Έχετε μήπως ακουστά το «διαβατήριο Νάνσεν»; Μάλλον, όχι, όμως πριν από ακριβώς έναν αιώνα υπήρχαν μέσα στην ευρωπαϊκή ήπειρο εκατομμύρια άνθρωποι που το αλλόκοτο αυτό διαβατήριο αποτελούσε το μοναδικό έγγραφο που κατείχαν και ήταν η μοναδική τους ελπίδα να επιβιώσουν. Καθώς λοιπόν παρακολουθούμε τα καραβάνια των Ουκρανών προσφύγων να πλημμυρίζουν την Ευρώπη, ας κάνουμε σήμερα να μικρό μαθηματάκι ιστορίας, αντί ανάλυσης.
Ο Φρίντγιοφ Νάνσεν ήταν Νορβηγός. Ζωολόγος, διπλωμάτης, εξερευνητής των πόλων, μια πολυσχιδής προσωπικότητα. Υπάρχει δρόμος με το όνομα του στον Υμηττό κοντά στην ΠΥΡΚΑΛ και προτομή του στο πάρκο Ριζάρη, καθώς είχε εμπλακεί ενεργά και με την ασφαλή μεταφορά και την περίθαλψη των Ελλήνων προσφύγων, όμως σήμερα δεν θα γράψω για τα καθ’ ημάς. Ο Νάνσεν ήταν μια συγκλονιστική και αδάμαστη περίπτωση ανθρώπου, θρυλικός φύλακας άγγελος των κατατρεγμένων. Τιμήθηκε άλλωστε με το Νόμπελ Ειρήνης το 1922.
Πριν ακριβώς έναν αιώνα, τον Σεπτέμβριο του 1921, η καινουριοφτιαγμένη από τα ερείπια του Α’ παγκοσμίου πολέμου Κοινωνία των Εθνών (πρόδρομος του σημερινού ΟΗΕ) ανακοίνωσε τον διορισμό του Νάνσεν ως πρώτου ύπατου αρμοστή για τους πρόσφυγες. Μέχρι τότε στο διεθνές δίκαιο δεν υπήρχε ούτε νομικό πλαίσιο, ούτε καν ορισμός του πρόσφυγα. Κι όμως, στην ευρωπαϊκή ήπειρο τότε υπήρχαν πάνω από 5.000.000 πρόσφυγες, είδατε πως επαναλαμβάνεται η ιστορία;
Πού είχαν βρεθεί αυτά τα εκατομμύρια των προσφύγων; Οι βαλκανικοί πόλεμοι, ο Α’ παγκόσμιος και η επανάσταση των Μπολσεβίκων στη Ρωσία (λίγο αργότερα θα ερχόταν και η δική μας Μικρασιατική καταστροφή), είχαν συνταράξει συθέμελα την Ευρώπη και είχαν αλλάξει βίαια τον χάρτη της. Τρεις αυτοκρατορίες είχαν διαλυθεί μέσα σε μια δεκαετία. Η Οθωμανική, η Αυστρουγγαρική και η Ρωσική. Πολυεθνικές κατά βάση αυτοκρατορίες, που έδωσαν τη θέση τους σε εθνικά κράτη.
Με τα κανόνια να βρυχώνται παντού στην Ευρώπη, καραβάνια εξαθλιωμένων προσφύγων έφευγαν προς όλες τις κατευθύνσεις. Οι εχθροπραξίες αρχικά και τα καινούρια κράτη που προέκυψαν με σκληρές πολιτικές εθνικής ομογενοποίησης, διέλυσαν τους παλιούς κοινωνικούς ιστούς. Τρομοκρατημένες μάζες ακολουθούσαν τα φιλικά τους στρατεύματα όπως αυτά υποχωρούσαν, εθνικές αστυνομίες κυνηγούσαν τους αλλοεθνείς, πολιτικοί πρόσφυγες έτρεχαν για να σωθούν από τα αντίπαλα καθεστώτα.
