋποθέτει την ίση φορολογία όλων των εταιρειών, ανεξάρτητα από τον τόπο ή τον τόπο δραστηριότητάς τους», όπως δήλωνε χαρακτηριστικά στον «Φιλελεύθερο» Ευρωπαίος υπουργός που γνωρίζει τις εξελίξεις, παραδεχόμενος, ωστόσο, την υφιστάμενη πολιτική αδυναμία, που έχει ως αποτέλεσμα να οδηγεί χώρες, που στερούνται φορολογικών εσόδων, στην επιβολή μονομερών μέτρων για να αντισταθμίσουν την κατάσταση.
Στην ίδια κατεύθυνση, επίσης προσφάτως, στο Ευρωκοινοβούλιο, αποκαλύφθηκε ότι μόνο από τις πρακτικές «φορολογικής βελτιστοποίησης» του Facebook και της Google, την περίοδο 2013-2015, η Ε.Ε. είχε διαφυγόντα φορολογικά έσοδα 5,4 δισ. ευρώ. Την ώρα που, σύμφωνα με δημοσιεύματα του βρετανικού Τύπου, το Facebook απέδωσε φόρο εισοδήματος ύψους 5.762 ευρώ, στις υπηρεσίες εσόδων της χώρας, για το έτος 2014. Με τον «λογαριασμό» να αυξάνεται πέρυσι στα 5,1 εκατ. στερλίνες, μετά τις πιέσεις της εκεί κυβέρνησης...
Τι απαντά το Facebook
Από την πλευρά του το Facebook, κατά την πάγια τακτική τού «κάνω πρώτα δύο βήματα μπροστά ώστε να μπορώ να κάνω μετά ένα βήμα πίσω», ισχυρίζεται ότι θα ξεκινήσει να καταγράφει τα διαφημιστικά του έσοδα σε τοπική βάση, αντί να τα διοχετεύει μέσω των διεθνών γραφείων του στο Δουβλίνο, στην Ιρλανδία, όπου εδρεύει, ή σε άλλες χώρες με χαμηλούς συντελεστές φορολόγησης, όπως είναι το Λουξεμβούργο.
Ο οικονομικός διευθυντής του, Ντέιβιντ Βένερ, προσδίδοντας το απαραίτητο επικοινωνιακό περιτύλιγμα στην πρωτοβουλία, όχι του ίδιου, αλλά των κυβερνήσεων, υποστήριξε ότι «η μετακίνηση σε μια τοπική δομή πωλήσεων θα δώσει μεγαλύτερη διαφάνεια στις κυβερνήσεις και στους φορείς χάραξης πολιτικής σε ολόκληρο τον κόσμο, που έχουν αναφερθεί στην ανάγκη για μεγαλύτερη ορατότητα στα έσοδα».
Αν και, όπως επισημαίνουν στον «Φιλελεύθερο» πηγές με απόλυτη γνώση του φακέλου, «η κίνηση αυτή δεν αναμένεται να οδηγήσει την εταιρεία στο να πληρώσει υψηλότερους φόρους». Διότι, όπως έγραψαν και οι έγκυροι «FT», η πορεία των πραγμάτων θα εξαρτηθεί από τον τρόπο με τον οποίο θα υπολογίσει η Facebook τα έσοδά της σε κάθε χώρα. (δημιουργική ασάφεια ή Facebook statistics;). Σε κάθε περίπτωση, τα έσοδα από εξειδικευμένες διαφημιστικές πλατφόρμες, όπου εκατομμύρια μικρότεροι διαφημιστές αγοράζουν διαφημιστικό χώρο, θα εξακολουθήσουν να δηλώνονται στην Ιρλανδία...
Πόσο φορολογείται το Facebook στην Ελλάδα; Δεν πρόκειται να το μάθετε ποτέ. Ακόμα κι αν είστε βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ. Διότι το υπουργείο Οικονομικών θα επικαλεστεί το... φορολογικό απόρρητο. Οπως έκανε σε απάντηση σχετικής κοινοβουλευτικής ερώτησης του Ν. Αθανασίου...
Οι «πρώην» έγιναν «απέναντι»
Είναι εκπληκτικό το πώς μιλούν εκ των υστέρων για τον Ζάκερμπεργκ και το δημιούργημά του άνθρωποι που συνεργάστηκαν μαζί του. Ο Σον Πάρκερ, ιδρυτής του θρυλικού Napster και ταγός του Ζάκερμπεργκ στη Σίλικον Βάλεϊ, χαρακτήρισε το Facebook «βρόχο ανατροφοδότησης της κοινωνικής επικύρωσης», που εκμεταλλεύεται σκόπιμα «μια ευπάθεια στην ανθρώπινη ψυχολογία». Ξέρουν, λέει, πώς να κρατούν τους χρήστες αγκιστρωμένους στη βάση της λογικής «πώς μπορούμε να καταναλώσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο από τον χρόνο σας και τη συνειδητή προσοχή σας;».
«Σας δίνουμε μια μικρή δόση ντοπαμίνης, μια στο τόσο, επειδή κάποιος έκανε like ή άφησε σχόλιο σε μια φωτογραφία σας ή σε μια ανάρτησή σας, κι αυτό σας κάνει να συνεισφέρετε με περισσότερο περιεχόμενο».
