Του Γεωργίου Κ. Φίλη, Ph.D.*
Το 2016 αναμένεται να είναι το έτος στο οποίο η γεωπολιτική (αν)ισορροπία των τελευταίων είκοσι τουλάχιστον ετών -από την εποχή των γιουγκοσλαβικών πολέμων και εντεύθεν- θα κορυφωθεί, έτσι ώστε ο πλανήτης να περάσει σταδιακά σε μία νέα κατάσταση και σε ένα νέο διεθνές καθεστώς, το οποίο δεν θα θυμίζει σε τίποτα τον διπολισμό του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα, αλλά και θα είναι λιγότερο χαοτικό από το πολυπολικό καθεστώς του δευτέρου μισού του 19ου αιώνα.
Πέραν των καθαρά παιγνίων ισχύος έτσι όπως αυτά εκτυλίσσονται στην -κατά Μακίντερ- «Παγκόσμια Νήσο» (Ευρασία & Αφρική) και επικεντρώνονται αυτή την περίοδο στην ευρύτερη περιοχή του υδάτινου άξονα Μαύρη Θάλασσα-Στενά-Αιγαίο-Ανατολική Μεσόγειος, ένα -από πρώτη άποψη- οικονομικό παίγνιο μεταξύ ΗΠΑ και Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) αναμένεται, εάν και εφόσον ευοδωθεί, να επιφέρει όχι μόνο οικονομικές αλλά και γεωπολιτικές αλλαγές πρώτου μεγέθους στην περιοχή ενδιαφέροντος. Το παίγνιο αυτό δεν είναι άλλο από την περίφημη διαπραγμάτευση των Βρυξελλών με την Ουάσιγκτον για τη δημιουργία μίας Ζώνης Ελευθέρου Εμπορίου (ΖΖΕ) στον βόρειο Ατλαντικό -μεταξύ των δύο εμπλεκομένων πλευρών- και που έχει λάβει την ονομασία TTIP (Transatlantic Trade & Investment Partnership).
Ποια εκτιμάται πως θα είναι η γεωπολιτική «παράπλευρη απώλεια» εάν και εφόσον η συγκεκριμένη διαπραγμάτευση ολοκληρωθεί επιτυχώς και η TTIP υλοποιηθεί; Ο μεγάλος χαμένος σε γεωπολιτικό κυρίως επίπεδο από μία τέτοια συμφωνία αναμένεται να είναι η Ρωσία. Πριν όμως εξηγηθεί η συγκεκριμένη παρατήρηση καλό θα ήταν να διευκρινιστούν κάποια «τεχνικά» θέματα αναφορικά με το τι ακριβώς εννοούμε με την έννοια «Ζώνη Ελευθέρου Εμπορίου» έτσι ώστε το επιχείρημα να γίνει πιο κατανοητό. Τρία σημεία αξίζουν σχολιασμό.
Η Ζώνη Ελευθέρου Εμπορίου με μία ματιά
Σημείο πρώτο, η ΖΕΕ σε γενικές γραμμές θεωρείται η πρώτη, δηλαδή η πλέον «απλή» και «χαλαρή» οικονομική ενοποίηση μεταξύ κρατών ή/και διεθνών οργανισμών. Για την ιστορία να αναφέρουμε πως εάν κάποια κράτη θέλουν να δημιουργήσουν μία οικονομική ένωση πρώτα δημιουργούν ΖΖΕ μετά προχωρούν στην λεγόμενη «Τελωνιακή Ένωση» (Customs Union) και τέλος στη δημιουργία της «Κοινής Αγοράς» (Common Market), η οποία μπορεί στην πλέον εξελιγμένη της μορφή να μετατραπεί και σε μία Νομισματική Ένωση (Common Currency Area). Το 90% περίπου των περιφερειακών οικονομικών ενώσεων είναι της μορφής της ΖΕΕ, με μόλις το 10% να αποτελούν Τελωνιακές Ενώσεις και την ΕΕ να αποτελεί το μόνο παράδειγμα Κοινής Αγοράς και μάλιστα της πλέον εξελιγμένης μορφής αφού στους κόλπους της έχει αναπτύξει και μία Νομισματική Ένωση. Όπως μπορεί να γίνει αντιληπτό η πλειοψηφία των υπαρχουσών συμφωνιών είναι της μορφής της ΖΕΕ επειδή αυτή είναι η πλέον απλή πρωταρχική μορφή με τις λιγότερες δεσμεύσεις -σε νομικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο- αλλά είναι κοινός τόπος πως οι περισσότερες ΖΕΕ από την ιδρυτική τους διακήρυξη μιλάνε για το όραμα της δημιουργίας Κοινής Αγοράς στο απώτερο μέλλον.
