Της Δρ. Μαρίας Χρ. Αλβανού*
Όσο φαίνεται πλέον ολοένα και πιο πιθανή η στρατιωτική ήττα του Daesh, τόσο εγείρεται και το ερώτημα, πώς θα είναι το μελλοντικό τοπίο της ασφαλείας, ειδικά σε σχέση με την τρομοκρατία και την αντιμετώπισή της. Υπάρχει η παρεξηγημένη θεώρηση από κάποιους ότι η στρατιωτική ήττα του Daesh, όσον αφορά την προσπάθεια εδαφικής επικράτησης της οργάνωσης στη Μέση Ανατολή θα σημάνει και το τέλος της ισλαμιστικής τρομοκρατίας. Για την ακρίβεια όμως ούτε η στρατιωτική και εδαφική εξαφάνιση, αλλά ούτε και ο αποκεφαλισμός της ιεραρχίας της οργάνωσης θα εξαφανίσουν την απειλή της διεθνούς ισλαμιστικής τρομοκρατίας.
Το Daesh αποτελεί μια εξαιρετικά πετυχημένη οργάνωση στα πλαίσια του όλου ισλαμιστικού βίαιου εξτρεμισμού. Πιο πετυχημένη και εξελιγμένη από την Al Qaeda, ειδικά σε επίπεδο επικοινωνίας και αξιοποίησης των εννοιών «brand name» και «franchising» στον χώρο της τρομοκρατίας. Παρόλα αυτά δεν είναι τίποτα παραπάνω από τον σύγχρονο κύριο και ενεργό εκφραστή του βίαιου ισλαμιστικού κινήματος, το οποίο θα επιβιώσει ακόμη και μετά από μια υποθετική «εξάρθρωση» (για όσους εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τον όρο αυτόν που απηχεί τον τρόπο αντιμετώπισης της τρομοκρατίας του '70 και '80) του Daesh, η οποία δεν φαίνεται πιθανή στο άμεσο μέλλον. Αντίθετα η οργάνωση μάλλον θα ρίξει το βάρος στην τρομοκρατική δράση, που θα συσπειρώσει τα μέλη και τους συμπαθούντες του δικτύου της. Άλλωστε, αντίθετα με τις στρατιωτικές νίκες, οι τρομοκρατικές επιτυχίες είναι πολύ εύκολες και αρκεί για αυτές ακόμη και ένας νεκρός.
Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και με το ενδεχόμενο της στρατιωτικής ήττας του Daesh ή της «εξάρθρωσης» του, τα ζητήματα που έχουν ήδη δημιουργηθεί και καλούνται να αντιμετωπίσουν διεθνώς οι αρχές ασφαλείας είναι πολλά. Ενδεικτικά και μόνο παρατίθενται τα κάτωθι:
- Άσχετα με την πορεία του πολέμου στη Συρία (και στις λοιπές εστίες εχθροπραξιών στις οποίες εμπλέκεται η οργάνωση), έχει ήδη δημιουργηθεί ένας αριθμός ανθρώπινου μαχητικού δυναμικού με εμπειρία ανταρτοπόλεμου και συμμετοχής σε πράξεις φρικώδους βίας. Αν κάποτε θεωρήθηκαν (και δικαίως) οι «Afghanistan Alumni» ως μελλοντική μαγιά στη ζύμη της τρομοκρατικής βίας, μπορεί να γίνει ανάλογη εκτίμηση σίγουρα και για τους «Syria Alumni» ως μελλοντικούς θύλακες ριζοσπαστικοποίησης, εξτρεμιστικής δράσης και συνολικά ως παράγοντες προβλημάτων δημόσιας ασφάλειας.
