Του Αλέξανδρου Σκούρα*
Σαν σήμερα, το 1776, εγκρίθηκε το τελικό κείμενο της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας της Αμερικής. Μία διακήρυξη που οδήγησε εν τέλει στη δημιουργία της ισχυρότερης χώρας στον κόσμο. Οι ΗΠΑ, όπως και κάθε πανίσχυρο κράτος, δεν είναι ούτε τέλειες ούτε αγγελικά πλασμένες, όμως η επανάστασή τους ενάντια στην τυραννία του βασιλιά Γεωργίου Γ' επηρέασε τόσο τη γεωπολιτική όσο και τη φιλοσοφική εξέλιξη του κόσμου μας.
Οι συγγραφείς της διακήρυξης ήταν πέντε, μεταξύ των οποίων ο Τόμας Τζέφερσον, ο Τζόν Άνταμς και ο Βενιαμίν Φραγκλίνος. Οι δύο πρώτοι έγιναν μετέπειτα πρόεδροι και ο τρίτος έμεινε στην ιστορία ως ένας από τους εξυπνότερους διπλωμάτες και εφευρέτες. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς σήμερα το ρόλο που παίζουν οι λέξεις με τις οποίες διαλέγει ένα έθνος να εναντιωθεί στη μεγαλύτερη στρατιωτική, ναυτική και εμπορική δύναμη της εποχής του. Όμως, οι πέντε συγγραφείς φρόντισαν ώστε οι επόμενες γενιές να έχουν στη διάθεσή τους ένα από τα σημαντικότερα κείμενα που έχουν ποτέ γραφτεί.
Το πιο διάσημο απόσπασμα της διακήρυξης είναι η δεύτερη παράγραφος: «Δεχόμαστε τις εξής αλήθειες ως αυταπόδεικτες, πως όλοι οι άνθρωποι δημιουργούνται ίσοι, και προικίζονται από τον Δημιουργό τους με συγκεκριμένα απαραβίαστα Δικαιώματα, μεταξύ των οποίων είναι το δικαίωμα στη Ζωή, το δικαίωμα στην Ελευθερία, και το δικαίωμα στην επιδίωξη της Ευτυχίας». Τα λόγια αυτά, που είναι σαφέστατα επηρεασμένα από τον Τζον Λοκ και την περίφημη Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως, χρησιμοποιούνται και σήμερα σε καθημερινή βάση από πολίτες, πολιτικούς, φιλοσόφους, επιστήμονες και διανοούμενους σε κάθε γωνιά του κόσμου. Η φιλοσοφική αφετηρία τόσο της παραγράφου αυτής όσο και του υπόλοιπου κειμένου είναι τα φυσικά δικαιώματα του ανθρώπου, δηλαδή η σχολή σκέψης που θεωρεί ότι οι άνθρωποι από τη φύση τους έχουν συγκεκριμένα, αναφαίρετα και αυταπόδεικτα δικαιώματα τα οποία δεν τους τα χαρίζει το κράτος, ο βασιλιάς, ή οποιαδήποτε κυβέρνηση. Τα δικαιώματα στη ζωή, την ελευθερία και την ιδιοκτησία, σύμφωνα με την διακήρυξη της ανεξαρτησίας των ΗΠΑ, υφίστανται ανεξαρτήτως πολιτικού καθεστώτος. Το ζητούμενο είναι αν οι κυβερνώντες τα σέβονται και τα προστατεύουν.
Ο έγκριτος νομικός του πανεπιστημίου Georgetown Ράντι Μπαρνέτ, συνηθίζει να λέει ότι ενώ η παραπάνω παράγραφος είναι η πιο διάσημη, η αμέσως επόμενη είναι η πιο σημαντική: «Πως για να εξασφαλιστούν αυτά τα δικαιώματα, ιδρύονται Κυβερνήσεις μεταξύ των Ανθρώπων, αντλώντας τις εύλογες εξουσίες τους από την συναίνεση των κυβερνημένων». Το μεγαλείο της σκέψης των πατέρων του αμερικανικού έθνους, η πίστη τους στο φυσικό δίκαιο και το πρωτείο των δικαιωμάτων αναδιπλώνεται περίτρανα στο συγκεκριμένο απόσπασμα. Ο λόγος για τον οποίο εμείς οι άνθρωποι ιδρύουμε κράτη και κυβερνήσεις είναι για να διαφυλλάξουμε τα φυσικά μας δίκαια. Αυτή η τοποθέτηση είναι επαναστατική ακόμα και σήμερα όπου οι περισσότερες ιδεολογίες και πολιτικές φιλοσοφίες μας λένε λίγο πολύ πως τα δικαιώματά μας πηγάζουν από το κράτος. Θα μπορούσαμε λοιπόν να συνοψίσουμε τη διαφορετικότητα της Αμερικής με μία απλή φράση, που χρησιμοποιεί και ο Μπαρνέτ στις ομιλίες του. Πρώτα έρχονται τα δικαιώματα και μετά τα κράτη.
