(Φωτ.: Στιγμιότυπο από το αεροδρόμιο στις Βρυξέλλες μετά τις επιθέσεις αυτοκτονίας από τον ISIS. Tο φαινόμενο της τρομοκρατίας είναι αρκετά σύνθετο και συνεπώς η υπόθεση ότι όποιος είναι «Μουσουλμάνος είναι τρομοκράτης» είναι σαφώς λανθασμένη. Σε σχέση όμως με το φαινόμενο των βομβιστών αυτοκτονίας, φαίνεται να υπάρχει μια σχεδόν αποκλειστική διασύνδεση των ακραίων ισλαμιστικών ρευμάτων με την εκδήλωση της συγκεκριμένης μορφής τρομοκρατικής δράσης.)
Του Μιχάλη Διακαντώνη*
Αν και η μελέτη του φαινομένου της τρομοκρατίας αποτελεί ένα «ζωντανό» αντικείμενο που συνεχώς εξελίσσεται, υπάρχουν τρεις βασικές προσεγγίσεις ως προς τα κίνητρα που ευνοούν την ανάπτυξη τρομοκρατικής δράσης. Η πρώτη απ' αυτές εντοπίζει τα αίτια της τρομοκρατίας στην ύπαρξη ανισοτήτων στην κατανομή οικονομικών πόρων και εισοδήματος μεταξύ πολιτών ή/και κρατών. Η δεύτερη εστιάζει στις πολιτισμικές και εθνοτικές διαφορές, ενώ η τρίτη επικεντρώνεται κυρίως στα ατομικά χαρακτηριστικά των τρομοκρατών. Με βάση αυτόν τον γενικό διαχωρισμό, είναι σαφές ότι η τρομοκρατία δεν αποτελεί ούτε «προνόμιο» του Ισλάμ, αλλά ούτε και μιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεολογίας. Τα πράγματα όμως αλλάζουν, αν επικεντρωθούμε σε μία συγκεκριμένη έκφραση της τρομοκρατικής δράσης –τις επιθέσεις αυτοκτονίας– η οποία φαίνεται να διατηρεί μια διαχρονική και άρρηκτη σχέση με ακραίες ερμηνείες του Ισλάμ. Αυτό το επιχείρημα θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε παρακάτω, χωρίς καμία διάθεση θρησκευτικής προκατάληψης ή δογματισμού και στηριζόμενοι αποκλειστικά στην ιστορική πραγματικότητα.
Οικονομικές ανισότητες, ιμπεριαλιστικές πολιτικές και ψυχικές παθήσεις
Μια ευρέως διαδεδομένη άποψη είναι ότι οι περισσότεροι βομβιστές αυτοκτονίας προβαίνουν στις επιθέσεις τους, διότι διαθέτουν χαμηλό οικονομικό, κοινωνικό και μορφωτικό επίπεδο, γεγονός που τους οδηγεί σε κοινωνικό αποκλεισμό και δεν τους επιτρέπει να έχουν ένα ελπιδοφόρο μέλλον στις χώρες όπου ζούνε. Αν και οι συνθήκες ζωής ορισμένων ατόμων που γίνονται βομβιστές αυτοκτονίας πράγματι παρουσιάζουν δυσκολίες, δεν απουσιάζουν οι περιπτώσεις όπου οι επιθέσεις αυτές εκδηλώνονται από άτομα μέσης οικονομικής κατάστασης και μόρφωσης. Το επιχείρημα αυτό δεν εξηγεί, επίσης, γιατί παρόμοιες επιθέσεις δεν λαμβάνουν χώρα σε κράτη όπου επικρατούν μεγάλες εισοδηματικές και κοινωνικές ανισότητες από άτομα που δεν ασπάζονται το Ισλάμ. Γιατί π.χ. στην Ελλάδα με 24,5% ανεργία δεν υπάρχουν βομβιστές αυτοκτονίας; Γιατί στις ΗΠΑ και στη Βρετανία, όπου υφίστανται οι μεγαλύτερες εισοδηματικές ανισότητες στον αναπτυγμένο κόσμο, δεν έχουμε παρόμοια φαινόμενα; Γιατί σε κράτη της Λ. Αμερικής και της Αφρικής, όπου συχνά οι συνθήκες ζωής είναι άθλιες, δεν εκδηλώνονται επιθέσεις αυτοκτονίας από Χριστιανούς ή άτομα άλλων θρησκειών, πέραν του Ισλάμ (στην Αφρική οι επιθέσεις αυτοκτονίας είναι συχνό φαινόμενο, αλλά διενεργούνται από μέλη ισλαμιστικών τρομοκρατικών οργανώσεων, όπως η Boko Haram και η Al-Shabab);
