Του Ιωάννη-Σωτηρίου Ιωάννου*
Στο κατακερματισμένο σκηνικό στην ευρύτερη περιοχή της Συρίας (al Sham) η υποχώρηση του Ισλαμικού Κράτους (Daesh), όπως ιστορικά το γνωρίσαμε ως εν δυνάμει «κρατικό» μόρφωμα («χαλιφάτο») που κατέλαβε εδάφη σε Ιράκ και Συρία το καλοκαίρι του 2014, σηματοδοτεί μια σειρά αλλαγών το αποτέλεσμα των οποίων θα διαμορφώσει το μεταπολεμικό τοπίο της Συρίας, περιφερειακές και διεθνείς ανακατατάξεις και φυσικά θα επικαθορίσει το παίγνιο του ανταγωνισμού της ισχύος μεταξύ των μεγάλων δρώντων –ΗΠΑ, Ρωσίας, Ιράν, Σαουδικής Αραβίας κοκ. Ας δούμε ολόκληρο αυτό το μωσαϊκό υπό του πρίσματος μιας σύντομης και περιεκτικής ματιάς στα επιμέρους ζητήματα που δείχνουν να απασχολούν όσους ασχολούνται με τη Μέση Ανατολή:
Ισλαμικό Κράτος
Η εξάλειψη του Ισλαμικού Κράτους στο Ιράκ (απελευθέρωση Μοσούλης μετά από 260 ημέρες σχεδόν επιχειρήσεων) και η επερχόμενη συντριβή του στη Συρία θα ενεργοποιήσουν μια σειρά αλλαγών στο τρόπο λειτουργίας της ισλαμιστικής αυτής οργάνωσης. Για όσους παρακολουθούμε το ISIS από την εποχή του ISI (σ.σ. της Αλ Κάιντα στο Ιράκ) καθίσταται σαφές πως η εν λόγω οργάνωση θα περάσει στην δεύτερη φάση της –όπως ακριβώς αυτό περιγράφεται αναλυτικά στο σύνολο των πολιτικών, θρησκευτικών και προπαγανδιστικών της κειμένων (σ.σ. η μελέτη των περιοδικών Dabiq και Rumiya είναι ενδεικτικές). Το ISIS χωρίς να ελέγχει μεγάλο αριθμό εδαφών θα διατηρήσει βάσεις εξόρμησης σε Ιράκ και Συρία και σταδιακά θα μετεξελιχθεί σε ένα διεθνές και περιφερειακό τρομοκρατικό δίκτυο –αντίστοιχο της Αλ Κάιντα μετά το 2001 και την στρατιωτική επέμβαση των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν. Το ISIS θα διατηρήσει πόρους και πηγές χρηματοδοτήσεων. Θα εκμεταλλευτεί το σεκταριστικό κατάλοιπο των συγκρούσεων σιιτών-νομαδικών σουνιτικών φυλών στις περιοχές που έλεγχε στο Ιράκ και στη Συρία προκειμένου να στρατολογεί άνδρες και να νομιμοποιεί τα αφηγήματά του και φυσικά θα αναζητήσει την πρωτοκαθεδρία στο παγκόσμιο βάθρο της τζιχαντιστικής/σαλαφιστικής τρομοκρατίας. Φυσικά έναντι της Αλ Κάιντα. Επί τούτου, το προ μηνών χτύπημα στο εσωτερικό του Ιράν έστειλε αυτό ακριβώς το μήνυμα σχετικά με το ποιος κρατεί τα ηνία της τζιχαντιστικής πρωτοκαθεδρίας (σ.σ. η Αλ Κάιντα με δεκαετίες ύπαρξης δεν κατόρθωσε να δράσει επιτυχώς στο εσωτερικό του Ιράν). Η μετατροπή του ISIS από «χαλιφάτο» σε δίκτυο θα οδηγήσει σε αποκέντρωση της δράσης του αλλά και σε απόπειρα εξάπλωσής του προς ασιατικά υποσυστήματα ιδίως σε περιοχές με ισλαμικούς μειονοτικούς πληθυσμούς όπως οι Φιλιππίνες και μέρος της Σρι Λάνκα. Τέλος, το ISIS στην προσπάθειά του αυτή για επιβίωση μετά την απώλεια εδαφών του σε Ιράκ και Συρία θα αποπειραθεί να εντάξει την δεύτερη ως επιχειρησιακή του βάση για κάποιο θεαματικό χτύπημα εκτός Μέσης Ανατολής. Χτύπημα αντίστοιχο της 11ης Σεπτεμβρίου σε επικοινωνιακό αντίκτυπο (σ.σ. όχι απαραίτητα σε απώλειες) προκειμένου να «επαναλανσαριστεί» ως τρομοκρατικό δίκτυο με παγκόσμια επίδραση. Το μεταπολεμικό μέλλον της Συρίας θα προσφέρει την υποδομή για κάτι τέτοιο.
