Του Τζώρτζη Κουρουτζή*
Στην σημερινή εποχή, η ενέργεια αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα αγαθά του ανθρώπου και πολλές φορές, από πολλές πλευρές, θεωρείται δεδομένη. Η αύξηση της εξάρτησης των κοινωνιών από την ενέργεια οδήγησε σε μία νέα τάση γεωπολιτικής αυτής της ενέργειας. Δεν φτάνει όμως, μόνο η οικονομία ενός κράτους για να καθορίσει την σχέση της με την αγοροπωλησία της ενέργειας, αλλά επιπλέον σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και η πολιτική που ακολουθεί το κάθε κράτος. Η ενέργεια πλέον, πέρα από την σαφή κάλυψη των αναγκών του κάθε κράτους, αποτελεί σημείο στρατηγικής και πολιτικής πίεσης. Με στόχο την ενέργεια, πολλές συμμαχίες και συνεργασίες (πολιτικές, οικονομικές) έχουν σχηματιστεί για την καλύτερη κάλυψη και τον εφοδιασμό.
Έτσι, η Ευρώπη γρήγορα σχημάτισε την δικιά της ευρωπαϊκή ενεργειακή πολιτική, με βάση δύο πυλώνες ? από την μία την λειτουργία της εσωτερικής αγοράς ενέργειας και, από την άλλη, την ασφάλεια των ενεργειακών προμηθειών. Σήμερα η Ευρώπη, όλο και περισσότερο είναι εξαρτημένη ενεργειακά από την Ρωσία, και γι΄αυτό ψάχνει άλλους τρόπους/διεξόδους για να προμηθευτεί την ενέργεια και να καλύψει τις ολοένα και αυξανόμενες ανάγκες της. Ένας από αυτούς του τρόπους είναι η προώθηση μιας μεσογειακής πολιτικής, καθώς η Μεσόγειος αποτελεί ένα σημαντικό σταυροδρόμι και έναν ισχυρό ενεργειακό δρόμο. Πιο συγκεκριμένα, έχει δημιουργηθεί η Ευρωμεσογειακή Συνεργασία, αρχικώς, λόγω της γεωγραφικής της θέσης αλλά και φυσικά λόγω των σημαντικών ενεργειακών αποθεμάτων που διαθέτουν αρκετές μεσογειακές χώρες, σε αντίθεση βεβαίως με τα ευρωπαϊκά κράτη. Στον τομέα της ενέργειας, οι μεσογειακές χώρες διαθέτουν σημαντική θέση και αυτό διότι αποτελούν γειτονικές χώρες της Ε.Ε (εκτός βέβαια από τα ήδη ευρωπαϊκά μεσογειακά κράτη), με σχέσεις συνεργασίας. Επίσης, αποτελούν χώρες εισαγωγής ενέργειας αλλά και έχουν την ευθύνη για την διατήρηση της ασφάλειας των διόδων εφοδιασμού στη περιοχή.
Αγωγός EASTMED
Όπως γνωρίζουμε, η ενέργεια έφερε ένα νέο ενδιαφέρον στις πολιτικές σχέσεις των χωρών της διεθνούς κοινότητας. Και πολύ γρήγορα, τα κράτη ανέπτυξαν την δική τους ενεργειακή πολιτική, σχηματίζοντας σχέσεις συνεργασίας και οικονομίας. Προχώρησαν στο εμπόριο και στον εφοδιασμό της ενέργειας κυρίως με την κατασκευή απαραίτητων ενεργειακών αγωγών, που έχουν σημαντικό ρόλο στην γεωστρατηγική πολιτική που ακολουθούν οι χώρες στην ενεργειακή πολιτική σκακιέρα της διεθνούς κοινότητας.
