Του Βασίλη Κοψαχείλη*
Στη Μέση Ανατολή, τα φώτα της δημοσιότητας παραμένουν επικεντρωμένα στις συγκρούσεις στη Συρία και το Ιράκ, όμως οι σημαντικές ειδήσεις αφορούν την Σαουδική Αραβία.
Τον τελευταίο χρόνο, βρίσκεται σε εξέλιξη ένας μετασχηματισμός ολόκληρης της Μέσης Ανατολής με κέντρο αναφοράς εσωτερικές αλλαγές και μετασχηματισμούς μέσα στη Σαουδική Αραβία. Οι εξελίξεις είναι ραγδαίες και αναμένεται να επηρεάσουν τα περιφερειακά και παγκόσμια πράγματα την επόμενη δεκαετία.
Μέση Ανατολή ή Μεσανατολικές Περιφέρειες;
Η γεωγραφική αντίληψη που έχουμε σήμερα για την ευρύτερη Μέση Ανατολή έχει τις ρίζες της στους σχεδιασμούς του Βρετανικού Ναυαρχείου στα τέλη του 19ου αιώνα, όπου ονόμαζε την περιοχή από τα δυτικά της Βόρειας Αφρικής ως και τις δυτικές ακτές της Αυτοκρατορικής Ινδίας, ως Μέση Ανατολή.
Έκτοτε, η γεωγραφική ενότητα ταυτίστηκε με τον όρο. Και ανάλογα ταυτίστηκε και η πολιτική των μεγάλων δυνάμεων στην περιοχή. Σήμερα, φαίνεται ότι αυτό αλλάζει. Η ευρύτερη Μέση Ανατολή διασπάται σε τρεις Μεσανατολικές Περιφέρειες: Την Περιφέρεια του Αραβικού Κόλπου, την Περιφέρεια του Λεβάντε, και την Περιφέρεια της Βόρειας Αφρικής.
Στην Περιφέρεια του Αραβικού Κόλπου, για την Ουάσιγκτον, ηγετικό ρόλο (pivot) θα έχει η Σαουδική Αραβία. Στην Περιφέρεια του Λεβάντε τον ρόλο αυτό τον κρατά το Ισραήλ. Η Περιφέρεια της Βόρειας Αφρικής «εκχωρείται» στην Ευρώπη, ώστε να υπάρχει γόνιμο έδαφος να φθαρεί σε ανταγωνισμούς με τη Ρωσία και φυσικά να φθαρούν μεταξύ τους και τα Ευρωπαϊκά κράτη, αφού στο μέλλον τα κύματα μεταναστών από την υποσαχάρια Αφρική θα είναι ασυγκράτητα από τις γραμμές ανάσχεσης των βορειοαφρικανικών κρατών και το υδάτινο κόλλημα της Μεσογείου.
Πώς όμως, σε αυτό το νέο σκηνικό που πιθανότατα διαμορφώνεται στη Μέση Ανατολή, επιδρά ο παράγοντας Σαουδική Αραβία;
Ο ιστορικός μετασχηματισμός των Σαουδαράβων
Η Σαουδική Αραβία είναι μία πολύ ιδιαίτερη χώρα. Ως ανεξάρτητο Βασίλειο εμφανίστηκε το 1932. Κυρίαρχη ιδεολογία είναι ο Ουαχαμπισμός, μία βαθιά συντηρητική έως ακραία έκφραση του Σουνιτικού Ισλάμ, αν και στη χώρα κατοικούν και Σιίτες, στις πλούσιες σε πετρέλαιο ανατολικές ακτές. Στο έδαφός της βρίσκονται τα δύο σημαντικότερα προσκυνήματα του Ισλάμ, η Μέκκα και η Μεδίνα. Εκατοντάδες χιλιάδες Μουσουλμάνοι από όλο τον κόσμο τα επισκέπτονται ετησίως. Πολιτικά η χώρα ελέγχεται απόλυτα από την Βασιλική οικογενειοκρατία των Σαούντ. Η ζωή για τους ξένους που την επισκέπτονται ή εργάζονται εκεί, είναι ανάλογη της τσέπης τους και της σχέσης τους με το καθεστώς. Οικονομικά η χώρα στηρίζεται στο πετρέλαιο και σε μία από τις μεγαλύτερες γεω-επιχειρηματικές εταιρείες που υπάρχουν σήμερα στον κόσμο, την Aramco. Ίσως μεγαλύτερη και από τη Ρωσική Gazprom ή την Κινεζική Cosco.
Τα γεγονότα που λειτούργησαν καταλυτικά ώστε να εκκινήσουν διαδικασίες αλλαγών μέσα στη Σαουδική Αραβία ήταν κυρίως δύο. Η βορειοαμερικανική επανάσταση του σχιστολιθικού πετρελαίου που ανατρέπει μετά το 2010 το ενεργειακό ισοζύγιο ισχύος και η Αραβική Άνοιξη.
Τα δυο αυτά γεγονότα έδειξαν στη Σαουδική Αραβία πως οι εποχές πλέον έχουν αλλάξει και ότι θα μπορεί να έχει ηγετικό ρόλο μόνο αν προσαρμοστεί στη νέα εποχή.
Η διαδικασία προσαρμογής ξεκίνησε πέρσι με την ανακοίνωση διαδόχου στο Βασιλικό θρόνο, του νεαρού (μόλις 32 χρόνων) πρίγκιπα, πρώτου υπουργού και υπουργού άμυνας Mohammad bin Salman, καθώς και με την προσπάθεια επανελέγχου των τιμών του πετρελαίου, με στόχο την άνοδό τους, στα πλαίσια της συνεργασίας του ΟΠΕΚ με τη Ρωσία.
