Του Αθανάσιου Πίτατζη*
Είναι ευρέως γνωστό παγκοσμίως και όχι τόσο στο ελληνικό κοινό ότι η Ρωσία, λόγω της εξάρτησης της από τις εξαγωγές ενεργειακών προϊόντων και μεταλλευμάτων, προσπαθεί εδώ και πολλά χρόνια να διαφοροποιήσει την οικονομία της. Αυτή η προσπάθεια τα τελευταία 2 χρόνια έχει ενταθεί, γιατί η οικονομία της χώρας πιέζεται από τις παρατεταμένες παγκόσμιες χαμηλές τιμές φυσικού αερίου και πετρελαίου, αλλά και από τις διεθνείς κυρώσεις που έχουν επιβληθεί στη Ρωσία από τη Δύση (Ευρωπαϊκή Ένωση και ΗΠΑ).
Ακτινογραφία της ρωσικής οικονομίας και του ρωσικού ενεργειακού τομέα
Βασικοί Οικονομικοί Δείκτες της Ρωσικής Οικονομίας (2013-2018) - Το βασικό Σενάριο, Πηγή: Έκθεση Russia Economic Report, Απρίλιος 2016, Παγκόσμια Τράπεζα - World Bank
Είναι εμφανές από τον παραπάνω πίνακα ότι η ανάπτυξη της ρωσικής οικονομίας σχετίζεται άμεσα με την παγκόσμια τιμή πετρελαίου. Ακόμη, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι με μια μέση ετήσια τιμή πετρελαίου 50$ ανά βαρέλι η ρωσική οικονομία τα επόμενα 2 έτη (2017 - 2018) θα έχει μια σχετική ανάπτυξη και θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι θα σταθεροποιηθεί. Αν η μέση ετήσια τιμή πετρελαίου μειωθεί κατά το έτος 2017, τότε οι παραπάνω αριθμοί θα μειωθούν αρκετά, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα. Επίσης, λόγω της σημαντικής μείωσης της οικονομικής δραστηριότητας των τελευταίων δύο χρόνων και επειδή πιέζεται πολύ και ο κρατικός οικονομικός προϋπολογισμός, αναμένεται να αυξηθούν τα ποσοστά φτώχειας σε όλη τη χώρα μέχρι το 2018, σύμφωνα πάλι με την Παγκόσμια Τράπεζα, και σταδιακά να αρχίζουν να μειώνονται ξανά. (Παρατηρήστε το διάγραμμα παρακάτω με τα ποσοστά φτώχειας στη Ρωσία)1
Ποσοστά φτώχειας στη Ρωσία από το 2006 μέχρι το 2018, Πηγή: Έκθεση Russia Economic Report, Απρίλιος 2016, Παγκόσμια Τράπεζα - World Bank
Ακόμη, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, οι εξαγωγές φυσικού αερίου και πετρελαίου έφτασαν να αντιστοιχούν το 2013 στο 71% του συνόλου των εξαγωγών της χώρας. Το ίδιο ποσοστό υποχώρησε το 2014 και το 2015 στο 66% και 62%, αντίστοιχα, μια σχετικά μικρή αλλαγή, αλλά σημαντική για τη Ρωσία, που δείχνει να προσπαθεί να απεξαρτηθεί από τα εξαγωγές ενέργειας και μεταλλευμάτων. 1
Εξαγωγές υδρογονανθράκων και εξαγωγές άλλων προϊόντων της Ρωσίας από το 1997 μέχρι το 2015, Πηγή: Έκθεση Russia Economic Report, Απρίλιος 2016, Παγκόσμια Τράπεζα - World Bank
Θα πρέπει να τονίσουμε σε αυτό το σημείο ότι οι περισσότερες εξαγωγές της Ρωσίας κατευθύνονται προς την Ευρωπαϊκή Ένωση/Ευρώπη, πιο συγκεκριμένα το 2014 το 46% του συνόλου των εξαγωγών της Ρωσίας κατέληξαν στην Ε.Ε., ενώ το 2013 αυτό το ποσοστό ανερχόταν στο 55%. Από αυτές τις εξαγωγές προς την Ε.Ε., το μεγαλύτερο ποσοστό είναι εξαγωγές υδρογονανθράκων. 1