Το τελευταίο διάστημα, με τις πρόσφατες ανακαλύψεις σε ενεργειακά αποθέματα, δόθηκε νέα πνοή στην σημασία του μεσογειακού χώρου τόσο σε θέματα ενέργειας και ασφάλειας όσο και στις πολιτικές αντιπαραθέσεις των διεθνών «παικτών». Η Ευρώπη, και κυρίως οι χώρες Ελλάδα, Κύπρος και Ισραήλ ανέλαβαν την ευθύνη και πήραν την απόφαση να προχωρήσουν στην δημιουργία του αγωγού EASTMED, θέλοντας έτσι να ενισχύσουν τόσο την σχέση συνεργασίας τους, όσο και την θέση τους στον ενεργειακό πολιτικό καμβά. Ο αγωγός αυτός, ο οποίος θα ξεκινάει από το Ισραήλ, θα ακολουθεί μία πορεία μέχρι την Κύπρο και από εκεί θα συνεχίζει στην Κρήτη, με επέκταση στην χερσαία Ελλάδα, απ΄ όπου και θα συνδέεται στην Ιταλία, συγκεκριμένα στην πόλη Οτράντο, και τέλος θα εφοδιάζει με ενέργεια την υπόλοιπη Ευρώπη.
Έπειτα και από τις πρόσφατες ανακαλύψεις στα κοιτάσματα των θαλάσσιων οικοπέδων του Ισραήλ και της Κύπρου (κοίτασμα Λεβιάθαν και κοιτάσματα Αφροδίτη και Καλυψώ αντίστοιχα), η Ευρώπη διέθεσε μεγάλο χρηματικό ποσό (ποσό που θα φτάσει τα 100 εκατομμύρια ευρώ) για τις απαραίτητες προεργασίες και μελέτες του πρότζεκτ. Τα αποτελέσματα τους φαίνεται και εκτιμάται να είναι θετικά και να κρίνουν βιώσιμο το έργο του αγωγού EASTMED. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν αντιμετωπίζει αρκετές προκλήσεις το έργο, φέρνοντας σε ανησυχία τον χρόνο υλοποίησης του. Αρχικά, το έργο του EASTMED έχει δυσαρεστήσει την Ρωσία, αλλά κυρίως την Τουρκία, εντείνοντας εκείνη από πλευρά της, τις προκλήσεις της στην ανατολική Μεσόγειο. Έτσι, στέλνει τούρκικά πλοία στα θαλάσσια οικόπεδα τη Κύπρου για δικές της μελέτες και γεωτρήσεις, αψηφώντας, πάντα, τις επιτηρήσεις και κυρώσεις της Ευρώπης. Επίσης, μία ακόμη πρόκληση που αντιμετωπίζει το πρότζεκτ του EASTMED, είναι τα σχέδια υλοποίησης του. Και αυτό, διότι η Θάλασσα της Μεσογείου έχει μεγάλο βάθος και ανώμαλη γεωμορφολογία, πράγμα που δημιουργεί μία ανησυχία στην τοποθέτηση και στην λειτουργία των απαραίτητων υλικών.
Ο αγωγός EASTMED ανήκει στην κατηγορία των Πρότζεκτ Κοινού Ενδιαφέροντος της Ε.Ε (Projects of Common Interest – PCI ). Βέβαια, η Ευρώπη δεν έχει επαναπαυτεί μόνο στην ιδέα του αγωγού αλλά ψάχνει και άλλες επιμέρους λύσεις και διόδους για τον ενεργειακό της εφοδιασμό και κατ΄ επέκταση για την κάλυψη των αναγκών της. Έτσι, όπως φαίνεται, και λόγω των γεωπολιτικών αντιπαραθέσεων που προκύπτουν, η υλοποίηση του αγωγού φαντάζει ως ένα μακροπρόθεσμο έργο. Μία λύση που μελετάται είναι η χρησιμοποίηση των πλατφόρμων υγροποίησης του φυσικού αερίου, της Αιγύπτου αλλά και η δημιουργία μιας νέας πλατφόρμας στην Κύπρο. Πρόκειται για μία κίνηση που θα ενισχύσει και την θέση και τον ρόλο των δύο αυτών κρατών.