Στην ίδια κατεύθυνση, αλλά περισσότερο οξύς, ο Chamath Palihapitiya, κέρδισε το πρωτοσέλιδο της «Daily Mail», χαρακτηρίζοντας το Facebook «μ...», και στη συνέχεια, φορώντας το καπέλο του... διανοούμενου, έκανε λόγο για «διάλυση του κοινωνικού ιστού και διάβρωση των θεμελίων της κοινωνίας», μέσω του φαύλου κύκλου της βραχυπρόθεσμης, εύθραυστης δημοφιλίας.
Ποιος είναι ο κύριος με το ονοματεπώνυμο-γλωσσοδέτη; Πρόκειται για τον πρώην αντιπρόεδρο του Facebook, στο τμήμα ανάπτυξης των χρηστών, ο οποίος χρησιμοποίησε κι αυτός (τυχαίο;) τη λέξη ντοπαμίνη, ισχυριζόμενος ότι «Δεν το συνειδητοποιείτε, αλλά σας προγραμματίζουν. “Ποιο είναι το επόμενο πράγμα που πρέπει να κάνω τώρα, γιατί το χρειάζομαι ξανά;”. Ομως τώρα πρέπει να αποφασίσετε πόσα είστε διατεθειμένοι να παραχωρήσετε, πόση από τη διανοητική σας ανεξαρτησία». Και με ισχυρή δόση εκ των υστέρων και εκ του ασφαλούς αυτοκριτικής, επεσήμανε με νόημα: «Οργανώνουμε τη ζωή μας γύρω από αυτή τη θεωρούμενη αίσθηση της τελειότητας, επειδή παίρνουμε ως ανταμοιβή αυτά τα πρόσκαιρα σήματα -καρδούλες και like-, το ταυτίζουμε αυτό με κάποια αξία, το ταυτίζουμε με την αλήθεια».
«Κανένα πρόβλημα» απαντά το Facebook.
Από την πλευρά τους... ψυχολόγοι και επικοινωνιολόγοι του Ζάκερμπεργκ αντιλέγουν ότι «οι πληροφορίες προορίζονται να διευκολύνουν τους επαγγελματίες του μάρκετινγκ να κατανοήσουν πώς εκφράζονται οι άνθρωποι» και πως «καθώς μεγαλώνουμε, καταλαβαίνουμε ότι αυξάνονται και οι ευθύνες μας».
Καλούν μάλιστα τους χρήστες να περνάνε τον χρόνο τους στο Facebook με... «ουσιαστικές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις» και όχι «καταναλώνοντας παθητικά πληροφορίες» που μπορεί «να κάνουν τους ανθρώπους να νιώσουν χειρότερα», ψυχικά και σωματικά. Ούτως ειπείν, το φάρμακο για το κακό Facebook είναι το... περισσότερο καλό Facebook.
Οι φυλές του Facebook
Ποιο είναι το προφίλ των χρηστών του Facebook; Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα αμερικανικού πανεπιστημίου, οι μεγάλες κατηγορίες χρηστών είναι οι «οικοδόμοι» σχέσεων, οι «προπαγανδιστές», οι «αυτοδιαφημιζόμενοι» και οι «ματάκηδες». Το περιεχόμενο και η συμπεριφορά ενός εκάστου, αλλά και των μικτών σχημάτων, προκύπτει από τους εύστοχους χαρακτηρισμούς-τίτλους.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Ελληνες ενεργοί χρήστες ξεπερνούν πλέον τα 5,2 εκατομμύρια (4,7 μέσω κινητού), με τα 4,3 εκατ. να «μπαίνουν» στο Facebook καθημερινά και τα ποσοστά να αυξάνονται ραγδαία. Από ανάλογη έρευνα για το προφίλ των Ελλήνων χρηστών που πραγματοποίησε προσφάτως η «Athens Voice», μεταξύ άλλων, προκύπτει ότι η συντριπτική πλειονότητα «μπαίνει» πολλές φορές καθημερινά για να μαθαίνει τα νέα της ημέρας, για να βλέπει τι κάνουν οι φίλοι και... για να σχολιάζει.
Ακόμη πιο αξιοσημείωτο, ωστόσο, είναι ότι οι Ελληνες χρήστες, πλειοψηφικά, παραδέχονται ότι οι «φίλοι» τους έχουν διαφορετική συμπεριφορά εντός και εκτός Facebook! Με εντυπωσιακότερο εύρημα ότι 2 στους 3 εκφράζουν ανησυχία για το ότι το Facebook μπορεί να έχει πρόσβαση στα προσωπικά τους δεδομένα! Συνεχίζοντας, ωστόσο, την καθημερινή, άκοπη χρήση...
Πλανήτης Facebook
Το ηλεκτρονικό πλανητικό χωριό, ένα τεράστιο παιχνίδι ρόλων σε απευθείας σύνδεση, βρίσκεται σε εξέλιξη. Με χαρακτηριστικά στοιχεία που βολεύουν, όχι μόνο τους «μεγάλους παίκτες», αλλά, αναντίρρητα, και πολλούς από εμάς. Το ίδιο μας το καβούκι. Μια πραγματική ανάγκη έγινε μόδα και μια μόδα, όπως όλα δείχνουν, μετατράπηκε σε πραγματική ανάγκη. Το μοίρασμα (των μηνυμάτων), κοινό σε όλες τις θρησκείες, προσομοιάζει πλέον σε θρησκεία. Αξίες μεταμφιέζονται, μεταλλάσσονται σε κλικ και σε like.
