Το ενδεχόμενο η πανδημία να σηματοδοτήσει την ανάδυση ενός νέου κόσμου υπό την μορφή μιας κινεζικής παγκοσμιοποίησης, αφήνει ανοιχτό ο Θεοφάνης Τάσης. Μιλώντας στο liberal.gr, o Λέκτωρ Σύγχρονης Φιλοσοφίας στο Alpen-Adria Universität, σημειώνει ότι το κινεζικό καθεστώς ίσως αναδειχθεί ως ο μεγάλος κερδισμένος, εδραιώνοντας αποτελεσματικότερα την κυριαρχία του στο εσωτερικό και φιλοτεχνώντας ένα ανθρώπινο πρόσωπο για το εξωτερικό.
Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα κάνει λόγο για την πιθανή έναρξη ενός «ενάρετου κύκλου» από την επιτυχή, έως τώρα, διαχείριση της πανδημίας. Επισημαίνει, μάλιστα, ότι αυτή η επιτυχία αφήνει μια παρακαταθήκη για το μέλλον καθώς και ότι δημιούργησε αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ πολιτών και κυβέρνησης.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, εκτιμά ότι η πανδημία ίσως να σημάνει το τέλος της παγκοσμιοποίησης υπό την παρούσα μορφή της, δηλαδή μιας παγκοσμιοποίησης που αυτοπαρουσιάζονταν δίχως εναλλακτική, καθώς αποκαλύπτει αμεσότερα την ένταση μεταξύ αναλογικών θεσμών και ψηφιακής τεχνικής, από την οποία πηγάζουν οι περισσότερο πλέον ευδιάκριτες αδυναμίες της βιομηχανικής/χρηματοπιστωτικής οικονομίας και της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Συνέντευξη στον Γιάννη Παλιούρη
-Βιώνουμε, μια συνθήκη που μέχρι και πριν λίγους μήνες φάνταζε αδιανόητη. Μια συνθήκη που όπως όλα δείχνουν θα εξελιχθεί σε πολλούς γύρους ακόμα. Στον πρώτο γύρο η Ελλάδα στάθηκε όρθια, με κάποιες μελανιές μόνο. Τι συνετέλεσε σε αυτό κατά τη γνώμη σας;
Σε ένα πρώτο επίπεδο λειτούργησε ο φόβος καθώς είχαμε επίγνωση τόσο στο επίπεδο των πολιτών, όσο και στο επίπεδο της κυβέρνησης πως το σύστημα υγείας δύσκολα θα μπορούσε να ανταποκριθεί στην πρόκληση τυχόν νοσηλείας μεγάλου αριθμού ασθενών. Έτσι, οι πολίτες ήταν δεκτικοί να τηρήσουν τα όποια μέτρα προτείνονταν. Από την πλευρά της πολιτείας υπήρξε ετοιμότητα και πολύ καλή στελέχωση των ομάδων που θα ήταν υπεύθυνες για την διαχείριση της πανδημίας.
Ωστόσο σημαντική ήταν επίσης η πολιτική ωρίμανση ενός μέρους της κοινωνίας μετά από μια δεκαετία κρίσης. Αυτό λειτούργησε περισσότερο ορθολογικά διαχειριζόμενο με σχετική νηφαλιότητα τα συναισθήματά του. Οι ικανότητες αυτοπειθαρχίας και συμμόρφωσης προς τους νόμους ενός ικανού αριθμού πολιτών ενδυναμώθηκαν.
Ενδεχομένως, αυτή η επιτυχής διαχείριση της κρίσης ν’ αποτελέσει την έναρξη ενός ενάρετου κύκλου εμβάθυνσης και διεύρυνσης της ελληνικής δημοκρατίας. Όταν κανείς ανταποκρίνεται σε πολλές δυσκολίες, όπως ανταποκριθήκαμε στην Ελλάδα την τελευταία δεκαετία αρχικά με την οικονομική και πολιτισμική κρίση, ακολούθως με την προσφυγική και τώρα με την πανδημία, όσο και αν εξέρχεται από αυτές καταπονημένος, αποκτά την πεποίθηση ότι θα ανταποκριθεί επιτυχώς και μελλοντικώς. Επιπλέον, η θετική λειτουργία της κυβέρνησης και η φρόνιμη στάση των πολιτών δημιούργησαν σ’ έναν βαθμό μια αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ των δύο μερών. Νομίζω ότι στα παραπάνω διακρίνεται, δίχως να είναι κανείς υπερβολικά αισιόδοξος, μια παρακαταθήκη της πανδημίας.