Ρωσικές Εξαγωγές Πετρελαίου ανά Χώρα και Περιοχή για το έτος 2014, Πηγή: U.S Energy Information Administration, Russia Energy Country Profile
Σύμφωνα με το παραπάνω διάγραμμα αλλά και την Αμερικανική Υπηρεσία Ενέργειας, το 72% του συνόλου των ρωσικών εξαγωγών πετρελαίου κατέληξαν για το έτος 2014 στις ευρωπαϊκές χώρες. Ακόμη, για το έτος 2014, οι ασιατικές αγορές (κυρίως Κίνα και Ιαπωνία) αντιστοιχούν στο 26% του συνόλου των ρωσικών εξαγωγών πετρελαίου για αυτήν τη χρονιά. Τέλος να αναφέρουμε ότι οι εξαγωγές πετρελαίου και τα παράγωγά του αντιστοιχούν στο 54% των συνολικών ρωσικών εσόδων από εξαγωγές για το οικονομικό έτος 2013.2
Όσον αφορά τις εξαγωγές φυσικού αερίου της Ρωσίας, το 90% κατέληξε για το 2014 σε χώρες της Ευρώπης. Κάποιες από αυτές ήταν η Γερμανία, η Ιταλία, η Τουρκία και η Ουκρανία. Να τονίσουμε ακόμη ότι οι εξαγωγές φυσικού αερίου αντιστοιχούν στο 14% των συνολικών ρωσικών εσόδων από εξαγωγές για το οικονομικό έτος 2013. Το υπόλοιπο 10% των ρωσικών εξαγωγών φυσικού αερίου κατέληξε στην Ασία και κυρίως μεταφέρεται μέσω υγροποιημένης μορφής LNG με πλοία. Βέβαια το τρίτο ενεργειακό πακέτο της Ε.Ε. και η υπερπροσφορά LNG στην παγκόσμια αγορά έχει θέσει σε σοβαρό κίνδυνο το μερίδιο αγοράς της Ρωσίας στην ευρωπαϊκή αγορά φυσικού αερίου. Κάτι το οποίο μπορεί να επιφέρει γεωπολιτικά και οικονομικά προβλήματα στη Ρωσία.
Ρωσικές Εξαγωγές Φυσικού Αερίου ανά Χώρα και Περιοχή για το έτος 2014, Πηγή: U.S Energy Information Administration, Russia Energy Country Profile
Το προφανές δίλημμα για τη Ρωσία είναι αν θα πρέπει να ψάξει νέες αγορές για τα εξαγώγιμα προϊόντα της με μια μερική διαφοροποίηση της οικονομίας της ή να πάρει το ρίσκο και να επιχειρήσει μια ριζική αναδιάρθρωση της οικονομίας της με στροφή σε νέες βιομηχανίες και εισαγωγή νέων τεχνολογιών με βάση την κατανάλωση και την εξαγωγή υπηρεσιών και βιομηχανικών προϊόντων. Το πιο πιθανό σενάριο το οποίο η Ρωσία θα ακολουθήσει είναι το πρώτο. Σε αυτήν την περίπτωση η Ρωσία πάλι θα πρέπει να επιλέξει αν θα στραφεί προς τις ασιατικές αγορές ή θα κρατήσει μια πιο ισορροπημένη στάση ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, κρατώντας τις γεωπολιτικές ισορροπίες με μια πιο παγκοσμιοποιημένη τάση να στραφεί και σε νέες αγορές, όπως η Αφρική και η Νότιο Αμερική.
Ρωσικές Εξαγωγές σε μη Ευρωπαϊκές Χώρες για τα έτη 2007-08 και 2013-14, Πηγή: Έκθεση Russia Economic Report, Απρίλιος 2016, Παγκόσμια Τράπεζα - World Bank
Είναι εμφανές από το παραπάνω διάγραμμα ότι οι εξαγωγές υδρογονανθράκων το 2013-14 σε σχέση με το 2007-08 αυξήθηκαν προς την Κίνα και τις υπόλοιπες χώρες της Ασίας. Ακόμη οι εξαγωγές μη ενεργειακών προϊόντων αυξήθηκαν σημαντικά το 2013-14 σε σχέση με το 2007-08 στο σύνολο τους προς όλες τις γεωγραφικές περιοχές του πλανήτη. Αυτά τα στοιχεία είναι ένα δείγμα που υποστηρίζει τη βασική μας υπόθεση ότι η Ρωσία θα ακολουθήσει το πρώτο σενάριο που αναφέραμε παραπάνω.