Δύο από τα ισχυρότερα, κρυφά χαρακτηριστικά του ανθρώπου, ο ναρκισσισμός και η ανασφάλεια, βρήκαν τον καλύτερο τρόπο έκφρασης (ακόμη κι αυτοί που απεχθάνονται το Facebook, το κάνουν βάσει των ίδιων συναισθημάτων). Και η ανθρώπινη προσοχή μετατράπηκε σε προϊόν.
Ο κόσμος κινείται πλέον γύρω από το Εγώ, που νιώθει σημαντικό και ασφαλές, καθώς περιβάλλεται από «φίλους». Ο εθισμός, κυρίως μεταξύ των νέων, της συντριπτικής πλειονότητας των χρηστών, αγιάτρευτος, καθότι αυτοτροφοδοτούμενος. Με τις έννοιες της φιλίας, της παρέας, του φλερτ, της ευχής, του έρωτα να έχουν... ψηφιοποιηθεί, σε μια εποχή κατά την οποία οι κοινωνικοί δεσμοί έχουν διαρραγεί. Βάζοντας στο χρονοντούλαπο την προσπάθεια, την στοχοθεσία, το ίδιο το ρίσκο. Τα «κρυφά ημερολόγια» νικήθηκαν, κατά κράτος, από τους «τοίχους» και τις «σελίδες», όπου τα πάντα είναι φανερά, σε όλους. Εντεύθεν και εκείθεν.
Με τους πιο αισιόδοξους να μιλούν για τη δημιουργία μιας διαφορετικής, πιο «ανοιχτής κουλτούρας», που όμως έχει ως χαρακτηριστικό την αλλαγή της σχέσης ανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο. Tην ανεκτικότητα απέναντι στην ιδέα της χρησιμοποίησης, της καταστρατήγησης (;) των προσωπικών δεδομένων. Και την «απάντηση», «δεν με νοιάζει», «και τι έγινε», «so what» ελληνιστί, να κερδίζει εξ αρχής τη… μάχη.
Οπως και τη μάχη στην πολιτική, τις ίδιες τις γεωπολιτικές εξελίξεις. Κάτι που με δραματικό τρόπο απέδειξε παλιότερα η Αραβική Ανοιξη και πιστοποιεί, σήμερα, το ίδιο το Facebook, αναγνωρίζοντας ότι μόνο το πρώτο εξάμηνο του 2015, πάνω από 146 εκατομμύρια χρήστες είδαν τα «μηνύματα» που εξέπεμπαν ρωσικές πηγές και αφορούσαν στις αμερικανικές εκλογές.
Είμαι στο Facebook, άρα υπάρχω...
Βρέθηκα και σήμερα με την κόρη μου. Στο αγαπημένο της καφέ. Της αρέσει να διαβάζουμε μαζί. Κι εμένα το ίδιο. Αν και δυσκολεύομαι να την παρακολουθήσω. Οχι μόνο στην ύλη του σχολείου. Κυρίως στον τρόπο που ανταλλάσσει με τους συμμαθητές της πληροφορίες (ακόμα και) για τα μαθήματα, μέσω Facebook.
Με το κινητό, «μπαίνει» στη σελίδα της ομάδας της τάξης. Ανταλλάσσουν ερωτήσεις, διαβάζουν ηλεκτρονικά. Είμαι «εκτός έδρας», χάσμα γενεών. Χάνομαι στις σκέψεις μου. Απέναντι και μέσα στην εποχή της αυτοέκθεσης.
Είναι, μονολογώ, η πρώτη φορά στην Ιστορία όπου άνθρωποι από όλο τον κόσμο συγκατατέθηκαν, μέσω της «κοινωνικής δικτύωσης», σε ένα νέο… κοινωνικό συμβόλαιο. Στο να δώσουν, από τον καναπέ τους, δωρεάν, εύκολα, συγκεντρωτικά και μαζικά, τα προσωπικά τους στοιχεία, για το παρόν και για το παρελθόν, το σώμα και το είναι τους, και κρίσιμες πληροφορίες για τους γύρω τους, προκειμένου να γίνουν «φίλοι» με πλήθη γνωστών κι αγνώστων. Οταν οι πραγματικές πόρτες ανοίγουν πιο δύσκολα από ποτέ και τα πραγματικά παράθυρα κλείνουν ερμητικά απέναντι στον φόβο του εγκληματία και του ξένου.
«Κοίτα πόσα like μού έκαναν» συνεχίζει η αγαπημένη μου έφηβη. Χαμογελώ. Μήπως στην εικονική κοινωνική σφαίρα ο καθένας, σε ένα παιχνίδι εντυπώσεων και προσέλκυσης της προσοχής, στην προέκταση των ρεάλιτι, δημιουργεί αρκετές φορές έναν στερεοτυπικό, αν όχι ψεύτικο, εαυτό, χρησιμοποιώντας τον καλύτερο δυνατό φωτισμό; Καθημερινές επιδείξεις ατομικιστικής αλαζονείας, προσωπικής υπεροχής και επιτυχίας, ομορφιάς, εγωισμού, δειλίας (;), αποξένωσης διά της επικοινωνίας, επικοινωνίας διά της αποξένωσης. Με το βασικό σενάριο, σε μια λογική συνεχούς αυτοεπιβεβαίωσης, να αλλάζει την έννοια της ευθύνης, των συνεπειών των πράξεων, οι οποίες, χωρίς τις περισσότερες φορές να αμφισβητούνται από τον Αλλον, τον «φίλο», μπορεί να διαιωνίζονται επ' άπειρον.