Ένα δεύτερο σημαντικό επιχείρημα αποδίδει τις επιθέσεις αυτές στην εξωτερική πολιτική που ασκούν οι ΗΠΑ, η Βρετανία και άλλα κράτη στην περιοχή της Μέσης Ανατολής απέναντι σε μουσουλμανικές χώρες. Η θεωρία αυτή υπονοεί ουσιαστικά ότι οι πόροι ή τα εδάφη των χωρών αυτών στην πραγματικότητα «κατέχονται» από ξένες δυνάμεις. Αν και είναι δεδομένο ότι οι πολιτικές αυτές έχουν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη δημιουργία πολεμικού κλίματος εναντίον των χωρών που τις εφαρμόζουν, δεν επαρκούν από μόνες τους για να ερμηνεύσουν τέτοιες συμπεριφορές. Αναρωτιέται κανείς γιατί δεν υπήρξαν αντίστοιχα φαινόμενα κατά το παρελθόν από κατοίκους χωρών που βρίσκονταν υπό κατοχή (π.χ. κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας οι Έλληνες δεν πραγματοποιούσαν επιθέσεις αυτοκτονίας στην Κωνσταντινούπολη, κατά την περίοδο της βρετανικής κατοχής οι Ινδοί δεν ανατινάζονταν στο Λονδίνο, κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου δεν υπήρχαν Γάλλοι, Βρετανοί ή Ολλανδοί βομβιστές αυτοκτονίας στο Βερολίνο, κατά τον πόλεμο του Βιετνάμ δεν υπήρξαν επιθέσεις σε αμερικανικά αστικά κέντρα κοκ). Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να επαναλάβουμε ότι εξετάζουμε αποκλειστικά και μόνον το φαινόμενο των επιθέσεων αυτοκτονίας και όχι γενικά την τρομοκρατία, καθώς η δράση αυτή παρουσιάζει δύο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά: 1) προκαλεί τον θάνατο του ίδιου του δράστη 2) προκαλεί θύματα ανάμεσα στον άμαχο πληθυσμό. Συνεπώς, γεγονότα όπως π.χ. οι επιθέσεις των Ιαπώνων Καμικάζι ή η ανατίναξη του Σαμουήλ στο Κούγκι, δεν μπορούν να ταυτίζονται με τις σημερινές ενέργειες των βομβιστών αυτοκτονίας (οι Καμικάζι είχαν διακριτικά του ιαπωνικού στρατού, ενώ και στα δύο παραδείγματα οι ενέργειες στράφηκαν κατά δυνάμεων του εχθρού και όχι εναντίον αμάχων).
Μια τρίτη κοινή ερμηνεία αποδίδει τις ενέργειες αυτές σε ψυχικές νόσους ή ψυχολογικές διαταραχές που αντιμετωπίζουν οι δράστες. Σειρά επιστημονικών μελετών έχουν καταδείξει ότι δεν υπάρχει συγκεκριμένος τύπος προσωπικότητας που να χαρακτηρίζει τους τρομοκράτες, ούτε αναγνωρίζονται σε αυτούς διακριτά σημεία ψυχοπαθολογίας. Αντιθέτως, η δράση τους απαιτεί ένα σημαντικό βαθμό πειθαρχίας, οργάνωσης και αυτοελέγχου, που μόνο άτομα τουλάχιστον μέσης διανοητικής αλλά και ψυχικής κατάστασης διαθέτουν. Επιπλέον, οι εκπαιδευτές των βομβιστών αυτοκτονίας επιλέγουν πάντα εκείνα τα άτομα που έχουν τις περισσότερες πιθανότητες να φέρουν τη δύσκολη αποστολή τους εις πέρας και συνεπώς δρουν εντός ορισμένων λογικών πλαισίων.
