Το εκλογικό σύστημα των ΗΠΑ αποτελεί μια παγκόσμια ευρεσιτεχνία. Υιοθετήθηκε τον 18ο αιώνα ως ένας θεσμικός συμβιβασμός μεταξύ των υποστηρικτών ενίσχυσης της κεντρικής εξουσίας και όσων έδιναν έμφαση στην ενίσχυση των πολιτειών. Έχει πολλές ιδιαιτερότητες και αρκετά σημεία, άγνωστα για το ευρύ κοινό στην Ελλάδα. Το πώς αναδεικνύονται οι εκλέκτορες, πώς λειτουργεί το εκλεκτορικό κολέγιο, τι συμβαίνει σε αυτό όταν δεν υπάρχει απόλυτη πλειοψηφία, είναι μερικά από αυτά.
1. Υπάρχει αλλού τέτοιο σύστημα ανάδειξης ΠτΔ;
Πρόκειται για παγκόσμια ευρεσιτεχνία και –σήμερα- για παγκόσμια μοναδικότητα. Στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν, όμως, ορισμένες άλλες χώρες μιμήθηκαν για σύντομες περιόδους αυτό το σύστημα. Λατινοαμερικάνικες πρωτίστως, αλλά και η Ν. Κορέα, με κάποιες δε παραλλαγές οι βαλτικές δημοκρατίες και κυρίως η Φινλανδία (αλλά εκεί με τους εκλέκτορες να αναδεικνύονται αναλογικά ανά περιφέρεια και συχνά να μην προδεσμεύονται για την ψήφο τους).
2. Γιατί οι ΗΠΑ υιοθέτησαν αυτό το θεσμικό παραδοξολόγημα;
Υιοθετήθηκε τον 18ο αιώνα για δύο λόγους: Αφενός μεν ως θεσμικός συμβιβασμός μεταξύ των υποστηρικτών της ενίσχυσης της κεντρικής εξουσίας και της προώθησης της εθνικής ενοποίησης (δηλαδή των φεντεραλιστών που ήθελαν η εκλογή να γίνεται απευθείας από τον λαό) και όσων έδιναν έμφαση στη θεσμική ενίσχυση των πολιτειών, οι οποίοι προτιμούσαν η προεδρική εκλογή να γίνεται από τη Γερουσία που εκφράζει τις πολιτείες (Ρεπουμπλικάνοι).
Αφετέρου δε το σύστημα αυτό ανταποκρινόταν στις επικοινωνιακές δυνατότητες του 18ου αιώνα όπου –με το πρόσωπο και το πρόγραμμα των προεδρικών υποψηφίων να είναι άγνωστο στους περισσότερους πολίτες- κρίθηκε λογικό να ψηφίζουν για αναγνωρίσιμες τοπικές προσωπικότητες.
3. Γιατί δεν το αλλάζουν;
Αφενός μεν λόγω αντίδρασης των μικρών πολιτειών, οι οποίες υπεραντιπροσωπεύονται ελαφρώς στο εκλεκτορικό κολέγιο και των οποίων η συναίνεση είναι αναγκαία για αλλαγή του Συντάγματος (κάθε τροπολογία απαιτείται να υπερψηφιστεί από τα ¾ των πολιτειών). Αφετέρου δε λόγω αντίστασης των πολιτειακών κομματικών μηχανισμών, των οποίων η διαπραγματευτική δύναμη με την κεντρική διοίκηση των κομμάτων θα αποδυναμωνόταν αν η εκλογή του ΠτΔ γινόταν απ΄ ευθείας από τον λαό.
4. Πώς αναδεικνύονται οι εκλέκτορες;
Με την ψήφο του λαού ανά πολιτεία, αν και αυτό δεν προβλέπεται στο Σύνταγμα. Προ του 1832 σε πολλές πολιτείες –και στη Ν. Καρολίνα έως το 1860- τους αντιστοιχούντες εκλέκτορες τους αναδείκνυε η τοπική βουλή. Σήμερα στις 48 πολιτείες και στο ντίστρικτ της Ουάσιγκτον εκλέγονται –με την πολιτεία να αποτελεί μια εκλογική περιφέρεια- όλοι οι εκλέκτορες του σχετικώς πλειοψηφούντος εκεί υποψηφίου προέδρου.
Επίσης πλειοψηφικά εκλέγονται και στις άλλες δύο πολιτείες, το Μέιν και τη Νεμπράσκα, μόνο που επειδή ένα μέρος των εκλεκτόρων των μικρών αυτών πολιτειών αναδεικνύονται σε επιμέρους περιφέρειες και όχι σε πολιτειακή βάση υπάρχει το ενδεχόμενο –συνέβη μόνο μια φορά στο Μέιν το 2016- ένας εκλέκτορας, θεωρητικώς και δύο, να πάει στον μειοψηφήσαντα στην πολιτεία προεδρικό υποψήφιο.