Ανατολική Συρία
Στην ανατολική Συρία, προεξεχούσης της επιχείρησης για την ανακατάληψη της Ράκα από τις SDF (Syrian Democratic Forces), επιχειρείται ένα γεωπολιτικό παίγνιο ανταγωνισμών μεταξύ των εμπλεκομένων δρώντων το οποίο αντικατοπτρίζει την μεγάλη εικόνα σε σχέση με το μέλλον της Συρίας. Σημασία σε αυτό το παίγνιο παίζει το τριεθνές Ιράκ-Συρίας-Ιορδανίας εκεί που τα σύνορα δηλαδή των τριών χωρών συναντιούνται στον νοητό άξονα ανατολικού Χαλεπιού-Ράκας. Το Deir ez-Zor και η ευρύτερη περιοχή της al-Tanf αποκτούν ιδιαίτερη σημασία μιας και ο κλοιός γύρω από την de facto πρωτεύουσα του ISIS, Ράκα, στενεύει. Η ανατολική Συρία, αν δει κανείς πέραν του ISIS (η Ράκα είναι μικρότερη σημαντικά από την Μοσούλη και το ISIS θα συντριβεί σε λιγότερο πραγματικό χρόνο επιχειρήσεων από ότι στο Ιράκ) έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον. Δεν είναι μόνο πλουτοπαραγωγική (τα 2/3 του συριακού πετρελαίου βρίσκονται εκεί) αλλά ουσιαστικά συνδέει την χώρα με ολόκληρη την περιοχή (Τουρκία, Ιράκ, Ιράν) μέσω του άξονα όρος Σιντζάρ-Ταλ Αφάρ, Χασάκα. Επιπλέον η συμμετοχή των Κούρδων μαχητών στις τάξεις των SDF δημιουργεί μια νέα τάξη πραγμάτων δεδομένων των φιλοδοξιών τους για μελλοντική αυτονόμηση/απόσχιση. Στη Ράκα συντελείται μια ταυτόχρονη προέλαση μεταξύ των SDF (αμερικανική στήριξη) και των κυβερνητικών τμημάτων (κυρίως ειδικές δυνάμεις της Χεζμπολάχ) η οποία αντικατοπτρίζει τον ανταγωνισμό Ιράν-Δύσης για την μετά-ISIS εποχή στη Συρία αλλά και για το μέλλον του καθεστώτος Assad. Οι στόχοι δείχνουν να διαφαίνονται ξεκάθαρα πλέον: Η προέλαση των συριακών δυνάμεων και των συμμάχων τους στην Παλμύρα και δυτικά της στο στρατηγικής σημασίας φράγμα του al-Thawra στοχεύουν στην μείωση της επιρροής των Κούρδων οι οποίοι προελαύνουν στο εσωτερικό ουσιαστικά της Ράκα. Στον αντίποδα οι στρατηγικές επιδιώξεις των ΗΠΑ στην περιοχή δείχνουν να μην έχουν στρατηγικό μπούσουλα αλλά τακτικό αναφορικά με την εξάλειψη του ISIS. Τεχεράνη και Δαμασκός είναι προφανές πως θα προσφέρουν κάποιας μορφής επιρροή προς τους Κούρδους μετά την εξάλειψη του ISIS προκειμένου να τους μετριάσουν βόρεια του Ευφράτη. Την ίδια στιγμή και δεδομένου ότι καμιά φράξια δεν μπορεί να αποκτήσει τον πλήρη έλεγχο του Deir ez-Zor η Μόσχα θα αποδεχτεί –και θα υποβοηθήσει πιθανόν- έναν συμβιβασμό με τους Κούρδους προκειμένου να ασκήσει την δική της πίεση προς την Δαμασκό προκειμένου να υπάρξει πολιτική εκτόνωση και διπλωματική τροχοδρόμηση του Συριακού τους επόμενους μήνες. Εξού και η συναίνεση με την Ουάσινγκτον στο ζήτημα των ζωνών-αποκλιμάκωσης (συμφωνία Αστάνα στις 9 του Μάη). Για την Τεχεράνη η σύνδεση Ιράκ (όπου κυριαρχεί σε επιρροή) με την ανατολική Συρία θα παραμείνει στρατηγικός στόχος. Μέχρι την ολοκλήρωση της κατάληψης της Ράκα φυσικά και θα υπάρξουν προστριβές, μικρής έκτασης συγκρούσεις κοκ. Ο ρόλος της Τουρκίας επίσης θα περιπλέξει τα πράγματα –χωρίς ωστόσο η Άγκυρα να πετυχαίνει σημαντικές στρατιωτικές επιδιώξεις έναντι των ΗΠΑ-Ρωσίας. Η εφαρμογή των ζωνών-αποκλιμάκωσης (βλέπε συνέχεια) φυσικά θα λειτουργήσει αποτρεπτικά για την εισροή προσφύγων επί τουρκικού εδάφους και επί τούτου Άγκυρα-Ουάσινγκτον και Μόσχα θα επιδείξουν διάθεση συνεργασίας.