Οι βομβιστές αυτοκτονίας... δεν αυτοκτονούν!
Σύμφωνα με το Κοράνι, η αυτοκτονία απαγορεύεται για τους Μουσουλμάνους (αν και ακόμη και το συγκεκριμένο εδάφιο αποτελεί αντικείμενο διαφορετικών ερμηνειών). Με την παραδοχή αυτή, εύλογα δημιουργείται το ερώτημα γιατί υπάρχουν ισλαμιστές βομβιστές αυτοκτονίας. Πολύ απλά, γιατί σύμφωνα με την ισλαμική παράδοση δεν αποτελούν θύματα αυτοκτονίας, αλλά «μάρτυρες». Για την έννοια του «μάρτυρα» χρησιμοποιούνται δύο διαφορετικές λέξεις, η λέξη «shahid» που αναφέρεται σε κάποιον που πεθαίνει τυχαία κατά τη διάρκεια του jihad1 (π.χ. ένας στρατιώτης στο πεδίο της μάχης) και η λέξη «istishhadi» που αναφέρεται σ' εκείνα τα άτομα που πρόθυμα αποφασίζουν να προσφέρουν τη ζωή τους και συνεπώς γνωρίζουν εκ των προτέρων ότι θα πεθάνουν κατά τη διάρκεια του jihad (όπως οι βομβιστές αυτοκτονίας). Συνεπώς, η έννοια των «ιερών» μαχητών (Φενταγίν ή Μουτζαχεντίν, ανάλογα με τη χώρα αναφοράς) δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια του βομβιστή αυτοκτονίας.
Όταν κάποιος γίνεται μάρτυρας, αποκτά διακριτή θέση στην «ουράνια τάξη». Το Κοράνι στη σούρα (κεφάλαιο) 2:154 αναφέρει: «μη λέτε πως όσοι σκοτώθηκαν για την πίστη τους, πέθαναν? όχι ζουν? εσείς όμως τούτο δεν το βλέπετε», ενώ παρόμοια αναφορά γίνεται και στη σούρα 3:169. Σε μια από τις πιο αναγνωρισμένες συλλογές κειμένων που περιγράφουν τις ρήσεις και τις πράξεις του Μωάμεθ («Χαντίθ» του al-Bukhari) αναφέρεται ότι «υπάρχουν 100 στάδια στον Παράδεισο για εκείνους που μάχονται για τον Θεό», ενώ μια μητέρα που ρωτάει τον Μωάμεθ αν ο γιος της που σκοτώθηκε στη μάχη του Badr βρίσκεται στον Παράδεισο λαμβάνει την απάντηση «ο γιος σου είναι σ' έναν ανώτερο Παράδεισο». Συνεπώς, η απώλεια της επίγειας ζωής για το βομβιστή αυτοκτονίας αντισταθμίζεται απ' τη συνέχιση της ύπαρξής του στην ουράνια κοινωνία.
1 Η έννοια της λέξης Jihad είναι σύνθετη και αναφέρεται τόσο «στον εσωτερικό αγώνα ή την προσπάθεια» που κάνει ο πιστός του Ισλάμ για να διατηρήσει τις βασικές επιταγές της θρησκείας του, όσο και στον αγώνα απέναντι στους εχθρούς του Ισλάμ (με βίαιο ή μη τρόπο). Η περαιτέρω αναφορά στην έννοια Jihad, η οποία εμφανίζει επιμέρους κατηγοριοποιήσεις, ξεφεύγει απ' τα όρια ανάλυσης του παρόντος κειμένου.