Αξιοσημείωτο φυσικά, είναι το γεγονός, πως στις αρχές του χρόνου (Ιανουάριος 2019), δημιουργήθηκε στο Κάιρο (όπου και θα εδρεύει) ο οργανισμός EASTMED GAS FORUM (EGF). Σκοπός του Οργανισμού αυτού, αποτελεί η δημιουργία μιας περιφερειακής αγοράς φυσικού αερίου, τη μείωση του κόστους των υποδομών και την προσφορά ανταγωνιστικών τιμών. Μέρος στη σύσταση του EGF, πήραν οι Υπουργοί Ενέργειας της Κύπρου, της Ελλάδας, του Ισραήλ, της Αιγύπτου καθώς και εκπρόσωποι της Ιταλίας, της Ιορδανίς και των Παλαιστινίων. Δεν πήρε μέρος η Τουρκία κάτι και το οποίο την δυσαρέστησε πλήρως. Το FORUM αυτό, επιπλέον, θα βοηθήσει στην δημιουργία μιας ομαλής και πετυχημένης εταιρικής σχέσης ανάμεσα στα κράτη παραγωγής φυσικού αερίου και τα κράτη κατανάλωσης.
Μάλιστα, τις τελευταίες μέρες (24-25 Ιουλίου, 2019), ο νέος Υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας, κ. Χατζηδάκης μετέβη στο Κάιρο, όπου και θα συμμετάσχει στην δεύτερη συνδιάσκεψη του EASTMED GAS FORUM (EGF). Μέρος στην οποία λαμβάνουν οι Υπουργοί Ενέργειας της Κύπρου, του Ισραήλ, της Ιορδανίας, της Παλαιστίνης, των ΗΠΑ, ο Υφυπουργός Ενέργειας και Ανάπτυξης της Ιταλίας καθώς και εκπρόσωποι της ΕΕ, της Γαλλίας και της Παγκόσμιας Τράπεζας. Στην δεύτερη αυτή διάσκεψη, θα πραγματοποιηθούν συζητήσεις όσον αφορά την εξέλιξη της περιφερειακής συνεργασίας, την διάρθρωση και οργάνωση του φόρουμ καθώς και για τις μελέτες, που θα διεξαχθούν από διεθνείς οργανισμούς, για την βελτιστοποίηση των μεθόδων αξιοποίησης και εξαγωγής των υπαρχόντων και δυνητικών κοιτασμάτων φυσικού αερίου της νοτιανατολικής Μεσογειακής Λεκάνης. Επίσης, στην διήμερης διάσκεψη του EGF, ο κ. Χατζηδάκης έχει προγραμματίσει διμερείς επαφές με τους Υπουργούς Ενέργειας των ΗΠΑ, της Αιγύπτου και του Ισραήλ, όσον αφορά τις διεθνείς ενεργειακές σχέσεις στης Ελλάδος.
Με το πέρας της διήμερης συνάντησης του EASTMED GAS FORUM, όλα τα μέρη αποφάσισαν την μετεξέλιξη του FORUM σε διεθνή οργανισμό της νοτιανατολικής Ευρώπης. Επίσης προχώρησαν στην δημιουργία ενός Επιχειρηματικού Συμβουλίου, το οποίο και θα είναι αρμόδιο για την διεκπεραίωση των εργασιών του EGF. Ακόμη προχώρησαν στην σύσταση μιας επιτροπής διαβούλευσης μαζί με την βιομηχανία του φυσικού αερίου με την συμμετοχή τόσο κρατικών όσο και ιδιωτικών επιχειρήσεων. Τέλος, εγκρίθηκε η πρώτη μελέτη για λογαριασμό του EGF σε συνεργασία με την Παγκόσμια Τράπεζα για την εξέταση του δυναμικού του φυσικού αερίου της περιοχής καθώς και για την καλύτερη αξιοποίηση και εξαγωγής του.