Το συλλογικό Εγώ
Εκεί όπου η έκφραση μπερδεύεται με την έκθεση και το κουτσομπολιό με την ενημέρωση, ο καθένας μπορεί να πει την ιστορία του και να τη σκηνοθετήσει, βάσει ή εν όψει των αντιδράσεων των «φίλων» του. Να δώσει αξία στην προσωπική άποψη, παρά τις προειδοποιήσεις για την προσωπική ασφάλεια και τα δεδομένα. Δίνοντας τα κλειδιά στον Θυροφύλακα, στον Θεματοφύλακα της ιδιωτικής ζωής.
«Κοίτα». Τα πάντα καταγράφονται και προβάλλονται. Με… αντικειμενικούς αλγόριθμους. Αρα είναι εδώ, υπάρχουν. Και δεν υπάρχουν αν δεν είναι στο Facebook. Κι αυτό δεν το βλέπει, δεν το λέει, μόνον το Εγώ. Το βλέπει και το επιβεβαιώνει ο συμμαθητής, ο «φίλος», ο Αλλος, σε πληθυντικό αριθμό μάλιστα. Πολύ περισσότερο που παίρνει θέση, εκφράζοντας τα συναισθήματά του. Δημιουργώντας όμως ταυτόχρονα, σε μεγάλο βαθμό, έναν κόσμο συλλογικής κυνικότητας, ανομολόγητης, ωστόσο ιδιοτελούς, ψευδούς αμοιβαιότητας, κατ' άλλους μια πρωτοφανή εξάρτηση, πηγή και συνεπαγωγή πλήθους καταναγκαστικών συμπεριφορών και ελέγχων, πολλές φορές δε κι επιθετικότητας.
Τα δεδομένα που δεν είναι και τόσο προσωπικά…
«Πώς θα σου φαίνονταν, ρωτώ, αν κάποιος στο σούπερ μάρκετ σού ζητούσε τον αριθμό του τηλεφώνου σου, πού ήσουν χθες το βράδυ στις 8 ή να του διαβάσεις τα τελευταία σου 5 μηνύματα;». Σιωπή. «Γιατί αυτό που θα αρνιόσουν να δώσεις σε έναν άγνωστο, το «δίνεις», και μάλιστα οικειοθελώς, στο Facebook;». «Ετσι κάνουν όλοι»... Σύμφωνα με μελετητές του φαινομένου, εδώ και χρόνια, βρισκόμαστε μπροστά στη μεγαλύτερη επιχείρηση συγκέντρωσης προσωπικής πληροφορίας και δεδομένων, εξειδικευμένης και παραμετροποιημένης.
Ακόμα και «καθεστωτικοί» γράφουν στους «Sunday Times»: «Αυτό που κάνει το Facebook είναι να σας παρακολουθεί και στη συνέχεια να χρησιμοποιεί όσα μαθαίνει για εσάς και τη συμπεριφορά σας προκειμένου να πωλεί διαφημίσεις. (...) Αυτό σημαίνει ότι, πολύ περισσότερο από τη διαφήμιση, η δουλειά του Facebook είναι η παρακολούθηση. Το Facebook, για την ακρίβεια, είναι η μεγαλύτερη επιχείρηση παρακολούθησης στην Ιστορία της ανθρωπότητας». Οι ζωές των άλλων. Στην Ανατολική Γερμανία δεν είχαν καταφέρει να παρακολουθούν τους πάντες. Τώρα φαίνεται ότι αυτό επετεύχθη, καθώς πολιτικά πιστεύω, εκδηλώσεις και σεξουαλικές προτιμήσεις καταγράφονται και παραμένουν αρχειοθετημένα.
Ουδείς βεβαίως από τους ασχολούμενους με το θέμα λησμονεί ότι ο Ζάκερμπεργκ, ως φοιτητής του Χάρβαρντ ακόμη, είχε κατηγορηθεί, και τιμωρηθεί, από την περιώνυμη σχολή για σκόπιμη παραβίαση ασφάλειας, κλοπή πνευματικών και ατομικών δικαιωμάτων. Το αναγνώρισε, ζήτησε συγγνώμη, τυπικά το διόρθωσε και το Facebook μοιάζει να λειτουργεί απολύτως νόμιμα, καθώς ενημερώνει για τους όρους χρήσης του, ζητώντας τη συγκατάθεση, ακόμα και για τις εφαρμογές τρίτων εταιρειών, στις οποίες επίσης δίνουμε προσωπικά δεδομένα. Εχοντας, προηγουμένως, αποδεχθεί ότι το αναρτώμενο περιεχόμενο αποτελεί πνευματικό δικαίωμα της εταιρείας.