Σεξουαλικά κίνητρα και ατίμωση
Ως μάρτυρας, ο βομβιστής αυτοκτονίας απολαμβάνει και σεξουαλικά «προνόμια». Ο Ayman al-Zawahiri, που διαδέχτηκε τον Osama bin Laden στην ηγεσία της al-Qaeda, αναφέρει ότι «ο μάρτυρας είναι ξεχωριστός για τον Αλλάχ. Δεν θα γνωρίσει τα βάσανα του θανάτου, θα πλαγιάσει με 72 μεγαλομάτες παρθένες και θα μπορέσει να προσφέρει ανάλογες «υπηρεσίες» σε ακόμη 70 συγγενείς του». O ιμάμης στο τζαμί της Jeddah, Muhammad Ali Shanqiti –αν και απόφοιτος του Πανεπιστημίου Columbia– υπολόγισε ότι οι παρθένες που περιμένουν τον μάρτυρα στον Παράδεισο δεν είναι μόνο 72, αλλά 19.604! Σεξουαλικά κίνητρα προσφέρονται και στις γυναίκες βομβιστές αυτοκτονίας, καθώς η ισραηλινή ακαδημαϊκός και πολιτικός Anat Berko αναφέρει ότι «σε αρκετές από αυτές ειπώθηκε ότι θα αποτελέσουν μία από τις 72 παρθένες ενός άνδρα μάρτυρα, ενώ μετά από κάθε σεξουαλική επαφή θα είναι και πάλι αγνές».
Και αν όλες αυτές οι αναφορές φαντάζουν ιλαρές σε κάποιους, υπάρχει και η πιο τραγική πλευρά του πράγματος. Ως γνωστόν, οι αραβικές κοινωνίες είναι πατριαρχικές και διαθέτουν υψηλή αίσθηση της τιμής. Σε πολλές περιπτώσεις γυναίκες που έχουν προγαμιαίες σεξουαλικές σχέσεις, αποκτούν παιδί εκτός γάμου ή βιάζονται έχουν ως μόνη διέξοδο «κάθαρσης» τη συμμετοχή τους σε επιθέσεις αυτοκτονίας. Η Tanzim, ένα παραστρατιωτικό παρακλάδι της παλαιστινιακής Fatah, συνήθιζε να αποπλανεί νεαρές γυναίκες, να τις καθιστά έγκυες, να τις απειλεί με δημόσιο εξευτελισμό και τελικά να τους προσφέρει ως μόνη διέξοδο τη συμμετοχή τους σε επιθέσεις αυτοκτονίας. Παρόμοιες πρακτικές ακολουθούσε και η Al-Qaeda στο Ιράκ (μέσω βιασμών) για να οδηγεί νεαρά κορίτσια από την ατίμωση στον υποτιθέμενο «εξαγνισμό».
Πολιτικά και όχι θρησκευτικά κίνητρα;
Ορισμένοι αναλυτές υποστηρίζουν ότι οι βομβιστές αυτοκτονίας έχουν καθαρά πολιτικά κίνητρα και συνεπώς ο ρόλος της θρησκείας σ' αυτές τις περιπτώσεις είναι μηδαμινός.
