Πάντοτε φανταζόμουν τον παράδεισο
σαν ένα είδος βιβλιοθήκης
Jorge Luis Borges
Η πανδημία μας χάρισε εικόνες που δεν είχαμε δει τα τελευταία χρόνια. Ουρές αναμονής μπροστά σε βιβλιοπωλεία, όχι μόνο στο εξωτερικό αλλά και στην Ελλάδα, παραδόξως. Παράλληλα, λόγω της καραντίνας, οι online παραγγελίες βιβλίων εκτοξεύθηκαν. Είναι όλα αυτά ενδείξεις μιας επανεμφάνισης του τυπωμένου βιβλίου, από το περιθώριο των κοινωνικών συνηθειών στο προσκήνιο;
Δύσκολο, και πρόωρο, να απαντήσει κανείς καταφατικά. Εκείνο όμως που είναι σίγουρο, είναι ότι το προαναγγελθέν, εδώ και τρεις δεκαετίες, τέλος του τυπωμένου βιβλίου, μάλλον θα αργήσει, εάν ποτέ εμφανιστεί.
Το αγγλικό περιοδικό The Conversation οργάνωσε πρόσφατα μια σφυγμομέτρηση ρωτώντας αν, στην εποχή της πανδημίας, αυξήθηκε ο χρόνος ανάγνωσης βιβλίων. Η απάντηση ήταν καταφατική. Περισσότερος χρόνος ανάγνωσης, λόγω ελεύθερου χρόνου που προέκυψε από λιγότερες μετακινήσεις, λιγότερες κοινωνικές συναναστροφές, λιγότερες αθλητικές δραστηριότητες. Παράλληλα, διάβασμα με τα παιδιά, κάτι που αφαίρεσε από το συνολικό χρόνο ατομικής ανάγνωσης, και αδυναμία συγκέντρωσης, κάτι που τελικά οδήγησε σε διάβασμα λιγότερων βιβλίων σε περισσότερο χρόνο.
Εκείνο όμως που προκύπτει από αυτή την έρευνα είναι ότι το βιβλίο αντέχει, σε μια εποχή εντατικής ψηφιοποίησης των πάντων. Παραμένει μια αναντικατάστατη πηγή γνώσης και απόλαυσης. Σε πείσμα των καιρών.
Αυτό ίσως να δίνει μια ανάσα ζωής στα μικρά βιβλιοπωλεία, brick and mortar, που τα τελευταία χρόνια, αδυνατώντας να αντιμετωπίσουν τον έντονο ανταγωνισμό των μεγάλων αλυσίδων, έφθιναν δραματικά. Στους Financial Times δημοσιεύθηκε πρόσφατα ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον άρθρο που αναφέρει τι έκανε ένα τέτοιο βιβλιοπωλείο σε μια απομονωμένη ορεινή πόλη της Ουαλίας. Μετέτρεψε μια απαρχαιωμένη ιστοσελίδα, με μηδενικές ηλεκτρονικές πωλήσεις, σε κανονική πλατφόρμα ψηφιακών παραγγελιών βιβλίων. Αυτή η απόφαση έσωσε το βιβλιοπωλείο, που ήταν αλλιώς αναγκασμένο να κατεβάσει ρολά. Στην Αμερική και τη Βρετανία έχουν δημιουργηθεί ανεξάρτητες πλατφόρμες πωλήσεων βιβλίων, τα Bookshop.org, που μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα μικρά βιβλιοπωλεία.
Πως εξηγείται άραγε αυτή η αντοχή του τυπωμένου βιβλίου; Γιατί το βιβλίο δεν ακολούθησε τη μοίρα της μουσικής βιομηχανίας, που τα πάντα ψηφιοποιήθηκαν; Η απάντηση ίσως να βρίσκεται στη μοναδική σχέση που αποκτά ο αναγνώστης με το τυπωμένο βιβλίο. Μια σχέση προσωπική και ανεπανάληπτη. Μια σχέση βιωματική, βαθιά προσωπική. Μια σχέση που δύσκολα μπορεί να αποκτηθεί με το ψηφιακό βιβλίο μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή. Το τυπωμένο βιβλίο είναι ένα θερμό μέσο μεταφοράς γνώσης και απόλαυσης. Η οθόνη είναι ένα ψυχρό, απρόσωπο, μέσο.
Θα μπορούσε να αντιτείνει κανείς ότι τα ανωτέρω ισχύουν για την ανάγνωση των βιβλίων της επιθυμίας, κυρίως των λογοτεχνικών βιβλίων. Αυτή η διαπίστωση είναι λανθασμένη, όπως αποδεικνύεται από μια παγκόσμια έρευνα σε 10.293 φοιτητές (το πλήρες κείμενο εδώ). Σύμφωνα με τα ευρήματα αυτής της έρευνας, σε όλες τις χώρες, ανεξάρτητα από κοινωνικοοικονομικούς και πολιτιστικούς παράγοντες και διαφορές, μια ευρύτατη πλειοψηφία φοιτητών προτιμά την μελέτη επιστημονικών κειμένων σε τυπωμένη μορφή.
Η αιτιολογία είναι ότι με το τυπωμένο βιβλίο μπορεί κάποιος να συγκεντρωθεί και να απομνημονεύσει καλύτερα, τα περίπλοκα επιστημονικά θέματα σε κείμενα μεγάλης έκτασης. Ακριβώς για αυτό το λόγο έχει ευρύτατα διαδοθεί παγκοσμίως το blended learning, ένας συνδυασμός διδασκαλίας από απόσταση, μέσα από διάφορες πλατφόρμες όπως το Zoom και το Microsoft Teams, και εκμάθησης από τυπωμένα βιβλία.
Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό το μοντέλο εφαρμόστηκε με επιτυχία στην Ελλάδα, στην ανώτατη εκπαίδευση, στο εαρινό εξάμηνο του 2019-20 και το χειμερινό εξάμηνο 2020-21, με τη διανομή των τυπωμένων βιβλίων από τους εκδότες στους φοιτητές με courier (παρά τις καθυστερήσεις παραδόσεων σε κάποιες περιπτώσεις) και την ηλεκτρονική διδασκαλία από απόσταση, για δεκάδες χιλιάδες μαθημάτων. Πρόκειται για υποδειγματικό συνδυασμό ψηφιακής και έντυπης μετάδοσης της γνώσης, με πρωταγωνιστές τους διδάσκοντες στα πανεπιστήμια και τους εκδότες επιστημονικών βιβλίων.
Στην αναδιάταξη των κοινωνικών συνηθειών, που θα επέλθει αναπόφευκτα, στη μετά κορονοϊό εποχή, το τυπωμένο βιβλίο θα είναι μια αξιοπρόσεκτη και αξιοσημείωτη παράμετρος. Έχοντας παρακολουθήσει δεκάδες σεμινάρια που εξηγούσαν γιατί το τέλος του τυπωμένου βιβλίου είναι αναπόφευκτο, μπορώ να πω, χαμογελώντας με σιγουριά, ότι έχουν διαψευσθεί πανηγυρικά.
*Ο Πέτρος Παπασαραντόπουλος είναι εκδότης