- Πέρα από την Ελλάδα, έχουμε να κάνουμε με μια κρίση παγκοσμίων διαστάσεων. Αυτού του είδους συνήθως αλλάζουν κοινωνικά και οικονομικά μοντέλα. Θεωρείτε ότι αυτό θα γίνει και τώρα; Θα είναι το τέλος της παγκοσμιοποίησης, όπως κάποιοι υποστηρίζουν;
Ενδεχομένως, η πανδημία να σημάνει το τέλος της παγκοσμιοποίησης υπό την παρούσα μορφή της, δηλαδή μιας παγκοσμιοποίησης που αυτοπαρουσιάζονταν δίχως εναλλακτική, καθώς αποκαλύπτει την ένταση μεταξύ αναλογικών θεσμών και ψηφιακής τεχνικής από την οποία πηγάζουν οι περισσότερο πλέον ευδιάκριτες αδυναμίες της βιομηχανικής/χρηματοπιστωτικής οικονομίας και της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Στην εικονιστική συνθήκη η ταχύτητα διάδοσης της πληροφορίας σε συνδυασμό με την πολυπλοκότητα των επιταχυνόμενων γεωπολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών εξελίξεων οφειλόμενων στην ψηφιακή διασύνδεση αγαθών, πληροφοριών και προσώπων μοιάζει να υπερβαίνει τις τρέχουσες δυνατότητες της φιλελεύθερης δημοκρατίας καταδεικνύοντας τα όρια του έθνους-κράτους ως πολιτικού υποκειμένου.
Η πανδημία, όπως και το οικολογικό, είναι πλανητικά προβλήματα που θα δοκίμαζαν τις ικανότητες ακόμη και μιας παγκόσμιας κυβέρνησης. Η επίλυσή τους δίχως καθολικά αποδεκτές αξίες και κανόνες είναι εξαιρετικά δυσχερής. Η πανδημία κατέστησε περισσότερο ορατές τις συγκρούσεις μεταξύ διαφορετικών εθνών-κρατών, πολυεθνικών της βιομηχανίας περιεχομένου, κοινωνικών ομάδων, κερδισμένων και χαμένων της παγκοσμιοποίησης. Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες από την μια οι αυταρχικές και τα ολοκληρωτικά καθεστώτα από την άλλη συνιστούν ανταγωνιστικές μορφές πολιτευμάτων τα οποία διεκδικούν την εμπιστοσύνη των πολιτών στην εικονιστική εποχή.
- Θα υπάρξει κάποιος ξεκάθαρος νικητής την επόμενη ημέρα; Θα αποδυναμωθεί η θέση της Κίνας στην παγκόσμια σκηνή ή μήπως τελικά συμβεί το αντίθετο;
Ο ψηφιακός γραφειοκρατικός καπιταλισμός της Κίνας, ένα άνευ προηγουμένου καθεστώς βιοπολιτικού ελέγχου, υπόσχεται στους πολίτες του ασφάλεια και υλική ευημερία έναντι πολιτικών ελευθεριών. Η ελευθερία περιορίζεται στην κατανάλωση και στην αυτοπραγμάτωση αρκεί η τελευταία να μην απολήγει στην αμφισβήτηση της εξουσίας του κομμουνιστικού κόμματος. Οι πολίτες επιτηρούνται μέσω αλγορίθμων και χειραγωγούνται με ανταμοιβές και ποινές. Ωστόσο για όσους δεν φοβούνται το κόμμα, αποδέχονται ή ακόμη και προτιμούν αυτή την συνθήκη η αβεβαιότητα στην καθημερινότητα είναι λιγότερο επώδυνη απ’ ότι σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία όπου ο φόβος μοιάζει να οξύνεται από την ελευθερία.
Παρά τις αδυναμίες του το κινεζικό καθεστώς ίσως αναδειχθεί ως ο μεγάλος κερδισμένος της πανδημίας εδραιώνοντας αποτελεσματικότερα την κυριαρχία του στο εσωτερικό και φιλοτεχνώντας ένα ανθρώπινο πρόσωπο για το εξωτερικό δίχως να αμβλύνει την κριτική του στην οικουμενικότητα των δυτικών αξιών. Αυτές στηλιτεύονται για παράδειγμα στο έργο «Τα πάντα υπό τον ουρανό του Ζάο Τινγιάνγκ (Zhao Tingyang)», ενός φιλοσόφου της Ακαδημίας Κοινωνικών Επιστημών του Πεκίνου η οποία ελέγχεται από το κόμμα, ως εργαλεία του δυτικού ιμπεριαλισμού. Σε αυτό το βιβλίο την πολιτισμική και πολιτική κριτική στην Δύση ακολουθεί η περιγραφή μιας μεταφιλελεύθερης εποχής της Τιανσιά (Tianxia) με πηγές την δυναστεία των Ζου (Zhu) όπου ένα έθνος θα ηγείται της ουράνιας αρμονίας επί Γης.