Πολεμική για το παρασκήνιο των λογαριασμών
Ωστόσο το πρόβλημα υφίσταται σε δύο τουλάχιστον επίπεδα. Αυτό της διαφάνειας, καθώς πουθενά δεν αναφέρεται τι συμβαίνει «πίσω από τη βιτρίνα», στο παρασκήνιο του λογαριασμού, με την πολιτική ασφαλείας να μην είναι κατανοητή ακόμη κι από δικηγόρους που την έχουν διαβάσει. Οπως και στο επίπεδο του ελέγχου των δεδομένων, του υλικού που, αν και έχει διαγραφεί, τελικά κάπου εξακολουθεί να υπάρχει. Ακόμη και ενός λογαριασμού που έχει «κλείσει», παραμένοντας, όπως υποστηρίζεται, σε «κοινή» θέα, ως… σκελετός στην ντουλάπα.
Αν και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο δικαίωσε προ διετίας έναν Αυστριακό φοιτητή Νομικής, ο οποίος προσέφυγε εναντίον της Facebook, αμφισβητώντας ότι προστατεύονται τα προσωπικά του δεδομένα στις ΗΠΑ (το δικαστήριο έκρινε άκυρη τη συμφωνία «Safe Harbor», στο πλαίσιο της οποίας η Facebook και άλλες εταιρείες μπορούν να μεταφέρουν δεδομένα Ευρωπαίων πολιτών στις ΗΠΑ), το θέμα παραμένει και οι πιέσεις προς τη Facebook αυξάνονται. Στις υπάρχουσες πολυεπίπεδες ενστάσεις ήρθε να προστεθεί η αρμόδια Αρχή της Γαλλίας, η οποία ουσιαστικά γνωμάτευσε ότι «οι μεταβιβάσεις δεδομένων συμβαίνουν, εν μέρει, χωρίς τη συναίνεση των χρηστών».
Και στη Γερμανία, ο πρόεδρος του Ομοσπονδιακού Γραφείου της Ρυθμιστικής Αρχής Ανταγωνισμού, έπειτα από διετή έρευνα, αποδεικνύει ότι το Facebook μπορεί να χρησιμοποιεί τη δημοτικότητά του για να «παρενοχλεί» και να πιέζει τους χρήστες να συμφωνούν με τους όρους και τις προϋποθέσεις τις οποίες συχνά δεν καταλαβαίνουν. Ή, όπως πιο ψυχρά το διατύπωσε στον «Φιλελεύθερο» παράγοντας που ασχολείται επί μακρόν με το θέμα, «το Facebook κατορθώνει να αποσπά, εκ θέσεως, υπερβολικά πολλά προσωπικά στοιχεία από τα μέλη του, αφού διαφορετικά τα καταδικάζει στη διαδικτυακή απομόνωση».
Χωρίς να μας διαφεύγει ότι τα δικαστήρια, τόσο στον Καναδά όσο και σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, έχουν αποφανθεί ότι το σύστημα «φωτοδεικτών» του Facebook παραβιάζει το δίκαιο απορρήτου, οπότε η ευρωπαϊκή έκδοση της εφαρμογής πρέπει να βασίζεται σε πιο… αγνές μεθόδους αναγνώρισης.
Το διακύβευμα της διαχείρισης
Κατά πόσο το ίδιο το Facebook μπορεί να ελέγξει όλο το περιεχόμενό του, καθώς «έχει γίνει πολύ μεγάλο, πολύ γρήγορα»; Εχει περισσότερες πληροφορίες «και απ' όσες έχεις εσύ για τον εαυτό σου», με όγκους που «δεν αφήνουν πάνω από 10 δευτερόλεπτα περιθώριο για κάθε απόφαση». Πολύ περισσότερο όταν, όπως πολύ εύστοχα έγραψε ο «Guardian», προσπαθεί να περιηγηθεί σε ένα «ναρκοπέδιο», με εξ ορισμού θέματα ταμπού, όπως η βία, το μίσος, η τρομοκρατία, η (εκδικητική) πορνογραφία, το σεξουαλικό περιεχόμενο, ο ρατσισμός, η παιδική κακοποίηση, οι ψυχικές ασθένειες, η προστασία από την παρενόχληση, από την παρακολούθηση, οι ψεύτικοι λογαριασμοί. Στον de facto ρόλο του μεγαλύτερου λογοκριτή στον κόσμο. Και ταυτόχρονα, του μεγαλύτερου επενδυτή.
Κι όμως, ουδείς γνωρίζει ποιοι και πώς διαχειρίζονται τις σχετικές αναρτήσεις και τα σχόλια. Οπως μάλιστα αποκάλυψε η «Suddeutsche Zeitung», αρκετοί από τους εσωτερικούς «επόπτες περιεχομένου» (Content moderators), κυρίως σε χώρες του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου, αλλά και στη Γερμανία, παραδέχθηκαν ότι δουλεύουν χωρίς σταθερές και συγκεκριμένες κατευθύνσεις και κανόνες, υπό τρομερή πίεση (έχουν μόνο 8 δευτερόλεπτα για να αποφασίσουν αν θα διαγράψουν μια ανάρτηση ή ένα βίντεο και να «ελέγξουν» έως 4.000 φωτογραφίες). Διαχειριζόμενοι κυρίως «σοκαριστικό περιεχόμενο» και «απολαμβάνοντας» ελαφρώς υψηλότερο μισθό από τον κατώτατο, σε αντίθεση με τα πλουσιοπάροχα αμειβόμενα στελέχη στις ΗΠΑ... Εχοντας υπογράψει, δε, προηγουμένως, όπως και οι συνάδελφοί τους στα... κεντρικά, ειδικές συμβάσεις εχεμύθειας, με την ποινή της απόλυσης να επικρέμαται στην αντίθετη περίπτωση.