Ρωσικές Εξαγωγές μη ενεργειακών προϊόντων ανά κατηγορία και προορισμό, Πηγή: Έκθεση Russia Economic Report, Απρίλιος 2016, Παγκόσμια Τράπεζα - World Bank
Οι βασικοί τομείς εξαγωγών της Ρωσίας που δεν σχετίζονται με τους υδρογονάνθρακες είναι:
Η μεταλλευτική βιομηχανία.
Η βιομηχανία τροφίμων.
Η χημική βιομηχανία.
Η βιομηχανία μεταφορών και βιομηχανικών μηχανημάτων.
Η βιομηχανία ξύλου και
διάφορα άλλα προϊόντα.
Σε αυτό το σημείο να αναφέρουμε ενδεικτικά ότι η Ρωσία είναι και σημαντικός εξαγωγέας οπλικών συστημάτων.
Νέα Ρωσική Ενεργειακή στρατηγική, προς Ανατολή ή Δύση;
Ευρωπαϊκή αγορά φυσικού αερίου και αγωγοί
Τα μεγαλύτερα project αυτήν τη στιγμή για την Ρωσία όσον αφορά τη Δύση και πιο συγκεκριμένα την Ευρώπη είναι οι αγωγοί φυσικού αερίου Turk Stream και Nord Stream II, με βασικούς στρατηγικού στόχους να διατηρήσει το μερίδιο αγορά της στην ευρωπαϊκή αγορά φυσικού αερίου και να παρακάμψει την Ουκρανία σαν διαμετακομιστικό κόμβο φυσικού αερίου προς την Ε.Ε. Το μερίδιο αγοράς της Ρωσίας στην ευρωπαϊκή αγορά φυσικού αερίου το 2013 κυμαινόταν στο 30%.
Ρωσικοί υπάρχοντες και μελλοντικοί αγωγοί φυσικού αερίου προς την Ευρώπη, Πηγή: Gazprom
Επίσης παρά το γεγονός ότι η Ρωσία έχει τα μεγαλύτερα αποθέματα φυσικού αερίου παγκοσμίως, η σπατάλη φυσικού αερίου μέσω καύσης που γίνεται στη χώρα είναι μεγάλη, κάτι το οποίο αν περιοριστεί να δώσει περισσότερη οικονομική ώθηση στην χώρα.2
Τέλος να τονίσουμε ότι οι μεγαλύτερες εταιρείες σε παραγωγή φυσικού αερίου στη Ρωσία είναι:
Gazprom, με διαφορά η πρώτη
Novatek
Rosneft
LUKoil
Surgutneftegaz
ITERA
Και άλλες 2
Στον παρακάτω πίνακα μπορείτε να δείτε την παραπάνω κατάταξη με συγκεκριμένα νούμερα.
Κατάταξη Ρωσικών Εταιρειών με βάση την παραγωγή φυσικού αερίου ανά ημέρα για το 2013, Πηγή: U.S Energy Information Administration, Russia Energy Country Profile
Όσον αφορά τον αγωγό Turk Stream, θα παραπέμψω σε παλιότερο μου άρθρο στο όποιο έχω επισημάνει από τον Δεκέμβριο του 2014 ότι σε περίπτωση υλοποίησης του Turk Stream μπορεί να έχουμε τις παρακάτω γεωπολιτικές ανακατατάξεις:
Πιθανότητα δημιουργίας ρωσικού νότιου διαδρόμου με αποτέλεσμα τον πλήρη έλεγχο της Ευρώπης από τη Ρωσία σε ό,τι αναφορά την προμήθεια φυσικού αερίου.
Σε περίπτωση συνέχισης των κυρώσεων κατά της Ρωσίας από τη Δύση και συμφωνία δημιουργίας του Turk Stream η Ρωσία ίσως θα θέλει να ανακόψει τη μοναδική εναλλακτική της Ευρώπης σε προμήθεια φυσικού αερίου μέχρι το 2020, δηλαδή του Αζερμπαϊτζάν, με δημιουργία καταστάσεων Ουκρανίας (έχει τη δυνατότητα να το κάνει).