Αν και η ύπαρξη πολιτικών κινήτρων δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αμφισβητηθεί στις περιπτώσεις κάποιων τρομοκρατικών οργανώσεων (π.χ. Τίγρεις του Ταμίλ στη Σρι Λάνκα, PKK στις κουρδικές περιοχές, Fatah στην Παλαιστίνη), παρατηρούμε ότι ακόμα και σ' αυτά τα παραδείγματα υποβόσκει η παρουσία της ισλαμικής παράδοσης. Οι Τίγρεις του Ταμίλ, αν και Ινδουιστές, άρχισαν να εφαρμόζουν την τακτική των επιθέσεων αυτοκτονίας μόνο αφού πρώτα ήρθαν σε επαφή με τη σιιτική Hezbollah και άλλες ισλαμιστικές τρομοκρατικές οργανώσεις, απ' τις οποίες μάλιστα μετέφρασαν τα επιχειρησιακά τους εγχειρίδια. Στο PKK, το οποίο έχει μαρξιστικές - λενιστικές καταβολές, δεν απουσίαζαν επαφές με άλλες ισλαμιστικές οργανώσεις, ενώ υπήρξαν περιπτώσεις στις οποίες οι στρατιωτικοί διοικητές επαινούσαν τους βομβιστές αυτοκτονίας ως «φενταγίν» και τους έλεγαν ότι θα γινόντουσαν μάρτυρες που θα πήγαιναν στον Παράδεισο. Τέλος, ο Αραφάτ όπως και άλλα ιδρυτικά μέλη της Fatah ήταν στα νιάτα τους μέλη των Αδελφών Μουσουλμάνων, ενώ οι νεότεροι ηγέτες της οργάνωσης έχουν προνοήσει το παλαιστινιακό κράτος να έχει ως επίσημη θρησκεία το Ισλάμ και ως κύρια πηγή νομοθεσίας τη Σαρία (τον ισλαμικό νόμο). Είναι δε αξιοσημείωτο ότι σε χριστιανικές χώρες όπου δραστηριοποιούνταν πολιτικές τρομοκρατικές οργανώσεις (Ερυθρές Ταξιαρχίες στην Ιταλία, ΙRA στην Ιρλανδία, 17 Νοέμβρη στην Ελλάδα κλπ.) απουσιάζει εντελώς η πρακτική των βομβιστών αυτοκτονίας.
Προσεγγίσεις που εστιάζουν στα ατομικά κίνητρα, στη στρατηγική λογική και στη Βιολογία
Νεότερες θεωρίες για τους τρομοκράτες παρατηρούν ότι ο ρόλος της θρησκευτικής ριζοσπαστικοποίησης έχει περιοριστεί και συνεπώς αυτοί μπορεί να είναι:
- παραβατικά άτομα (μέλη συμμοριών, κλέφτες, μικρο-έμποροι ναρκωτικών).
- μοναχικοί άνθρωποι, χωρίς φίλους, που αντιμετωπίζουν προβλήματα με τις οικογένειες και τον κοινωνικό τους περίγυρο.
- άνθρωποι που αρέσκονται στην περιπέτεια, καθώς και άτομα που θέλουν να πάρουν εκδίκηση για διάφορους λόγους ή που νιώθουν ότι δεν «ταιριάζουν» με την υπόλοιπη κοινωνία.
- άτομα που δρουν σαν «παρέα» και συνδέονται είτε με συγγενικές, είτε με φιλικές σχέσεις. Κάποιοι από αυτούς, μάλιστα, επιδεικνύουν ναρκισσιστικές τάσεις, ανεβάζοντας φωτογραφίες ή video στο διαδίκτυο, δίνοντας έτσι στη δράση τους ένα πιο μαζικό κοινωνικό χαρακτήρα.
Οι προσεγγίσεις αυτές παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς τονίζουν ότι το πρόβλημα είναι η «ισλαμοποίηση του ριζοσπαστισμού» και όχι η «ριζοσπαστικοποίηση του Ισλάμ», όπως αναφέρει και ο Γάλλος ακαδημαϊκός Olivier Roy. Στην περίπτωση αυτή, τα προσωπικά κίνητρα υπερισχύουν του θρησκευτικού φανατισμού ως βάση αφετηρίας. Παραμένει, όμως, αναπάντητο το εξής ερώτημα: Ποιος είναι εκείνος ο ενοποιητικός παράγοντας που συντονίζει τη δράση όλων αυτών των ετερόκλητων κοινωνικών στοιχείων και δίνει έναν υψηλότερο σκοπό στις ενέργειές τους; Γιατί οι δράστες τέτοιων ενεργειών φωνάζουν το περίφημο «Allahu Akbar» κατά τη στιγμή της επίθεσης, εφόσον η θρησκεία δεν τους αφορά; Δεν πρέπει, άλλωστε, να λησμονούμε ότι ανεξάρτητα απ' τα ατομικά κίνητρα των δραστών, οι επιθέσεις αυτοκτονίας των τελευταίων 2 ετών στην ευρωπαϊκή ήπειρο πραγματοποιήθηκαν από ισλαμιστικές τρομοκρατικές οργανώσεις.