Φυσικά, όταν το Facebook καλείται επισήμως να δώσει απαντήσεις, περιορίζεται να δηλώσει: «Δεν σχολιάζουμε τέτοια θέματα». Κι όμως, ταυτόχρονα, δηλώνει ανοιχτό στον διάλογο και παραπέμπει στην Ιρλανδική Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα. Παίζει πάντα «εντός έδρας» δηλαδή...
Στην Ελλάδα παρακολουθούν ότι μας παρακολουθούν, αλλά ευτυχώς ενεργούν οι άλλοι;
Στην Ελλάδα, η ίδια η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα δηλώνει ότι συμμετέχει στις σχετικές συζητήσεις που διεξάγονται πανευρωπαϊκά, ενημερώνεται από τις... ομολόγους της. Ομως, «οι αρχές προστασίας δεδομένων οι οποίες διεξάγουν σχετικούς ελέγχους ανήκουν σε χώρες της Ε.Ε. στις οποίες το Facebook έχει εγκαταστάσεις. Ως εκ τούτου, δεν δύναται να διεξάγει σχετική έρευνα ή διοικητικό έλεγχο, διότι το Facebook δεν διαθέτει εγκαταστάσεις στην Ελλάδα….
Και το αρμόδιο υπουργείο, το Δικαιοσύνης, τι κάνει; Μα παραπέμπει στην ανωτέρω Ανεξάρτητη Αρχή!
Τίποτε περισσότερο, τίποτε λιγότερο… Ολα αυτά αλλάζουν από τον Μάιο του 2018, οπότε και αναμένεται η εφαρμογή σχετικού κανονισμού της Ε.Ε. για τα προσωπικά δεδομένα. Κι αυτό αποτελεί μια κάποια ελπίδα...
Τα επόμενα βήματα του Μαρκ
Πλέον, το Facebook καλείται να αντιμετωπίσει προκλήσεις σε πολλά μέτωπα. Το Κογκρέσο, για την εμπλοκή της Ρωσίας στις αμερικανικές εκλογές, ακτιβιστές υπέρ των προσωπικών δεδομένων, αλλά και... εντός των τειχών της Σίλικον Βάλεϊ, όπου αρκετοί πιστεύουν ότι η άκρως επιθετική στρατηγική εξαγορών, τα λεφτά που ρίχνει στο τραπέζι, αλλά και η ευκολία με την οποία αντιγράφει προϊόντα «πνίγει» το τοτέμ της καινοτομίας. Παρόλα αυτά, όποιος παρακολουθήσει, διαχρονικά, ακόμη και τις δημόσιες τοποθετήσεις του Ζάκερμπεργκ, μπορεί με σχετική ευκολία να προβλέψει και τα επόμενα βήματα. Πέραν των οικονομικών κερδών.
Παρά το γεγονός ότι στο πολυβραβευμένο «The Social Network» ο κινηματογραφικός του εαυτός κατηγορείται από συμφοιτήτριά του ότι έχει «ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή», ο ίδιος απαντά ότι «υπάρχει διαφορά μεταξύ πώρωσης και κινήτρου» κι ότι στις προθέσεις του είναι να δημιουργήσει μια μηχανή ανάλογη με του Τιούρινγκ, ώστε «να συγκρίνει ανθρώπους», ώστε «να μεταφέρουμε σε αυτή όλη την κοινωνική εμπειρία της καθημερινότητάς μας».
Στην πραγματικότητα, αν και στην πρώτη του συνέντευξη ίδρωνε απέναντι στις δύσκολες ερωτήσεις των δημοσιογράφων αναφορικά με τη δημοσιοποίηση προσωπικών δεδομένων χωρίς συγκατάθεση, στη δεύτερη, σε πλήρη αντιπερισπασμό, λένε οι αντίπαλοί του, εξήγγειλε, σε ώρα υψηλής τηλεθέασης και καταχειροκροτούμενος, τη δωρεά 100 εκατ. δολαρίων για τη δημιουργία ενός οργανισμού χρηματοδότησης της δημόσιας εκπαίδευσης. Αποδεικνύοντας ότι αυτοί που τον αποκαλούν «νευρικό και ανασφαλή», αγνοούν το αυτονόητο. Καθότι ένας νευρικός και ανασφαλής δεν θα γινόταν ποτέ ο 5ος πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου.
Το «όραμα» και τα εργαλεία
Αγνοούν ότι, όπως όλα δείχνουν, στο πίσω μέρος του μυαλού του υπάρχει κάτι παραπάνω από τη συγκέντρωση χρημάτων. «Ενα όραμα». Με τον ίδιο να παραδέχεται ότι παίρνει αποφάσεις, όχι για το τι θα συμβεί στα επόμενα δύο-τρία χρόνια, αλλά αποφάσεις «που να μετατρέπουν κάθε ανθρώπινη εμπειρία».