Διεθνείς αντιδράσεις. Ποιοι διεθνείς παίκτες χάνουν και ποιοι κερδίζουν;
Ελλάδα
Φυσικά και η Ελλάδα βλέπει στο πρότζεκτ του EASTMED την μεγάλη ευκαιρία να παίξει ως χώρα σημαντικό ρόλο στην ενεργειακή πολιτική σκακιέρα. Ο αγωγός αυτός, θα την καταστήσει μία ενεργειακή δύναμη και θα ενισχύσει την θέση της τόσο στην Μεσογειακή Λεκάνη, όσο και στο εσωτερικό της Ευρώπης. Επιπροσθέτως, η Ελλάδα έτσι αποκτά και μία ισχυρή παρουσία στην Μεσόγειο σχηματίζοντας δυνατές συμμαχίες με άλλα μεσογειακά κράτη (Κύπρος, Ισραήλ ακόμη και Αίγυπτο), δίνοντας μία ηχηρή απάντηση στις προκλήσεις της Τουρκίας. Με τον EASTMED, η Ελλάδα εκτιμάται ότι αποκτά έναν ενεργό ρόλο στην Μεσόγειο σε θέματα ενέργειας και ασφαλείας. Προς το παρόν, βέβαια, δεν μπορούμε να πούμε πως έχει φτάσει σε αυτή την θέση, έστω μέχρι να υπάρξει σταθερό υπόβαθρο και να δοθεί το πράσινο φως για την υλοποίηση του αγωγού.
Ισραήλ
Το Ισραήλ, επενδύει πολύ στον αγωγό EASTMED. Αυτό φυσικά, οφείλεται αρχικά στο ότι με την δημιουργία του αγωγού, το Ισραήλ αποκτά μια απευθείας και ισχυρή σύνδεση με την Ευρώπη. Αυτό, αυτομάτως, σημαίνει ότι ενισχύεται η θέση του Ισραήλ στην Μεσόγειο, όσον αφορά σε θέματα ενέργειας και ασφάλειας, ενώ ταυτόχρονα ενδυναμώνονται οι σχέσεις του με την υπόλοιπη Ευρώπη. Το Ισραήλ (με το κοίτασμα Λεβιάθαν) θα έχει την δυνατότητα εξόρυξης φυσικού αερίου, τόσο για την κάλυψη των εσωτερικών του αναγκών όσο και για την εξαγωγή του στην Ευρώπη. Το μόνο αρνητικό, θα λέγαμε, ότι είναι η λειτουργία του αγωγού αυτού δηλώνει την συνεργασία και την εξάρτηση του Ισραήλ από μία αραβική χώρα, όπως είναι η Αίγυπτος, όσο φιλική και αν είναι. Πρόκειται για μία συνεργασία, της οποίας οι εξελίξεις θα έχουν μεγάλο ενδιαφέρον, όσον αφορά την προσέγγιση των δύο κρατών ? βέβαια, το σημαντικό είναι να υπάρχει η πολιτική βούληση για την δημιουργία σχέσης συνεργασίας.
Αίγυπτος
Η Αίγυπτος, τα τελευταία χρόνια, έχει βάλει στόχο την ισχυροποίηση της θέσης της στον ενεργειακό χάρτη της Μεσογείου. Φυσικά, αν και δεν υπάρχουν επίσημες αντιδράσεις, σίγουρα μπορούμε να πούμε πως από την μία κερδίζει, ωφελείται αρκετά από τον αγωγό EASTMED, αλλά από την άλλη σίγουρα θα έχει κάποιους ενδοιασμούς στο όλο προτζεκτ, στο οποίο και θίγονται θέματα ανταγωνιστικότητας. Και αυτό, διότι η Αίγυπτος προωθεί και στηρίζεται σημαντικά στην λειτουργία των δύο πλατφόρμων υγροποίησης φυσικού αερίου (Liquefied Natural Gas – LNG ) στις πόλεις Ιντκού και Νταμιέτα αντίστοιχα. Επίσης, όπως προαναφέρθηκε, η Αίγυπτος (ως αραβική χώρα) έχει να αντιμετωπίσει και την επικείμενη συνεργασία εξάρτησης του Ισραήλ. Πάντως, το σίγουρο είναι πως η Αίγυπτος θα ωφεληθεί πολύ περισσότερο, καθώς αποτελεί την φτηνότερη δίοδο για την μεταφορά φυσικού αερίου.