Μια άλλη θεωρία που αναπτύχθηκε απ' τον Robert Pape, έναν ειδικό για την τρομοκρατία στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, τονίζει ότι οι βομβιστές αυτοκτονίας προωθούν στην πραγματικότητα έναν απώτερο στρατηγικό στόχο. Αυτό σημαίνει ότι οι τρομοκρατικές οργανώσεις που πραγματοποιούν επιθέσεις αυτοκτονίας αντιδρούν σε απώλειες εδαφών –όπως αυτές που υφίσταται το Ισλαμικό Κράτος στη Συρία και στο Ιράκ–, ώστε να εξαναγκάσουν τις ξένες κυβερνήσεις να αποσύρουν τις δυνάμεις τους. Το επιχείρημα αυτό, όμως, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, δεν εξηγεί γιατί δεν εκδηλώθηκαν παρόμοιες επιθέσεις κατά το παρελθόν και σ' άλλα μέρη του κόσμου, όταν υπήρχε αντίστοιχη ή μεγαλύτερη κατοχή εδαφών.
Τέλος, μια πολύ ενδιαφέρουσα προσέγγιση εστιάζει στον ρόλο που διαδραματίζουν τα βιολογικά χαρακτηριστικά των δραστών. Έχει διαπιστωθεί π.χ. ότι άτομα με συγκεκριμένα επίπεδα σεροτονίνης ή ντοπαμίνης είναι πιθανότερο να αναπτύξουν τέτοιες επιθετικές συμπεριφορές. Οι έρευνες αυτές αναφέρουν ότι οι βιολογικοί παράγοντες δεν δρουν ντετερμινιστικά στη συμπεριφορά των ανθρώπων, αλλά αλληλεπιδρούν και ενισχύονται από περιβαλλοντικούς παράγοντες, όπως είναι η ελλιπής διατροφή, η κακή ή ελλιπής ανατροφή απ' τους γονείς, καθώς και η έκθεση σε ζώνες «υψηλού κινδύνου» (π.χ. κράτη που επικρατεί πόλεμος ή πείνα). Στην περίπτωση αυτή, η εξατομικευμένη ανάλυση, σε συνδυασμό με την αποφυγή πολιτικών που καλλιεργούν τους ανωτέρω περιβαλλοντικούς παράγοντες, μπορεί να αποτρέψει τέτοιες τρομοκρατικές δράσεις.
Συμπερασματικά, το φαινόμενο της τρομοκρατίας είναι αρκετά σύνθετο και συνεπώς η υπόθεση ότι όποιος είναι «Μουσουλμάνος είναι τρομοκράτης» είναι σαφώς λανθασμένη. Σε σχέση όμως με το φαινόμενο των βομβιστών αυτοκτονίας, φαίνεται να υπάρχει μια σχεδόν αποκλειστική διασύνδεση των ακραίων ισλαμιστικών ρευμάτων με την εκδήλωση της συγκεκριμένης μορφής τρομοκρατικής δράσης. Ακόμη και αν τα κίνητρα είναι πολιτικά, ατομικά ή και ψυχολογικά, είναι η θρησκεία αυτή που παρέχει το αναγκαίο προκάλυμμα που θα συσπειρώσει, θα συντονίσει και θα δώσει όραμα σε αυτούς που επιχειρούν επιθέσεις αυτοκτονίας. Η αποφυγή πολιτικών που δίνουν κίνητρα στους βομβιστές αυτοκτονίας και η ενίσχυση του διαθρησκευτικού διαλόγου θα πρέπει να συνοδεύονται απ' την παραδοχή της Δύσης ότι πάντα θα υπάρχουν άτομα ικανά και πρόθυμα να υιοθετήσουν ακραίες ερμηνείες του Ισλάμ, με βάση τις διφορούμενες και σε κάποιες περιπτώσεις επικίνδυνες κατευθύνσεις που αυτό προσφέρει.
* Ο κ. Μιχάλης Διακαντώνης είναι οικονομολόγος/διεθνολόγος.