Δυτική Συρία
Ο μικρόκοσμος της δυτικής Συρίας αν και πιο στατικός ως προς τις συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα αποκτά ξεχωριστό ενδιαφέρον όχι μόνο ως σφαίρα επιρροής της Τουρκίας στη χώρα αλλά και ως περιπτωσιολογία ανταγωνισμού και συγκρούσεων ενδοτζιχαντιστικής φύσης. Η πτώση του Ιντλίμπ το 2014 ήταν το καιριότερο, όπως αποδεικνύεται εκ των υστέρων, πλήγμα στο καθεστώς Assad κι από την πτώση του Χαλεπιού. Στην περιοχή δεσπόζουν οι οργανώσεις Ahrar al Sham και η φυσική συνέχεια της Αλ Κάιντα της Συρίας (πρώην Μέτωπο Αλ Νούσρα), Hayat Tahrir al Sham). H πρώτη ως τουρκικός proxie στην περιοχή και η δεύτερη ως η επίσημη Αλ Κάιντα –που ωστόσο έχει «αποκόψει» δεσμούς από την μητρική οργάνωση. Αν και οι δύο οργανώσεις είναι συγγενείς ιδεολογικά (σαλαφιστικού/τζιχαντιστικού προσανατολισμού) οι μεταξύ τους ανταγωνισμοί όπως και οι επιμέρους τριβές τους με την Τουρκία αποκτούν πολύ ενδιαφέρον υπό το βάρος των εξελίξεων στην χώρα. Η Ahrar al Sham από το καλοκαίρι δείχνει να έχει απογαλακτιστεί από την Τουρκία και να μην αισθάνεται άνετα με την ανάπτυξη στρατευμάτων στα τουρκοσυριακά σύνορα. Παράλληλα, αντιλήφθηκε ότι η εμπλοκή της Τουρκίας στο Συριακό ήταν ευκαιριακή όταν η στρατηγική της Άγκυρας δεν ενδιαφέρθηκε για την πτώση του Χαλεπιού στα χέρια του καθεστώτος Assad προ μηνών. Στον αντίποδα η Ahrar al Sham δείχνει να φλερτάρει με άλλες φράξιες της πιο μετριοπαθούς συριακής ένοπλης αντιπολίτευσης προκειμένου να μειώσει την επιρροή της Tahrir al Sham που de facto ελέγχει την πόλη από το 2014. Η τελευταία φυσικά επιθυμεί να διατηρήσει τον έλεγχο επί άλλων οργανώσεων στην συριακή επικράτεια και δεν διατίθεται να παραδώσει το Ιντλίμπ στο καθεστώς Assad μιας κι αυτή την στιγμή είναι το μοναδικό πολύτιμο έδαφος που θα μπορούσε να καταστεί η επιχειρησιακή βάση της Αλ Κάιντα (σε παγκόσμιο πλέον επίπεδο) μετά την δραστική της αντιμετώπιση σε Αφγανιστάν και Πακιστάν. Η Tahrir al Sham μάλιστα προσπαθεί, πριν το πράξει η Ahrar al Sham, να επαναπροσδιοριστεί ως οργανικό κομμάτι της συριακής αντιπολίτευσης εντασσόμενη στους κόλπους της. Και δεν το πράττει μόνο σε σχέση με το… αντάρτικο της βορειοδυτικής Συρίας αλλά και με πολιτικά παίγνια ισχύος ως προς τον διοικητικό έλεγχο της περιοχής. Αν παρακολουθήσει κανείς τον ιδιότυπο πόλεμο του ηλεκτρισμού μεταξύ των δύο οργανώσεων θα το αντιληφθεί πλήρως. Για την Τουρκία η τύχη του Ιντλίμπ κρίνει και την επιρροή της στο Συριακό και στις ζώνες (ανατολικά και δυτικά) που θα προκύψουν από μια κατάσταση γενικευμένης ειρήνης και πολιτικής μετάβασης. Από την μια δεν θα επιτρέψει στο Ιντλίμπ να πέσει όπως το Χαλέπι. Πέραν τούτου όμως οι κινήσεις της περιορίζονται από τις πραγματικότητες δύο οργανώσεων, στην οργάνωση κι εξάπλωση