Ο νέος διάδοχος του Οίκου των Σαούντ βρίσκεται πίσω από το σχέδιο μετασχηματισμού της Σαουδικής Αραβίας, σχέδιο που εδράζεται σε τρείς άξονες.
Αποστάσεις από το γεωπολιτικό χάος της περιοχής
Η ανάλυση που κάνουν οι σύμβουλοι του Σαουδάραβα διαδόχου είναι ότι η Μέση Ανατολή επιβάλλεται να χωριστεί σε ζώνες επιρροής ώστε να ελεγχθεί καλύτερα ενόψει των νέων απειλών και προκλήσεων. Η Περιφέρεια της Βόρειας Αφρικής και η Περιφέρεια του Λεβάντε θα είναι την επόμενη δεκαετία οι πλέον προβληματικές λόγω γεωπολιτικών και περιβαλλοντολογικών ζητημάτων και ανταγωνισμών. Άρα η Περιφέρεια που θα έχει τις μεγαλύτερες πιθανότητες σταθεροποίησης και ανάπτυξης θα είναι αυτή του Αραβικού Κόλπου, και λόγω γεωγραφικής εγγύτητας με την ζώνη ανάπτυξης του Ινδικού Ωκεανού και της Νοτιοανατολικής Ασίας. Έτσι, με τη στοχοποίηση των ανταγωνιστών τους στην περιοχή – το Ιράν (πυρηνικό πρόγραμμα), το Κατάρ (τρομοκρατία) και την Τουρκία (τρομοκρατία) – και δημιουργώντας ισχυρές συμμαχίες – ΗΠΑ (γεωπολιτικά, ενεργειακά), Ρωσία (ενεργειακά) και Ισραήλ (γεωπολιτικά) – φιλοδοξεί η Σαουδική Αραβία να καταστεί ηγέτιδα δύναμη στην Περιφέρεια του Κόλπου.
Απογαλακτισμός από το Πετρέλαιο
Ο δεύτερος άξονας του Σαουδαραβικού μετασχηματισμού αφορά το οικονομικό μοντέλο της χώρας. Η εποχή του πετρελαίου τελειώνει, θα διαρκέσει για λίγα χρόνια ακόμη η εποχή του φυσικού αερίου που όμως δεν διαθέτει σε μεγάλες ποσότητες η Σαουδική Αραβία, έτσι η χώρα, όσο ακόμη έχει έσοδα από το πετρέλαιο, θα πρέπει να χρηματοδοτήσει τον μετασχηματισμό της οικονομίας της.
Ο στόχος είναι να καταστεί η χώρα παγκόσμιας εμβέλειας χρηματοπιστωτικό κέντρο, ανάμεσα στη διαδρομή Λονδίνο – Σιγκαπούρη, καθώς και κέντρο χρηματοδότησης ερευνών και ανάπτυξης νέων τεχνολογιών στην ενέργεια και στην τεχνολογία τροφίμων.
Τρίτος πόλος στον Πολιτισμικό Καπιταλισμό
Οι Σαουδάραβες έχουν διαγνώσει και ένα πρόσθετο στοιχείο ισχύος, αναγκαίο για ανάληψη ηγεμονικού ρόλου στον 21ο αιώνα. Παράλληλα με την γεωπολιτική και οικονομική ισχύ, φιλοδοξούν να γίνουν ο τρίτος πόλος στον παγκόσμιο χάρτη του Πολιτισμικού Καπιταλισμού. Δίπλα στον Δυτικό Καπιταλισμό και τον πολύ πρόσφατα διακηρυγμένο Κινεζικό Καπιταλισμό, θέλουν να χωρέσουν στα παγκόσμια πράγματα τον ρόλο τους ως εκφραστών του Ισλαμικού Καπιταλισμού. Πριν καν βρουν οι Σαουδάραβες τα κεφάλαια για να χρηματοδοτήσουν την στροφή της οικονομίας τους από το πετρέλαιο προς άλλες δραστηριότητες, σχεδόν όλες οι μεγάλες δυτικές τράπεζες σπεύδουν να αποκτήσουν ερείσματα και μερίδια αγοράς στη Σαουδαραβική οικονομία, στοιχείο που δείχνει ότι έχουν διαγνώσει με τη σειρά τους μεγάλα περιθώρια κέρδους από τη φιλοδοξία των Σαουδαράβων να παίξουν ρόλο με το δικό τους μοντέλο στην παγκόσμια οικονομία. Και άμεσος στόχος τους είναι οι δύο μεγάλες αγορές της Ινδίας και της Ευρώπης.
Μέσα από τους παραπάνω, συνοπτικά διατυπωμένους, άξονες, η Σαουδική Αραβία μετασχηματίζεται και παρασύρει και το περιφερειακό της περιβάλλον. Θα λέγαμε ότι πιθανότατα αντιγράφει το παράδειγμα των Ισραηλινών που ξέφυγαν του κινδύνου της ευθραυστότητας μέσα από την αυτόνομη οικονομική και τεχνολογική τους ανάπτυξη. Ότι και αν συμβεί στο πεδίο των γεωπολιτικών ανταγωνισμών στην περιοχή, το Ισραήλ δεν θα κινδυνεύει υπαρξιακά και το ίδιο φιλοδοξεί να πετύχει και ο Οίκος των Σαούντ.
* Ο κ. Βασίλης Κοψαχείλης είναι Διεθνολόγος, Γεωστρατηγικός Αναλυτής.