5. Πώς επιδρά στην εκλογική τακτική το συγκεκριμένο σύστημα;
Το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος του κεφαλαίου –πολιτικού και οικονομικού- των υποψηφίων επενδύεται στις 12 πάνω κάτω πολιτείες που θεωρούνται αμφιρρέπουσες. Ελάχιστα επενδύονται στις σίγουρα κερδισμένες ή χαμένες. Πάντως εκπλήξεις δεν αποκλείονται: το 1992 ο Κλίντον κέρδισε περιφέρειες που δεν είχε ποτέ κερδίσει το Δημοκρατικό Κόμμα. Επιπρόσθετα δημογραφικές εξελίξεις –πχ στο Τέξας- μπορούν να αλλάξουν τον πολιτικό προσανατολισμό μιας πολιτείας.
6. Πώς λειτουργεί το εκλεκτορικό κολλέγιο;
Αποτελεί θεσμό «unius negocii»: Θεσμικά υπάρχει μόνο τη στιγμή που αναδεικνύει πρόεδρο και ποτέ άλλοτε. Τα μέλη του δεν μπορεί να είναι μέλη του κογκρέσου.
7. Δεσμεύεται η ψήφος των εκλεκτόρων;
Τυπικά πολλές πολιτείες υποχρεώνουν νομικώς τους εκλέκτορές τους να ψηφίσουν υπέρ του υποψηφίου με τη σημαία του οποίου εξελέγησαν ή από τον οποίον υποδείχθησαν ως υποψήφιοι. Ωστόσο πρόκειται ουσιαστικά για leges imperfectae: είτε δεν προβλέπονται κυρώσεις για τους «faithless» είτε αυτές είναι αστείες, πχ πρόστιμα 1000 δολαρίων.
Πάντως οι «αποκλίνουσες ψήφοι» είναι νομικώς έγκυροι. Ωστόσο οι υποψήφιοι εκλέκτορες επιλέγονται προσεκτικά και οι «faithless» σπανίζουν: καμιά δεκαριά επί σχεδόν 20.000 εκλεκτόρων στα 230 χρόνια λειτουργίας του συστήματος. Και πάντα σε μη οριακού χαρακτήρα ψηφοφορίες. (Στην οριακή ψηφοφορία του 2000 όπου ο Μπους είχε 271 εκλέκτορες επί συνόλου 538 φημολογήθηκε πως είχαν υπάρξει απειλές για τη ζωή τους.)
8. Τι συμβαίνει όταν δεν υπάρχει απόλυτη πλειοψηφία στο εκλεκτορικό κολέγιο;
Αυτό μπορεί να συμβεί σε δύο περιπτώσεις. Πρώτον αν περισσότεροι των δύο προεδρικοί υποψήφιοι εκλέξουν εκλέκτορες (συνέβη το 1824, αλλά σήμερα είναι θεωρητικό μόνο ενδεχόμενο) και δεύτερον επί ισοψηφίας των εκλεκτόρων στο κολέγιο (συνέβη το 1800 όταν ισοψήφησαν 73-73 Τζέφερσον και Μπουρ, μπορεί δε να συμβεί και τώρα –έχει επακριβώς υπολογιστεί- εάν ο Τραμπ κερδίσει τη συντριπτική πλειονότητα των λεγόμενων «swing states», των αμφιρρεπουσών ή μετεωριζόμενων πολιτειών).
Τότε η ευθύνη της επιλογής μετατίθεται στη Βουλή των αντιπροσώπων και αν ούτε εκεί σχηματιστεί απόλυτη πλειοψηφία –ουδέποτε έχει συμβεί αυτό- στη Γερουσία. Όμως δεν ψηφίζουν οι βουλευτές ως άτομα, αλλά οι βουλευτές κάθε πολιτείας δια της πλειοψηφίας τους διαμορφώνουν τη μια ψήφο κάθε πολιτείας. (Μια ψήφο έχει η Καλιφόρνια με τους 53 βουλευτές και μια οι μονοεδρικές πολιτείες, κάτι εξαιρετικά κρίσιμο για το αποτέλεσμα, εάν το θέμα πάει στο Κογκρέσο. Η πολιτεία, δε, χάνει το δικαίωμα ψήφου αν οι αντιπρόσωποί της δεν διαμορφώσουν απόλυτη πλειοψηφία υπέρ κάποιου υποψήφιου).
Τι είναι το incumbency effect;
Το πλεονέκτημα που έχει ο εκλεγόμενος πρόεδρος προκειμένου να επανεκλεγεί. Στα 75 μεταπολεμικά χρόνια -40 με ρεπουμπλικάνο πρόεδρο και 35 με δημοκρατικό- μόνον ένας από κάθε κόμμα επιδίωξε και απέτυχε να επανεκλεγεί: Ο Κάρτερ, μάλλον λόγω των ομήρων στο Ιράν, και ο πατέρας Μπους.