Αν το σύνθημα του κινήματος κατά της παγκοσμιοποίησης δίχως εναλλακτική στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα ήταν «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός», τότε σήμερα είναι μάλλον «ένας άλλος κόσμος είναι αναγκαίος». Αλλά πώς θα είναι; Ενδεχομένως, η πανδημία να σηματοδοτήσει την ανάδυση ενός νέου κόσμου υπό την μορφή μιας κινεζικής παγκοσμιοποίησης όπου, ποιος ξέρει, η εκχώρηση της ελευθερίας ίσως βιωθεί από την Δύση ως απαλλαγή από ένα άχθος ή ακόμη και ως ουράνια ευτυχία.
- Από την εργασία στο σπίτι μέχρι την επικοινωνία αποκλειστικά μέσω Διαδικτύου, διαμορφώθηκε μια πραγματικότητα απομακρυσμένης επαφής και οικονομικής δραστηριότητας. Θα έχει επίπτωση αυτό στις συνήθειές μας την επόμενη ημέρα;
Νομίζω ότι όσον αφορά έναν σημαντικό αριθμό επιχειρήσεων η τηλεργασία και η αυξημένη χρήση τηλεδιασκέψεων αποδεικνύονται οικονομικά συμφέρουσες, αποτελεσματικές και, επιπροσθέτως, προστατεύουν το φυσικό περιβάλλον λόγω του μειωμένου αποτυπώματος άνθρακα. Επίσης η χρήση ρομπότ ιδίως, αλλά όχι αποκλειστικά στην παραδοσιακή βιομηχανία και μη επανδρωμένων αεροσκαφών, ειδικά στις διανομές αγαθών, θα γνωρίσουν μεγαλύτερη διάδοση.
Προγράμματα εκπαίδευσης από απόσταση θα συμπληρώνουν μάλλον σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι προ πανδημίας την δια ζώσης εκπαίδευση. Ειδικότερα, στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση ίσως περισσότερες σχολικές εργασίες να στέλνονται από το σπίτι μέσω διαδικτύου και η επικοινωνία μεταξύ δασκάλων και μαθητών να γίνει περισσότερο ψηφιακή, άρα συχνότερη.
Σχετικά με νέες καθημερινές συνήθειες, όπως βιντεοκλήσεις για την επικοινωνία με αγαπημένους, αγορές τροφίμων και τραπεζικές συναλλαγές μέσω διαδικτύου, όπως επίσης ανέπαφες πληρωμές στις συναλλαγές νομίζω ότι θα διατηρηθούν σε σημαντικό βαθμό. Εικάζω ότι θα χρησιμοποιούνται περισσότερο φορητές ψηφιακές συσκευές όπως έξυπνα ρολόγια με έμφαση στις εφαρμογές υγείας και αργότερα έξυπνα γυαλιά.
Πιθανώς η πρωτοκαθεδρία της όρασης ανάμεσα στις υπόλοιπες αισθήσεις στην δημόσια σφαίρα θα ενδυναμωθεί, ενώ η λειτουργία της σωματικής επαφής στις κοινωνικές σχέσεις θα αποδυναμωθεί και θα περιοριστεί στις στενές σχέσεις. Εν ολίγοις, θεωρώ ότι οι διαδικασίες εξεικόνισης του εαυτού και της κοινωνίας που χαρακτήρισαν την προηγούμενη δεκαετία θα επιταχυνθούν. Αυτό θα αποτυπωθεί στην ταχύτερη ανάπτυξη του δικτύου κινητής τηλεφωνίας 5g και στην αυξανόμενη διάδοση των εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης σε πληθώρα δραστηριοτήτων.
- Ωστόσο δεν είναι λίγοι αυτοί που υποστηρίζουν ότι η κατάσταση που ζούμε δεν είναι παρά το κατώφλι κατάργησης της ιδιωτικότητας. Συμφωνείτε με αυτή την εκτίμηση ή θεωρείτε ότι θα μπορέσουμε να ισορροπήσουμε ανάμεσα στην ανάγκη και τη λογική;
Η Νότια Κορέα, η Ταιβάν και η Σιγκαπούρη είναι οι πρωτοπόρες χώρες, αν εξαιρέσουμε την Κίνα που δεν είναι φιλελεύθερη δημοκρατία, στην χρήση προσωπικών δεδομένων για την παρακολούθηση της διάδοσης του ιού, την επιτήρηση ασθενών που βρίσκονται σε καραντίνα και την προειδοποίηση του περιβάλλοντος των φορέων.