αμφότερων διαδραμάτισε η ίδια ρόλο. Ακόμη κι αν η Ahrar al Sham αποδυναμωθεί πλήρως η σύμπραξή της με την Tahrir al Sham έχει εξ' ορισμού περιορισμούς δεδομένου ότι η οργάνωση εξακολουθεί να είναι η… Αλ Κάιντα. Και σύμπραξη με μια τέτοια οργάνωση θα είχε πολλαπλό διεθνές πολιτικό κόστος για την Άγκυρα. Αν το καθεστώς Assad επιθυμήσει να κινηθεί μελλοντικά προς το Ιντλίμπ προκειμένου να επανακτήσει τον έλεγχό του μια τέτοια εξέλιξη θα περιέπλεκε τον πόλεμο στην Συρία. Δεδομένου μάλιστα ότι το Ιντλίμπ διαθέτει εκατοντάδες χιλιάδες κατοίκους πέριξ του θα δημιουργούσε και μια νέα ανθρωπιστική καταστροφή με συνέπειες και για την Ελλάδα και την Ευρώπη (περάτωση προσφυγικών ροών μέσω Τουρκίας). Η μοίρα του Ιντλίμπ πάντως εκτιμάται ότι θα αργήσει κάπως -στο δεύτερο εξάμηνο του 2018- και θα κριθεί σε μεγάλο βαθμό από το ξεκαθάρισμα του τοπίου στην ανατολική Συρία.
Νότια Συρία
Στη Νότια Συρία τα όσα επισυμβαίνουν δείχνουν να αποτελούν ιδιαίτερη περιπτωσιολογία λόγω του υποσυστήματος των Υψιπέδων του Γκολάν και της εμπλοκής του Ισραήλ. Η επικράτηση του καθεστώτος Assad στις περιοχές πέριξ του τριεθνούς Ισραήλ-Συρίας-Λιβάνου και των περιχώρων της Δαμασκού δείχνει να αποτελεί καίρια στρατηγική ανησυχία για το Ισραήλ όπου από την απαρχή του συριακού εμφυλίου βιώνει ένα κομμάτι των συνόρων του που παραμένει ασφαλές από το 1973 να μετατρέπεται σταδιακά σε επιχειρησιακό έδαφος για την Χεζμπολάχ. Η πρόσφατη δυσαρέσκεια του Τελ Αβίβ για την υιοθέτηση ζώνης-αποκλιμάκωσης στην περιοχή από την Ουάσινγκτον και την Μόσχα αποδεικνύει του λόγου το αληθές. Όπως φυσικά και οι πρόσφατες εντάσεις μεταξύ Ισραήλ και καθεστώτος Assad με τις καταρρίψεις ρουκετών που εκτοξεύτηκαν από συριακό έδαφος έναντι ισραηλινών στόχων αλλά και τις άμεσες απαντήσεις της ισραηλινής πολεμικής αεροπορίας. Το Ισραήλ, φοβούμενο έναν πόλεμο τύπου 2006 με την Χεζμπολάχ που θα περιελάμβανε την περιοχή της Κουνέιτρα ως επιχειρησιακής βάσης της τελευταίας λαμβάνει δραστικά μέτρα. Αναλύσαμε διεξοδικά παλιότερα εδώ στο Liberal.gr πως θα μπορούσε να ξεσπάσει ένας τέτοιος πόλεμος. Ωστόσο το Ισραήλ δείχνει να λαμβάνει δραστικά μέτρα και στο εσωτερικό του κατακερματισμένου συριακού σκηνικού. Αρκεί κανείς να δει την σύσταση, οργάνωση και συντήρηση μιας νέας proxie του Ισραήλ militia στο εσωτερικό της Συρίας. Πρόκειται για την Liwa Forsan al Joulan («Ιππότες του Γκολάν») η οποία περιλαμβάνει απομεινάρια του FSA καθώς και Δρούζους ντόπιους και που ουσιαστικά έχει καθιερώσει μια ιδιότυπη «ζώνη ασφάλειας» στα σύνορα με το Γκολάν μήκους 10χλμ (12 περίπου χλμ από τα όρια της νεκρής ζώνης πέριξ της UNDOF). Η Liwa Forsan al Joulan θα αποτελούσε την πρώτη γραμμή άμυνας έναντι κινήσεων της Χεζμπολάχ στο Γκολάν σε περίπτωση επιδείνωσης των πραγμάτων.