Κύπρος
Το τελευταίο διάστημα, οι ανακαλύψεις που βρέθηκαν στα θαλάσσια οικόπεδα της Κύπρου,( Αφροδίτη, Καλυψώ και Γλαύκος όπως εκτιμάται), δίνει στην Κύπρο την ευκαιρία να αποτελέσει σημαντική ενεργειακή δύναμη στην πολιτική σκακιέρα της ανατολικής Μεσογείου. Η Κύπρος αναζητά με τον EASTMED να ενισχύσει την οικονομία της, να καλύψει τις εσωτερικές της ενεργειακές ανάγκες αλλά και να προχωρήσει η ίδια στην εξαγωγή φυσικού αερίου. Επιπροσθέτως, με τον EASTMED, η Κύπρος ενισχύει την θέση της στην Μεσογειακή Λεκάνη και δίνει μια ηχηρή απάντηση στις συνεχόμενες προκλήσεις της Τουρκίας. Όμως, το έργο του EASTMED κάθε άλλο παρά εύκολο είναι, καθώς χρειάζεται σταθερότητα και ασφάλεια στην περιοχή κάτι το οποίο δεν συμβαίνει στην περίπτωση της Κύπρου, με την αντιπαράθεση που έχει με την Τουρκία αλλά και με τον διχασμό στο εσωτερικό της (ανάμεσα στους Ελληνοκύπριους και τους Τουρκοκύπριους). Όλο αυτό θα έχει ως επίπτωση την καθυστέρηση υλοποίησης του αγωγού αλλά και την ανάγκη εύρεσης διόδου, με σκοπό την μη- καταπάτηση των θαλάσσιων τουρκικών συνόρων. Ο EASTMED, όπως φαίνεται, αντί να φέρνει κοντά όλες τις πλευρές και να βρίσκει μία κοινή λύση, οξύνει όλο και περισσότερο τα γεωπολιτικά προβλήματα της περιοχής.
Βέβαια, πρέπει να αναφερθεί πως όσο και να καθυστερήσει η υλοποίηση του αγωγού, η Κύπρος έχει ακόμη ευκαιρία να παίξει σημαντικό ρόλο στον τομέα της ενέργειας καθώς υπάρχουν τα πλάνα για την δημιουργία μιας νέας πλατφόρμας LNG στην Κύπρο.
Τουρκία
Η Τουρκία, κάθε άλλο παρά με καλό μάτι βλέπει την ενεργειακή συνεργασία μεταξύ Ελλάδας – Κύπρου – Ισραήλ (καθώς και της Αιγύπτου) με τον αγωγό EASTMED. Η Τουρκία έχει αντιληφθεί την απομόνωσή της από τα ευρωπαϊκά ενεργειακά πλάνα και κάνει ό,τι μπορεί (παρά τις ευρωπαϊκές αντιρρήσεις και κυρώσεις) για να έχει κάποιο μερίδιο στον ενεργειακό τομέα της Μεσογείου. Η Τουρκία είναι εξαρτημένη (στο 70%) από τα ενεργειακά αποθέματα της Ρωσίας και του Ιράν. Βλέποντας όμως τις ενεργειακές της ανάγκες να αυξάνονται, ψάχνει μία νέα φτηνή δίοδο εφοδιασμού ενέργειας. Ξέρει πολύ καλά ότι τις προσπάθειες της επηρεάζουν οι κακές σχέσεις που έχει με όλες τις πλευρές του νέου αυτού πρότζεκτ. Η Τουρκία κάνει ότι περνάει από το χέρι της για να διατηρήσει ισχυρή την παρουσία της στην Μεσόγειο ως ενεργειακή δύναμη, καθώς και να αποκομίσει οφέλη από τις πρόσφατες ανακαλύψεις στην ανατολική Μεσόγειο. Έτσι, γνωρίζοντας την ανάγκη σταθερότητας και ασφάλειας για την υλοποίηση του έργου, εντείνει την παρουσία της με συνεχείς προκλήσεις, στέλνοντας πλοία για δικές της μελέτες και γεωτρήσεις, προκαλώντας αποσταθεροποίηση στην περιοχή.