Λέγεται ότι στο μισθολόγιό του βρίσκονται μερικοί από τους καλύτερους επιστήμονες, ακαδημαϊκούς, ερευνητικά κέντρα και επιχειρήσεις παγκοσμίως. Ενώ τεχνολογικά μεγαθήρια, όπως το Messenger, το Instagram και το WhatsApp, έχασαν, για χάρη του, την οικονομική τους ανεξαρτησία, «εν μιά νυκτί». Στη βάση τού «ελάτε μαζί μας ή σας εξαγοράζουμε». Ή, όπως πιο τεχνοκρατικά το τοποθετούν στον «Φιλελεύθερο» νομικοί με τεράστια πείρα, «σε μια καραμπινάτη περίπτωση κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης» και «εξαφάνισης του ανταγωνισμού».
Παράλληλα, πριν από λίγο καιρό, είχε προκληθεί σάλος με την ανάρτηση στην οποία δημοσιοποιούσε την πρόθεσή του να δημιουργήσει ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης για... το έξυπνο σπίτι. Θα μπορούμε, δηλαδή, να «ελέγχουμε» (και ποιοι μαζί με εμάς;) ολόκληρο το σπίτι μας χάρη στον εφευρετικό νου του Μr Facebook!
Πάντως, ο Ζάκερμπεργκ, ο οποίος, εξ ορισμού μπήκε στον πολιτικό στίβο μέσω της υπόθεσης της ενδεχόμενης ανάμειξης της Ρωσίας στις αμερικανικές εκλογές (αν δεν ήταν εξ αρχής, έτσι κι αλλιώς, αφού πολλοί έλεγαν ότι λειτουργούσε ανέκαθεν ως κυβέρνηση παρά ως εταιρεία), δεν αφήνει κανέναν να μπει στο «δικό του σπίτι» και κυρίως στο Κτίριο 8.
Σύμφωνα με καλά πληροφορημένες πηγές, εκτός της τεχνητής νοημοσύνης, βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη έρευνες πάνω στην εικονική πραγματικότητα και την τεχνολογία σάρωσης του εγκεφάλου, πρότζεκτ του οποίου ηγείται νευροεπιστήμονας του Πανεπιστημίου John Hopkins που πρόσφατα κατασκεύασε ένα προσθετικό χέρι, το οποίο κινείται με τη δύναμη της σκέψης.
Ταυτόχρονα, ο «μεγάλος Μαρκ» πραγματοποιεί επισκέψεις ανά τις ΗΠΑ, κατά τη διάρκεια των οποίων φωτογραφίζεται με αγρότες, εργάτες, ιερείς, ακόμα και με τοξικοεξαρτημένα άτομα. Χωρίς να παραλείπει να κάνει ανοίγματα στα παιδιά και στους γονείς, όπως δείχνει η δημιουργία του νέου Messenger Kids, που ουσιαστικά θα αποτελέσει «προθάλαμο» για το Facebook.
Ο σύγχρονος Μέγας Αλέξανδρος…
Το επόμενο, το μετέωρο (;) βήμα, μέσω του σχεδίου Internet.org, είναι να «ενώσει» τα υπόλοιπα 2/3 του πληθυσμού της Γης που δεν έχει πρόσβαση στο ίντερνετ. Είναι ενδεικτικό ότι στο προωθητικό spot για τη διαφήμιση της πρωτοβουλίας ακούγεται η φωνή του Κένεντι από την ομιλία του για τη Στρατηγική της Ειρήνης το '63. Στο πλαίσιο της μεγαλεπήβολης εκστρατείας, πέρα από τις συμφωνίες με τοπικούς παρόχους, ώστε η πρόσβαση να είναι ελεύθερη και δωρεάν (!), αυξάνει τα ταξίδια του σε χώρες όπως η Ινδία και η Κίνα -ο ίδιος εδώ και χρόνια κάνει μία ώρα την ημέρα κινέζικα. Και όπως εκμυστηρεύεται σε συνεργάτες του, με την κατάλληλη τεχνολογία, η σύνδεση των 4,3 δισ. ανθρώπων χωρίς ίντερνετ θα μπορούσε να είναι μια «ανεκτή επένδυση». Και όσο και αν φαίνεται περίεργο, το να δημιουργήσεις δίκτυο στη Σαχάρα, με drones και δορυφόρους, αποτελεί μόνον το 15% του εγχειρήματος! Το υπόλοιπο, που αφορά τη δημιουργία ενός απλού 2 G δικτύου, αποτελεί ήδη «ώριμο φρούτο»…
Ολα αυτά, προδήλως, αποδεικνύουν ότι ο Ζάκερμπεργκ δεν ενδιαφέρεται μόνο για το χρήμα, το status, αλλά, κυρίως (;), για κάτι πιο βαθύ. Οπως τότε, στα 9 του, όταν είχε ήδη φτιάξει μια ηλεκτρονική παραλλαγή του παιχνιδιού Risk (το «παιχνίδι της παγκόσμιας κυριαρχίας», όπως αναγράφεται στον υπότιτλό του!), μοιάζει να θέλει να αναλάβει το ρίσκο να αλλάξει τον κόσμο -αν δεν το έχει ήδη κάνει. Αυτή είναι, ίσως, η διαφορά του από άλλους, όπως ο Τζομπς και ο Γκέιτς. Δεν διαχειρίζεται ένα κομμάτι εφευρετικότητας. Διαχειρίζεται, ή θέλει να διαχειριστεί, εξ ολοκλήρου, τη ζωή και την ανθρωπότητα. Μάλλον πρέπει να αρχίσει να διαβάζει την ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αν και η Ιστορία δεν γράφεται πάντα με τον ίδιο τρόπο.