- Γίνεται μια υπεραπλουστευμένη κατάχρηση του όρου «μοναχικοί λύκοι» («lone wolves»), που δίνει παραπλανητική εικόνα της επιχειρησιακής διάστασης και ορίων του Daesh. Χωρίς να αποκλείονται οι περιπτώσεις ανθρώπων που «αυθόρμητα» και «από το πουθενά» τελούν πράξεις τρομοκρατικής βίας χωρίς επιχειρησιακό «terrorist affiliation», αλλά μόνο με ιδεολογικό σημείο αναφοράς, στην πραγματικότητα αυτές είναι πολύ σπάνιες. Η έρευνα των τελευταίων επιθέσεων στην Ευρώπη μας δείχνει αυτουργούς με προϋπάρχουσα εμπλοκή σε δίκτυα τρομοκρατικής δράσης και όχι «μοναχικούς λύκους». Για παράδειγμα στην επίθεση του Ιουνίου στο Λονδίνο, ο ένας από τους αυτουργούς και θεωρούμενος ως ο ιθύνων νους της ήταν μέλος της απαγορευμένης οργάνωσης Al Muhajiroun, που σύμφωνα με στοιχεία είχε και ρόλο στη γενικότερη προετοιμασία της επίθεσης. Η ίδια οργάνωση ήταν πίσω από τη δολοφονία του Lee Rigby το 2013 αλλά και πίσω από απόπειρες τρομοκρατικών ενεργειών, τις οποίες ευτυχώς οι αρχές σταμάτησαν έγκαιρα. Το Daesh λοιπόν δάνεισε το ηχηρό και με τρομοκρατικό ειδικό βάρος «brand name» του σε αυτουργούς και σχέδια της οργάνωσης Al Muhajiroun για την επίθεση στο Λονδίνο, δίνοντας τη διάσταση του παγκοσμίου jihad. Μια «κατάρρευση» του Daesh δεν σημαίνει ότι οργανώσεις όπως η Al Muhajiroun θα πάψουν να δρουν και να αποτελούν απειλή ή ότι δεν θα βρουν άλλο «brand name» για να υπηρετήσουν την ιδεολογία του παγκοσμίου jihad.
- Υπάρχουν πολλές και διαφορετικές θεωρίες (συχνά αντικρουόμενες) που αναλύουν τη γένεση και εξέλιξη της ισλαμιστικής τρομοκρατίας. Υπάρχει όμως και το επίπεδο ανάλυσης που αφορά όσους ριζοσπαστικοποιούνται στη βία, δεύτερης και τρίτης γενιάς μετανάστες στη Δύση. Η επιστημονική έρευνα έχει ήδη δείξει ότι πέρα από οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα που ευνοούν τη ριζοσπαστικοποίηση στη βία, υφίστανται και ζητήματα ταυτότητας («identity issues»). Ακόμη και αν ηττηθεί το Daesh, ή- υποθετικά- εξαφανιστεί η απειλή της ισλαμιστικής τρομοκρατίας, εάν δεν αντιμετωπιστούν τα ανωτέρω ζητήματα, απλά θα έχουμε μετατόπιση («displacement») και οι άνθρωποι που είναι ευάλωτοι σε ριζοσπαστικοποίηση θα δραστηριοποιηθούν στη βία διαφορετικά.
- Το ζήτημα των ξένων μαχητών κληροδοτεί ζητήματα ριζοσπαστικοποίησης για μια επιπλέον γενιά, αυτή των παιδιών τους. Οι μαχητές δημιούργησαν οικογένειες, με τις οποίες επιστρέφουν. Επίσης έχουμε και το φαινόμενο των «jihadi brides», με γυναίκες και νεαρά κορίτσια που μετέβησαν στη Συρία για να παντρευτούν μαχητές. Άλλες απογοητεύτηκαν και επιστρέφουν «δραπετεύοντας», ενώ άλλες επιστρέφουν χήρες, συχνά όμως και στις δυο περιπτώσεις με παιδιά. Αυτή η κατάσταση συζητιέται έντονα σήμερα π.χ. στο Βέλγιο και στην Ολλανδία, με την πρόταση μέτρων, που συχνά όμως εγείρουν επιφυλάξεις σε νομικό, ηθικό και κοινωνικό επίπεδο. Η πολιτεία πρέπει να διαφυλάξει τα παιδιά αυτά από τον κίνδυνο ριζοσπαστικοποίησης, αλλά και από πιθανή ψυχολογική κακοποίηση σε ένα περιβάλλον βίαιης τζιχαντιστικής κουλτούρας. Τα οποία μέτρα όμως πρέπει να ληφθούν με πολλή προσοχή, μετά από συνολική θεώρηση των διάφορων παραμέτρων και με την εξάντληση εναλλακτικών που θα προστατέψουν ουσιαστικά τα παιδιά και τα δικαιώματα τους, χωρίς να τα θυματοποιούν περαιτέρω για τα λάθη των γονέων τους. Για παράδειγμα το συζητούμενο μέτρο της αφαίρεσης των παιδιών από τέτοιες οικογένειες συναντά ενστάσεις γιατί- μεταξύ άλλων- θα δημιουργήσει μια ολόκληρη κατηγορία παιδιών, τα οποία σε τρυφερή ηλικία θα νιώσουν το κράτος και το σύστημα ως "εχθρούς", να τα «αρπάζουν» από τους γονείς τους, να τα αποκόπτουν από το βιολογικό και πολιτισμικό τους περιβάλλον για να ανατραφούν σε ιδρύματα ή με θετούς γονείς. Κάτι τέτοιο μπορεί να δράσει καταλυτικά, ώστε αντί να μειωθεί, να αυξηθεί ο κίνδυνος μελλοντικής ριζοσπαστικοποίησης. Οι προκλήσεις για τις πολιτείες πάνω σε αυτό το λεπτό θέμα λοιπόν είναι τεράστιες.