Ρωσία – Ευρώπη – ΗΠΑ
Η Ρωσία σαφώς και αντιτίθεται στο σχέδιο του αγωγού EASTMED, καθώς αποτελεί έναν ανταγωνιστικό ενεργειακό παίκτη. Η Ρωσία τροφοδοτεί το μεγαλύτερο μέρος των ενεργειακών αναγκών της Ευρώπης με το δικό της φτηνό φυσικό αέριο, κάτι το οποίο και θέλουν να αποτρέψουν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, διασπάζοντας αυτήν την σχέση εξάρτησης τους. Η Ευρώπη έχει διαθέσει μεγάλο χρηματικό ποσό για την διεξαγωγή έρευνας και μελέτης του αγωγού, γεγονός που επιφέρει θετικά αποτελέσματα τόσο για τα ποσοστά αποθεμάτων ενέργειας όσο και για την βιωσιμότητα του EASTMED. Επίσης, η Ευρώπη θέλει να αποφύγει την συμμετοχή της Τουρκίας, καθώς οι ήδη υπάρχοντες αγωγοί στο σύνολο τους διέρχονται από τα τουρκικά εδάφη. Έτσι, θέλουν να βρουν μία εναλλακτική φτηνή δίοδο εφοδιασμού και να αποφύγουν την εξάρτηση τους από την τουρκική δίοδο.
Από την πλευρά των ΗΠΑ, έχουμε μία ακόμη διάθεση υποστήριξης για την κατασκευή του EASTMED. Και αυτό, διότι για τις ΗΠΑ ο αγωγός σημαίνει την άρρηκτη, «απευθείας» σύνδεση του Ισραήλ με την Ευρώπη αλλά και την αποδυνάμωση του ενεργειακού ρόλου της Ρωσίας στα ευρωπαϊκά εδάφη. Την θέση αυτή των ΗΠΑ ενίσχυσε η συμμετοχή του Υπουργού Εξωτερικών, κ. Πομπέο, στην τριμερή συνάντηση των ηγετών των κρατών που παίρνουν μέρος στο Πρότζεκτ (Ελλάδας – Κύπρου και Ισραήλ) τον περασμένο Μάρτιο στην Ιερουσαλήμ. Η κίνηση αυτή αποτέλεσε μία ηχηρή απάντηση, αρχικά, όσον αφορά την στήριξη του EASTMED, αλλά και προς την Ρωσία και ιδιαίτερα στην Τουρκία και τις προκλήσεις της. Αξίζει να σημειωθεί ότι το τελευταίο διάστημα ΗΠΑ και Τουρκία δεν έχουν και τις καλύτερες σχέσεις, κυρίως μετά τις ενέργειες της τελευταίας όσον αφορά το θέμα των ρωσικών πυραύλων S-400.
Γενική αποτίμηση
Γίνεται αντιληπτή η σημασία της ενέργειας στην γεωπολιτική της διεθνούς κοινωνίας και ιδιαίτερα στην Μεσόγειο. Με τις νέες αντιδράσεις που έφερε το νέο πρότζεκτ του αγωγού EASTMED δόθηκε μία νέα πνοή στις σχέσεις των κρατών της Μεσογειακής Λεκάνης αλλά και αναζωπυρώθηκε η γεωπολιτική της περιοχής σε θέματα συνεργασίας, ενέργειας και ασφάλειας.
*Ο κ. Τζώρτζης Κουρουτζής είναι πτυχιούχος του τμήματος Μεσογειακών Σπουδών με Κατεύθυνση: Διεθνείς Σχέσεις και Οργανισμοί του Πανεπιστημίου Αιγαίου και κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος στην Διακυβέρνηση, Ασφάλεια και Ανάπτυξη στη Μεσόγειο, επίσης του τμήματος Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