Το Ιερό Δισκοπότηρο της διαφήμισης
Το Facebook, το Ιερό Δισκοπότηρο των δεδομένων, άλλαξε και τον τρόπο που πραγματοποιούνται οι διαφημίσεις, αλλά κυρίως την αποτελεσματικότητά τους. Προσφέροντας στους διαφημιστές ένα πρωτόγνωρο, ασύγκριτο εργαλείο με το οποίο μπορούν να έχουν πρωτοφανή δεδομένα σε όγκο και σε ακρίβεια για τη συμπεριφορά των καταναλωτών, των εν δυνάμει πελατών. Εκανε την αντιστοίχιση της διαφήμισης με την προσωπικότητα.
Πλέον υπάρχει απάντηση στο αέναο ερώτημα «πώς θα εντοπίσουμε και θα κινητοποιήσουμε ένα στοχευμένο κοινό», στην «ψυχολογική στόχευση» και τις προεκτάσεις της. Και η απάντηση δόθηκε με… στοιχεία. Στοιχεία με τη σύμφωνη γνώμη των χρηστών. Προσωπικά δεδομένα, οικογενειακή κατάσταση, προσωποποιημένη στατιστική, διευθύνσεις, ονόματα, τηλέφωνα, δημογραφικά, γεωγραφικά, προτιμήσεις κάθε είδους, καταναλωτικές έως και ερωτικές. Την ίδια ώρα, «μεγάλος παίκτης» της ελληνικής διαφημιστικής αγοράς, με σπουδές στην Ψυχολογία, υπογραμμίζει ότι το Facebook έχει αρχίσει να προσφέρει ομάδες στόχων βασισμένες σε «ψυχομετρικά» στοιχεία και είναι ικανό να εντοπίσει, για παράδειγμα, εφήβους στις πιο ευάλωτες στιγμές τους και να διακρίνει πότε νιώθουν «ανασφαλείς», «άχρηστοι», «ηττημένοι» και «αγχωμένοι».
Ετσι, πολύ ευκολότερα, με τη σωστή ανάμειξη στοιχείων όπως η ηλικία, η γεωγραφία, μουσικές, κινηματογραφικές ή άλλες προτιμήσεις, επιτυγχάνεται το… ιδανικό επικοινωνιακό μίγμα. «Η “αναλογία κλικ προς αριθμό εμφανίσεων”, ουδέποτε ψεύδεται» μας λέει χαρακτηριστικά.
Η χαμένη αθωότητα των like
Αυτό που δεν είναι ευρέως γνωστό είναι ότι κάνοντας like αποδέχεσαι και την αποστολή μηνυμάτων, διαφημιστικών ή άλλων, τόσο προς εσένα όσο και στους φίλους σου. Ενα «από στόμα σε στόμα» σε παγκόσμια κλίμακα. Σαν να έγινε η ανακάλυψη της φωτιάς online. Και το ζήτημα είναι κατά πόσον είναι νόμιμη (και ηθική) η μετατροπή ενός like, ενός «μου αρέσει», σε ένα «θέλω τη διαφήμιση» από τρίτους.
Την απάντηση έδωσε πρόσφατα η βελγική Δικαιοσύνη που επέβαλε στο Facebook πρόστιμο ύψους 250.000 ευρώ την ημέρα, με την κατηγορία ότι παραβιάζει την ευρωπαϊκή νομοθεσία περί προστασίας προσωπικών δεδομένων, κυρίως μέσω των likes. Αυτό συμβαίνει ακόμα και όταν ένας χρήστης του Facebook «κλικάρει» σε μία σελίδα, η οποία διαθέτει την επιλογή like στο Facebook -ακόμα και όταν o χρήστης δεν κάνει like. Στη συνέχεια, επιτρέπει τη χρήση των δεδομένων τους για τη δημιουργία στοχευμένης διαφήμισης.
Αυτό που εντυπωσιάζει είναι και τα αποτελέσματα έρευνας του Κέιμπριτζ στα like 15.000 ατόμων. Προέκυψε ότι πέρα από την προσωπικότητα, τη διάθεσή κάποιου, σε βάθος ημερών, μηνών ή ετών, μπορούν να προκύψουν οι σεξουαλικές προτιμήσεις, ακόμα και οι τάσεις, π.χ. για παιδοφιλία, επιθετικότητα και άλλα, χωρίς να γίνει καμία άμεση αναφορά. Φανταστείτε τι δεδομένα μπορεί να αντλήσει το Facebook από δισεκατομμύρια χρήστες ανά τον κόσμο...
* Αναδημοσίευση από την εφημερίδα «Φιλελεύθερος», Αριθμός φύλλου 28, Τρίτη 2 Ιανουαρίου 2018.