Σε αυτές τις χώρες το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού υιοθετεί το σκεπτικό της κυβέρνησης ότι απόλυτη προτεραιότητα έχει η αντιμετώπιση της πανδημίας με την χρήση των ηπιότερων δυνατών μέσων τασσόμενο μάλιστα υπέρ της εντατικότερης χρήσης αυτών έναντι της υποχρεωτικής για όλους κατ’ οίκον καραντίνας. Στα πλεονεκτήματα αυτής της προσέγγισης συγκαταλέγονται ότι μειώνεται κατά πολύ η ανάγκη απαγορεύσεων στις μετακινήσεις, προστατεύεται η λειτουργία της οικονομίας και, παράλληλα, μειώνεται ο φόβος των πολιτών καθώς ο ιός καθίσταται αμεσότερα ορατός.
Από την άλλη η προστασία των προσωπικών δεδομένων στην Δύση συνεισφέρει στον περιορισμό της κρατικής εξουσίας. Επιπλέον, το δικαίωμα του ψηφιακού αυτοκαθορισμού είναι θεμελιώδες και ως εκ τούτου συνταγματικά κατοχυρωμένο σε πολλές χώρες. Η κατ’ εξαίρεση αναστολή αυτού του δικαιώματος είναι δυνατόν να λειτουργήσει ως ένα επικίνδυνο προηγούμενο και, ίσως, ως απαρχή για τον περιορισμό του.
Τέλος, στην Δύση ο σεβασμός στην αξιοπρέπεια του ανθρώπου δεν επιτρέπει την εργαλειοποίηση του ατόμου για το κοινό καλό. Μεταξύ των δυο προσεγγίσεων μια ενδιάμεση προσέγγιση άξια διαβούλευσης θα ήταν η χρήση εφαρμογών στο κινητό στις οποίες οι χρήστες αποφασίζουν ανώνυμα και εθελούσια ποια στοιχεία θα θέτουν κρυπτογραφημένα στην διάθεση της πολιτείας. Τα στοιχεία αυτά θα αποθηκεύονται για περιορισμένο χρόνο και η χρήση τους θα προσδιορίζεται νομικά. Ωστόσο όπως και στα μέτρα που αφορούν τον κατ’ οίκον περιορισμό έτσι και στην χρήση εφαρμογών για τον περιορισμό διάδοσης της νόσου η αυτοπειθαρχία, η υπευθυνότητα και η αλληλεγγύη των πολιτών εξακολουθούν να είναι μείζονος σημασίας.
Ο Θεοφάνης Τάσης γεννήθηκε το 1976 στο Μόναχο όπου και μεγάλωσε. Διδάσκει Σύγχρονη Πρακτική Φιλοσοφία στο Alpen-Adria Universität στην Αυστρία και είναι επισκέπτης καθηγητής στο Universität St. Gallen στην Ελβετία. Διετέλεσε Stanley J. Seeger Fellow στο Πανεπιστήμιο του Princeton, Marie Curie Fellow στο Université Saint-Louis στις Βρυξέλλες και Erasmus Fellow στο Freie Universität Berlin. Η έρευνά του αφορά την σχέση πολιτικής, ηθικής και ψηφιακής τεχνολογίας με επίκεντρο τις έννοιες εικόνα, θνητότητα και τέχνη του βίου. Τα έργα του «Πολιτικές του Βίου: Η Ειρωνεία» (Εκδόσεις Ευρασία, 2012) και «Καστοριάδης: Μια φιλοσοφία της αυτονομίας» (Εκδόσεις Ευρασία, 2007) έχουν βραβευθεί με το Καυταντζόγλειο βραβείο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στα ελληνικά κυκλοφορούν ακόμη τα έργα του: Ψηφιακός Ανθρωπισμός: Εικονιστικό υποκείμενο και τεχνητή νοημοσύνη (Εκδόσεις Αρμός), Πολιτικές του Βίου ΙΙ: Η επιμέλεια εαυτού στην εικονιστική κοινωνία (Εκδόσεις Αρμός), «Φάρμακον» (Εκδόσεις Ευρασία) και οι ποιητικές συλλογές «Φυσιολογικά ευρήματα» (Εκδόσεις Κέδρος) και «Απογεύματα στον καπιταλισμό» (Εκδόσεις Τυπωθήτω). Το μεταφραστικό του έργο περιλαμβάνει βιβλία των Martin Heidegger, John Stewart Mill, Αλέξανδρου Νεχαμά και Roberto Mangabeira Unger.