Το δεύτερο σημείο στο οποίο θα πρέπει κάποιος να σταθεί είναι το γεγονός πως για να δικαιολογηθεί η δημιουργία μεταξύ δύο ή και περισσότερων κρατών τέτοιων μορφών οικονομικής εξάρτησης θα πρέπει να υπάρχει μία πραγματική ανάγκη η οποία θα απαιτεί ικανοποίηση. Η ανάγκη αυτή δεν είναι άλλη από την ύπαρξη πολύ αυξημένων, πέραν του διεθνούς μέσου όρου, εμπορικών σχέσεων μεταξύ των μερών που ξεκινούν διαπραγματεύσεις. Η συγκεκριμένη πραγματικότητα υπαγορεύει την απαίτηση για εξορθολογισμό των στενών εμπορικών σχέσεων των εμπλεκομένων πλευρών έτσι ώστε να υπάρξει μία προνομιακή μεταχείριση σε σχέση με τρίτες χώρες και οργανισμούς.
Για παράδειγμα, είναι λογικό οι χώρες της Ευρώπης να προχωρούσαν σε μία οικονομική ενοποίηση αφού περί του 50% των εξαγωγών τους επικεντρωνόταν στη συγκεκριμένη περιοχή και μεταξύ τους. Στην περίπτωση της εμπορικής σχέσης ΗΠΑ-ΕΕ τα μεγέθη μιλάνε από μόνα τους: Η κάθε πλευρά αποτελεί για την άλλη τον σημαντικότερο οικονομικό εταίρο, και οι δύο μαζί εκπροσωπούν περί το μισό του παγκοσμίου ΑΕΠ, καθώς περί το ένα τρίτο του παγκοσμίου εμπορίου. Έτσι, από οικονομικής λογικής, το περίεργο δεν είναι γιατί η συγκεκριμένη διαπραγμάτευση ξεκίνησε (Ιούνιος 2013) αλλά το γιατί η έναρξη των διαπραγματεύσεων άργησε τόσο πολύ να λάβει χώρα και φυσικά γιατί καθυστερεί.
Το τρίτο δε σημείο έχει να κάνει με το τι ακριβώς σημαίνουν σε πρακτικούς όρους οι διάφοροι αυτοί τύποι οικονομικών οργανισμών. Στη ΖΕΕ οι χώρες που συμμετέχουν άρουν κάθε προστατευτικό εμπόδιο στη διακίνηση εμπορευμάτων και υπηρεσιών (goods & services), μεταξύ τους, ενώ η κάθε χώρα ξεχωριστά μπορεί να ακολουθεί ανεξάρτητη πολιτική έναντι τρίτων -κοινή εμπορευματική πολιτική έναντι τρίτων γίνεται εάν έχουμε μορφή Τελωνιακής Ένωσης. Με άλλα λόγια, στη περίπτωση δημιουργίας ΖΕΕ μεταξύ ΗΠΑ και ΕΕ όλα τα εμπορεύματα και οι υπηρεσίες -όχι τα κεφάλαια και οι άνθρωποι- θα μπορούν να κινούνται χωρίς δασμούς όπως δηλαδή συμβαίνει σήμερα μεταξύ των χωρών της ΕΕ (η οποία όμως ως Κοινή Αγορά –μορφή πολύ πιο αναπτυγμένη από την ΖΕΕ- επιτρέπει και τη κίνηση χωρίς κολλήματα κεφαλαίων και προσώπων).
Τι μας λέει η οικονομική θεωρία αναφορικά με τα αποτελέσματα τέτοιων πρωτοβουλιών και συσσωματώσεων; Με απλά λόγια, η δημιουργία ενός μεγαλύτερου οικονομικού οργανισμού ο οποίος κινείται με κοινούς κανόνες δημιουργεί ένα τέτοιο ανταγωνιστικό πλαίσιο στο οποίο επιβιώνει πάντα ο πιο αποτελεσματικός και παραγωγικός. Η σημερινή δε πραγματικότητα ειδικά στην ευρωζώνη δεν αφήνει καμία αμφιβολία για την ορθότητα της συγκεκριμένης παρατήρησης.