Γενικά Συμπεράσματα
Ο γράφων βρέθηκε προ μηνός στην Μοσούλη ενώ το διάστημα 2011-2015 βρέθηκε εκτενώς στο Γκολάν και σε περιοχές της ανατολικής Συρίας. Αυτό που καθίσταται σαφές είναι πως η Συρία πλέον εισέρχεται σε μια πολύ ενδιαφέρουσα φάση συντήρησης των συγκρούσεων με την μορφή του frozen-conflict και της σταδιακής καθιέρωσης ζωνών-επιρροής στα πρότυπα του Ιράκ μετά το 2003. Μια υποχώρηση από την μορφή του proxy war σε αυτή των μικρών εντάσεων συγκρούσεων. Η υποχώρηση του ISIS όπως το γνωρίσαμε θα μεταλλάξει ολόκληρο τον χάρτη του Ιράκ και της Συρίας με τον κίνδυνο των σεκταριστικών αναζωπυρώσεων να παραμονεύει, σε αμφότερες τις περιπτώσεις.
Η απειλή του ISIS φυσικά και δεν θα εξαλειφθεί. Όπως και οι αιτίες του φαινομένου με κυριότερη αυτή που βιώνει η Δύση υπό την μορφή τρομοκρατικών χτυπημάτων που όταν δεν συνδέονται άμεσα με αυτό, τουλάχιστον εμπνέονται από τα αφηγήματά του. Παράλληλα οι εκλογές στην Βαγδάτη το 2018 και το δημοψήφισμα στο Ιρακινό Κουρδιστάν τον προσεχή Σεπτέμβριο θα αλλάξουν και το δυναμικό πολιτικό τοπίο στη χώρα. Την ίδια στιγμή η εξάλειψη του ISIS στη Ράκα θα οδηγήσει σε μια νέα πολιτική προσπάθεια για την πολιτική μετάβαση στη Συρία και την τύχη του καθεστώτος Assad. Σε αυτό το παίγνιο ο ρόλος της Τουρκίας και του Ιράν θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό και τις σχέσεις των δύο χωρών με την κυβέρνηση Trump αλλά και το μέλλον των ρωσοτουρκικών σχέσεων. Το μόνο σίγουρο είναι πως –και αυτό είναι ενδεικτικό της ρευστότητας της Μέσης Ανατολής όπου ισχύς και συμφέροντα μεταλλάσσονται με τις ώρες ενός ρολογιού χειρός- τους επόμενους μήνες από την έκβαση των πραγμάτων σε Ιράκ και Συρία θα διαμορφωθούν δύο νέες τάσεις. Η μετά-ISIS εποχή και μια δυναμική διαδικασία που ή θα κατακερματίσει περισσότερο τα δύο κράτη –εμπεδώνοντας την αποτυχία τους (failed states) σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο ή θα τα οδηγήσει σε μια διαδικασία ομοσπονδιοποίησης τα εσωτερικά σύνορα των οποίων θα αλλάξουν και μια παράδοση status quo εκατό χρόνων (σ.σ. συνθήκη Sykes Picot 1917). Μάχες όπως την πτώση του Χαλεπιού και του Ιντλίμπ το 2013 και το 2014 δεν θα ξαναβιώσουμε πάντως στο συριακό θέρετρο. Ενδεικτικό ενός εμφύλιου πολέμου που βαίνει στο τέλος του.
*Ο κ. Ιωάννης-Σωτήριος Ιωάννου είναι αρχισυντάκτης στο τμήμα διεθνών ειδήσεων της εφημερίδας «Πολίτης» στην Κύπρο και αναλυτής στη Διπλωματική Ακαδημία του Πανεπιστημίου Λευκωσίας.
Follow on Twitter: @JohnPikpas