Τούρκοι που βρέθηκαν μέσα στα νέα διευρυμένα σύνορα της Ελλάδας, της Βουλγαρίας και της Σερβίας έφευγαν φοβισμένοι, οι Τούρκοι έσφαζαν τους Έλληνες και τους Αρμένιους, οι Αυστριακοί έδιωχναν τους Μαγυάρους, οι Ούγγροι τους γερμανοτραφείς, οι μπολσεβίκοι τους τσαρικούς και όσους θεωρούσαν πλούσιους ή μεσαία τάξη, όλοι μαζί έδιωχναν τους Εβραίους και πήγαινε λέγοντας. Πραγματικό χάος σ’ όλη την Ευρώπη. Κανένας τους δεν ήταν οικονομικός μετανάστης, ήταν όλοι θύματα πολέμων, εθνικών εκκαθαρίσεων και πολιτικών διώξεων.
Όλοι έδιωχναν ανθρώπους από τις περιοχές τους, κανείς δεν ήθελε να πάρει πρόσφυγες εκτός κι αν επρόκειτο για ομοεθνείς τους (κι αυτό όχι πάντα). Όσοι πρόσφυγες είχαν έναν μητρικό εθνικό σχηματισμό είχαν μια κάποια ελπίδα. Η Ελλάδα έπαιρνε τους ξεριζωμένους Έλληνες για παράδειγμα, αλλά τους Αρμένιους ποιος θα τους φιλοξενούσε; Τα 2.000.000 Ρώσων εμιγκρέδων που έφυγαν για να γλυτώσουν απ’ τους Μπολσεβίκους, που θα πήγαιναν;
Τότε δεν υπήρχαν μη κυβερνητικές οργανώσεις και κιόσκια με τρόφιμα ή ρούχα στα σύνορα και κρατικοί καταυλισμοί και εθνικές ή διεθνείς δομές περίθαλψης και πρόνοιας, αυτά ήταν άγνωστα πράγματα. Οι πρόσφυγες ήταν αφημένοι στο έλεος του Θεού, δίχως να έχουν καν που να σταθούν, ήταν εκατομμύρια απάτριδες. Αυτό που σκέφτηκε ο Νάνσεν ήταν απλό αλλά και μεγαλοφυές. Ως ύπατη αρμοστεία της ΚτΕ, ήρθε σε επαφή με τις κυβερνήσεις, που του αναγνώρισαν το δικαίωμα να χορηγεί αυτός νόμιμα χαρτιά στους πρόσφυγες.
Έτσι θεσπίστηκε το περίφημο «διαβατήριο Νάνσεν» που αναγνωριζόταν από όλες τις χώρες ως εθνικό διαβατήριο. Όποιος το είχε στα χέρια του μπορούσε να ταξιδέψει, να μπει και να βγει νομίμως σε οποιαδήποτε χώρα, σαν να είχε στην κατοχή του κάποιο διαβατήριο κράτους. Η ΚτΕ υπολόγισε ότι χορήγησε περί τα 4.000.000 τέτοια διαβατήρια στην Ευρώπη, σώζοντας αντίστοιχο αριθμό ανθρώπων που διαφορετικά θα πέθαιναν κυνηγημένοι από όλους, δίχως δικαίωμα να πάνε πουθενά.
Τώρα που βλέπουμε τα καινούρια καραβάνια των ευρωπαίων προσφύγων (2 εκατομμύρια Ουκρανοί έχουν βγει εκτός Ουκρανίας κι άλλα 6.000.000 έχουν μετακινηθεί εντός της ίδιας τους της χώρας), καλό είναι να ξέρουμε την ιστορία της βίαιης μετακίνησης των πληθυσμών μέσα στην ήπειρο μας. Όχι, μόνο για εγκυκλοπαιδικούς λόγους, αλλά μήπως χρειαστεί να επαναλάβουμε κάποιες λύσεις εκείνων των καιρών που νομίσαμε ότι δε θα ξανάρθουν ποτέ. Πόσο λάθος κάναμε…