Η Ευρωατλαντική συμφωνία και ο μεγάλος γεωπολιτικός χαμένος
Ολοκληρώνοντας τη σύντομη «διάλεξη» περί των μοντέλων περιφερειακής ολοκλήρωσης περνάμε στα «χωράφια» της γεωπολιτικής και αναφέρουμε πολύ σύντομα το πώς η συγκεκριμένη εξέλιξη είναι δυνατόν να δημιουργήσει ένα τεράστιο γεωπολιτικό και οικονομικό κόστος στη Ρωσία. Έτσι, η δημιουργία μίας ΖΕΕ μεταξύ ΗΠΑ-ΕΕ θα επιδράσει νομοτελειακά στις σχέσεις της ΕΕ με τη Ρωσία σε πολλά επίπεδα, τρία εκ των οποίων αξίζει να υπογραμμιστούν:
(α) Η Ουάσιγκτον λόγο της άρσης κάθε οικονομικού περιορισμού στη διακίνηση αγαθών και υπηρεσιών με την ΕΕ θα αποτελέσει τον προνομιακό εταίρο των Βρυξελλών με αποτέλεσμα οι εισαγωγές από τη Ρωσία θα χάσουν την ανταγωνιστικότητά τους με ότι αυτό σημαίνει για το διμερές εμπόριο Μόσχας-Βρυξελλών.
(β) Έχει γίνει πλέον κατανοητό ότι το Σχιστολιθικό Φυσικό Αέριο (Shale Gas) των ΗΠΑ βρίσκεται στην ουσία σε ανεξάντλητα αποθέματα, ενώ η εξόρυξή του και η εξαγωγή του είναι πολύ πιο φτηνή επιλογή σε σχέση με το «συμβατικό» φυσικό αέριο που εξορύσσεται ή σχεδιάζεται να εξορυχτεί από υπεράκτιες πλατφόρμες. Τι θα συμβεί λοιπόν εάν οι ΗΠΑ αποφασίσουν να εξάγουν το φυσικό αέριο στην Ευρώπη με στόχο να απεξαρτήσουν την ΕΕ από τη Ρωσία, και να την εξαρτήσουν πλήρως από αυτές; Πώς θα μπορέσει η Μόσχα να ανταγωνιστεί ένα φτηνότερο προϊόν, το οποίο θα προέρχεται από μία περιοχή η οποία θα είναι οικονομικά ενοποιημένη με την ΕΕ;
(γ) Χωρίς να επεκταθούμε περεταίρω απλά να επισημάνουμε πως η συγκεκριμένη εξέλιξη, η δημιουργία ΖΕΕ μεταξύ των ΗΠΑ και της ΕΕ μπορεί στο μέλλον να οδηγήσει σε περεταίρω σύσφιξη των σχέσεων, στις μορφές που περιγράψαμε πιο πριν (Τελωνιακή Ένωση και Κοινή Αγορά), κάτι το οποίο είναι απολύτως συμβατό με τις βασικές αρχές της Αγγλοσαξονικής γεωπολιτικής σχολής για το πώς οι Αγγλοσάξονες θα συνεχίσουν να κυριαρχούν στην Παγκόσμια Νήσο.
Κλείνοντας τη συγκεκριμένη ανάλυση θα πρέπει να υπογραμμιστεί πως το ζήτημα από τη φύση του είναι περίπλοκο καθώς διάφοροι παράμετροι θα πρέπει να αναλυθούν και να τεθούν υπό εξέταση. Για παράδειγμα, πως θα αντιδράσει η Ρωσία μπροστά στον κίνδυνο να χάσει την επιρροή της στην Ευρώπη, κατά πόσο το μοντέλο για την δημιουργία μίας κοινότητας «από τη Λισσαβόνα στο Βλαδιβοστόκ» το οποίο τόσες φορές έχει αναφέρει δημοσίως ο Ρώσος πρόεδρος μπορεί να υλοποιηθεί, τι ακριβώς θα συμβεί εάν οι ΗΠΑ θεωρήσουν πως η Γερμανία δεν θα πρέπει να «ενοποιήσει» υπό την ηγεσία της την ΕΕ τέλος κατά πόσο η ΕΕ θα συνεχίσει να πορεύεται ενωμένη, υπό το βάρος των οικονομικών αλλά και των γεωπολιτικών εξελίξεων στην περιοχή. Η συνέχεια αναμένεται με ενδιαφέρον...
*Ο κ. Γεώργιος Φίλης είναι διδάκτωρ Γεωπολιτικής (Durham University, UK), Επισκέπτης καθηγητής Ευρωπαϊκών Υποθέσεων στο τμήμα Διεθνών Επιχειρήσεων του DEREE – The American College of Greece και μέλος του Institute of Diplomacy & Global Affairs (DEREE) καθώς και του Ινστιτούτου Αναλύσεων Ασφάλειας & Άμυνας ([email protected])