Οι αγωγοί East Med, TAP και IGI μέσω αυτών των τελευταίων γεωπολιτικών εξελίξεων ευνοούνται και αυτό φέρνει πιο κοντά τη φιλοδοξία της χώρας να μας καταστεί κόμβος ενέργειας.
Έργα όπως το LNG Αλεξανδρούπολης αλλά και η υπόγεια αποθήκη φυσικού αερίου στην Καβάλα ενισχύονται στρατηγικά για να υλοποιηθούνε πιο γρήγορα σε τέτοιες περιπτώσεις, γιατί ενισχύουνε στην ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια.3
Αγωγός Turk Stream, Πηγή: Gazprom
Τέλος να αναφέρουμε ότι η αρχική εκδοχή του Turk Stream για κατασκευή 4 αγωγών συνολικής χωρητικότητας 63 δισ. κυβικών μέτρων φυσικού αερίου δεν υπάρχει καμία περίπτωση να υλοποιηθεί, αλλά το πιο πιθανό είναι να γίνει η πρώτη σειρά αγωγών μέχρι το 2019 και μια δεύτερη αργότερα. Η πρώτη σειρά θα εξυπηρετήσει την τουρκική αγορά και η δεύτερη θα στέλνει φυσικό αέριο στην Ευρώπη. Φυσικά αυτοί οι σχεδιασμοί έχουν ως προϋπόθεση οι σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας να είναι ομαλές, κάτι το οποίο έχει μεγάλες πιθανότητες να ανατραπεί ανά πάσα ώρα και στιγμή. Ίσως, βέβαια, ο Turk Stream να είναι μόνο μια κίνηση εντυπωσιασμού στο γεωπολιτικό σκάκι των αγωγών στην Ευρώπη, ώστε να στρέψει την προσοχή της Ε.Ε. και των ΗΠΑ προς αυτόν τον αγωγό, με τελικό σκοπό την κατασκευή της δεύτερης σειράς αγωγών στη Βόρεια Ευρώπη, τον αγωγό φυσικού αερίου Nord Stream II.
Αγωγοί Φυσικού Αερίου Nord Stream I και II, Πηγή: Gazprom
Ανατολή: Ασιατικές αγορές φυσικού αερίου και η περίπτωση των εξαγωγών LNG
Ρωσικοί υπάρχοντες και μελλοντικοί αγωγοί φυσικού αερίου προς τη Νοτιοανατολική Ασία, Πηγή: Gazprom
Στην Ανατολή και πιο συγκεκριμένα στις Ασιατικές αγέρες φυσικού αερίου οι ρωσικοί στόχοι είναι:
Διεκδίκηση μεριδίου αγοράς στην ανερχόμενη κινεζική αγορά φυσικού αερίου με τους αγωγούς Power of Siberia 2 gas pipeline (αριθμός 11 στο χάρτη) και Power of Siberia gas pipeline (αριθμός 12 στο χάρτη). Σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα της Gazprom, προτεραιότητα έχει ο αγωγός Power of Siberia (η Ανατολική οδός, αριθμός 12 στο χάρτη), ο οποίος θα μεταφέρει 38 δισ. κυβικά μέτρα φυσικού αερίου προς την κινεζική αγορά όταν ολοκληρωθεί. Η ολοκλήρωση του αναμένεται προς το τέλος αυτής της δεκαετίας.
Μέσω εργοστασίων παραγωγής υγροποιημένου φυσικού αερίου η Ρωσία σκοπεύει να εξάγει φυσικό αέριο στις ασιατικές αγορές, αλλά και σε άλλες περιοχές ανά τον κόσμο. Βέβαια μέσω του υγροποιημένου σταθμού Sakhalin LNG ήδη εξάγει LNG σε διάφορες χώρες, όπως έχουμε επισημάνει παραπάνω.