Αν εξετάσουμε το Σύνταγμα της Αμερικής, είναι εύκολο να εντοπίσουμε το πως επηρεάστηκε από τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας. Ολόκληρο το σύνταγμα είναι φτιαγμένο ως ένας περιορισμός της εξουσίας του κράτους με σκοπό τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των ελεύθερων πολιτών. Οι πρώτες δέκα τροπολογίες είναι μία σειρά από απαγορεύσεις των πολιτών προς το κράτος. Η δομή και ο διαχωρισμός των εξουσιών έχουν γίνει με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι πάρα πολύ δύσκολη η συγκέντρωση μεγάλης ισχύος σε μία μορφή εξουσίας (π.χ. εκτελεστική – πρόεδρος). Κάθε εξουσία υπόκειται σε συνεχείς θεσμικούς ελέγχους ενώ παράλληλα είναι σχεδόν αδύνατο οποιαδήποτε εξουσία να αλλάξει τους όρους του παιχνιδιού, δηλαδή να αναθεωρήσει το Σύνταγμα.
Η αμερικανική επανάσταση ενέπνευσε σε μεγάλο βαθμό και την ελληνική. Η ελληνική διακήρυξη της ανεξαρτησίας αναφέρει πως μόνη αιτία του πολέμου «είναι η ανάκτησις των δικαίων της προσωπικής ημών ελευθερίας, της ιδιοκτησίας και της τιμής». Ο συγγραφέας της, Αναστάσιος Πολυζωίδης, ήταν μελετητής της αμερικανικής επανάστασης και ο πρώτος μεταφραστής της αμερικανικής διακήρυξης της ανεξαρτησίας. Στον εθνικό μας ύμνο περιλαμβάνεται και ο στίχος «Γκαρδιακά χαροποιήθει και του Βάσιγκτον η γη, και τα σίδερα ενθυμήθει που την έδεναν κι αυτή» που δίνει μία σαφή και ιδιαίτερα συναισθηματική σύνδεση μεταξύ των δύο χωρών. Παράλληλα, είναι γνωστές και οι επιστολές του Αδαμάντιου Κοραή με τον Τόμας Τζέφερσον στις οποίες μεταξύ άλλων αποτυπώνεται ο αμοιβαίος θαυμασμός και η κοινή αντίληψη περί ελευθερίας αλλά και η αγάπη του κύριου συγγραφέα της αμερικανικής διακήρυξης της ανεξαρτησίας για την Ελλάδα η οποία αποτυπώνεται με εντυπωσιακό τρόπο στον επίλογο της επιστολής του Τζέφερσον προς τον Κοραή το 1823 την οποία δημοσίευσε το περιοδικό Ιστορία το 2010: «Κατά τον τρόπο αυτόν (νομίζω ότι) ικανοποίησα την παράκλησή Σας και Σας κατέστησα κοινωνό ορισμένων σκέψεων μου σχετικώς με το ζήτημα της διακυβερνήσεως ενός έθνους... Σε περίπτωση κατά την οποία θα Σας παράσχουν έστω και μία μόνον ιδέα που θα μπορεί να [τους] χρησιμεύσει, θα το θεωρήσω απότιση φόρου τιμής στα πνεύματα του Ομήρου, του Δημοσθένους και του λαμπρού αστερισμού των σοφών και ηρώων, που το αίμα τους ακόμη εξακολουθεί να τρέχει στις φλέβες Σας και που οι αρετές τους παραμένουν ακόμη σαν ένα βαρύ χρέος πάνω στους ώμους των σημερινών και των μελλοντικών φυλών της ανθρωπότητας».
Λαμβάνοντας όλα τα παραπάνω υπόψη μας, μπορούμε να αναγνωρίσουμε πως η αμερικανική επανάσταση απετέλεσε τη σημαντικότερη ιστορική συμβολή στην επικράτηση της φιλελεύθερης, αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας μέχρι σήμερα. Αξίζει λοιπόν να τη γιορτάσουμε και να τη θυμόμαστε όλοι όσοι έχουμε την ευλογία να απολαμβάνουμε, έστω και σε διαφορετικό βαθμό, τα αγαθά για τα οποία πολέμησαν οι αμερικάνοι του 18ου αιώνα.
* Ο Αλέξανδρος Σκούρας είναι ο πρόεδρος του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών – Μάρκος Δραγούμης.