- Το διαδίκτυο αποτελεί χώρο ριζοσπαστικοποίησης και στρατολόγησης για το ισλαμιστικό δίκτυο, ενώ από άποψη επιχειρησιακή οι κυβερνοεπιθέσεων παραμένουν κίνδυνος. Εδώ και χρόνια οι τζιχαντιστές έχουν επενδύσει στη χρήση της τεχνολογίας για την επικοινωνία, την προπαγάνδα και όχι μόνο. Όσο κι αν επικρατεί η στερεοτυπική εικόνα του ισλαμιστή μαχητή σε σπηλιές στην έρημο μακριά από τον πολιτισμό και με παραδοσιακή ενδυμασία, το ισλαμιστικό δίκτυο έχουν στελεχώσει νέοι με σπουδές και άριστη γνώση χρήσης της τεχνολογίας, που εκμεταλλεύονται τις ευκολίες του Διαδικτύου και τις δυσκολίες και εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι αρχές.
Η ισλαμιστική τρομοκρατία έτσι κι αλλιώς θα εξακολουθήσει να υπάρχει και μετά τo Daesh, ενώ δεν αντιμετωπίζεται με τον συμβατικό τρόπο που αντιμετωπίζεται το έγκλημα. Επίσης δεν λήγει όπως οι πόλεμοι και έχει διαφορετική δυναμική από αυτούς. Τα περί τελειωτικής στρατιωτικής νίκης ή «αποκεφαλισμού» (με δολοφονίες ή συλλήψεις ηγετικών μελών) είναι τουλάχιστον απλοϊκά και αγνοούν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα και την ποιότητα της τρομοκρατίας ως εγκληματικής δράσης και βίας. Όσο κι αν είναι εγκληματική η δράση των ισλαμιστών οργανώσεων, δεν πρόκειται για εγκληματικές οργανώσεις του κοινού ποινικού δίκαιου. Ο «αποκεφαλισμός» τους επιφέρει κάποιο προσωρινό πλήγμα, αλλά δεν σημαίνει απαραίτητα ούτε το τέλος τους, ούτε φυσικά το τέλος του όλου φαινομένου. Θα πρέπει μάλιστα να μας προβληματίσει ιδιαίτερα σε περίπτωση που χάσει τη δύναμη του το Daesh ή διαλυθεί ποιός θα είναι ο διάδοχος που θα ηγηθεί του διεθνούς jihad και πώς θα δράσει. Το μέλλον της ισλαμιστικής τρομοκρατίας- ακόμη και μετά το Daesh - με καινούργιους παίκτες και δυναμικές, αλλά και με υφιστάμενα προβλήματα που έχουν ήδη κάνει αισθητή την παρουσία τους, προβλέπονται να απασχολήσουν για πολλά χρόνια ακόμη τις αρχές ασφαλείας της παγκόσμιας κοινότητας.
* Η Δρ. Μαρία Χρ. Αλβανού είναι Εγκληματολόγος-Ειδική σε θέματα τρομοκρατίας, μέλος ερευνητικής ομάδας ITSTIME.