Τέλος να αναφέρουμε ότι ήδη η Ρωσία κατασκευάζει έναν μεγάλο σταθμό υγροποίησης φυσικού αερίου, το Yamal LNG, και έχει ανακοινώσει ήδη ότι θέλει να κατασκευάσει και άλλους σταθμούς. Σε αυτό το σημείο να αναφέρουμε ότι η Ρωσία δεν έχει την οικονομική δυνατότητα να κατασκευάσει όλους αυτούς τους αγωγούς και σταθμούς υγροποίησης φυσικού αερίου χωρίς εξωτερικό δανεισμό και ειδικά στον τομέα των LNG η αγορά έχει ήδη υπερπροσφορά, οι τιμές παγκοσμίως έχουν καταρρεύσει και η Βόρεια Αμερική, η Αυστραλία και η Ανατολική Αφρική έχουν ήδη σε κατασκευή πολλά πρότζεκτ εξαγωγής LNG και ο παγκόσμιος ανταγωνισμός σε αυτόν τον τομέα είναι και θα είναι τεράστιος.
Πίνακας με υπάρχων και μελλοντικά ρωσικά σχέδια κατασκευής υγροποιημένων σταθμών φυσικού αερίου για εξαγωγή, Πηγή: U.S Energy Information Administration, Russia Energy Country Profile
Τα περισσότερα από αυτά τα πρότζεκτ δεν θα φτάσουν ούτε στο σημείο ανάλυσης βιωσιμότητας.
Επίλογος
Είναι εμφανές από όλα τα παραπάνω ότι η Ρωσία αν θέλει να απεξαρτηθεί από τις εξαγωγές υδρογονανθράκων έστω και μερικώς, θα πρέπει να προσελκύσει άμεσες ξένες επενδύσεις. Επίσης ακόμη και στον ενεργειακό τομέα θα χρειαστεί είτε άμεσες ξένες επενδύσεις, είτε εξωτερική χρηματοδότηση για να υλοποιήσει τα φιλόδοξα σχέδια που περιγράψαμε αναλυτικά παραπάνω, αλλά και για να διατηρήσει το ανταγωνιστικό της πλεονέκτημα σε αυτό τον τομέα. Είναι σαφές ότι για να μπορέσει η Ρωσία να προσελκύσει νέες άμεσε ξένες επενδύσεις, θα πρέπει να προωθήσει ένα καλύτερο επενδυτικό περιβάλλον, με αντιμετώπιση της διαφθοράς και με προώθηση της διαφάνειας. Στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται οι τομείς στους οποίους η Ρωσία πρέπει να βελτιωθεί σε σχέση με τη Δύση για να είναι σε θέση να προσελκύσει άμεσες ξένες επενδύσεις, αλλά και γενικά για να γίνει πιο ανταγωνιστική η οικονομία της και να αναπτυχθεί περισσότερο.
Τομείς στους οποίους η Ρωσία χρειάζεται διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις σε σχέση με τη Δύση (Ε.Ε.), Πηγή: RUSSIAN FEDERATION STAFF REPORT FOR THE 2016 ARTICLE IV CONSULTATION-PRESS RELEASE; AND STAFF REPORT, Ιούλιος 2016, Διεθνές Νομισματικό Ταμείο
Το Οικονομικό, ενεργειακό και γεωπολιτικό μέλλον της Ρωσίας είναι δύσκολο να προβλεφθεί, αλλά ίσως είναι πιο εύκολο να προβλέψουμε τις μελλοντικές κινήσεις αυτού του γεωπολιτικού δρώντα με βάση την ιστορία του αλλά και τις διεθνείς οικονομικές, γεωπολιτικές και ενεργειακές τάσεις.
Πηγές:
- Russia Economic Report, Απρίλιος 2016, Παγκόσμια Τράπεζα - World Bank
- U.S Energy Information Administration, Russia Energy Country Profile
- Του Αθανάσιου Πίτατζη, Turk Stream: Ο πόλεμος των αγωγών στην Νοτιοανατολική Μεσόγειο
* Ο κ. Αθανάσιος Πίτατζης είναι Μηχανικός Παραγωγής και Διοίκησης με Μεταπτυχιακό στην Τεχνολογία Φυσικού Αερίου και Πετρελαίου, Μέλος του Greek Energy Forum. Το Greek Energy Forum είναι σύνδεσμος Ελλήνων και Κυπρίων επαγγελματιών στον χώρο της ενέργειας.
