Του Ζαχαρία Μίχα*
Η στάση που θα τηρούσαν οι Ηνωμένες Πολιτείες στην κρίση που ξέσπασε ανάμεσα στην Τουρκία και τη Ρωσία επ' αφορμή της κατάρριψης του ρωσικού μαχητικού, όπως σε κάθε κρίση που θα ενέπλεκε κράτος-μέλος του ΝΑΤΟ, θα ήταν εξ ορισμού καθοριστική για την εξέλιξη και την τελική έκβασή της.
Ο καθοριστικός ρόλος της μοναδικής – προς το παρόν – χώρας που έχει παγκόσμια συμφέροντα αλλά και δυνατότητα προβολής ισχύος σε πλανητικό επίπεδο για να τα προστατεύσει, την αναδεικνύει σε καθοριστικό παράγοντα στη διαμόρφωση των ισορροπιών και σε περιφερειακό επίπεδο, τουλάχιστον στα θέματα διεθνούς ασφάλειας.
Ο Ομπάμα και η υστεροφημία του...
Η πολιτική των ΗΠΑ στην κρίση Ρωσίας-Τουρκίας φαίνεται ότι επηρεάζεται από τη συμβιβαστική προδιάθεση του προέδρου Μπάρακ Ομπάμα απέναντι στη Ρωσία, ένα χαρακτηριστικό σε όλη τη διάρκεια της θητείας του στον προεδρικό θώκο, πολλώ δε μάλλον τώρα που οδεύει προς την έξοδο, καθώς το αμερικανικό πολιτικό σύστημα δεν επιτρέπει άλλη θητεία και ο Ομπάμα επιθυμεί να αποφύγει κάποια μεγάλη εμπλοκή με ενδεχομένως αβέβαια έκβαση που θα μπορούσε να μείνει στην Ιστορία ως ένα «προβληματικό κύκνειο άσμα»...
Ο Δημοκρατικός Μπάρακ Ομπάμα θα προτιμούσε η υστεροφημία του να προσδιορίζεται κυρίως από πολιτικές πρωτοβουλίες που έλαβε απελευθερωμένος από τους καταναγκασμούς του στόχου της επανεκλογής, όπως ο συμβιβασμός για με το Ιράν για το πυρηνικό του οπλοστάσιο, η έναρξη της διαδικασίας εξομάλυνσης με την Κούβα και η επιθυμία να κλείσει τη στρατιωτική βάση – φυλακή στο Γκουαντανάμο που συναντά ακόμα αντιδράσεις.
Στο πλαίσιο αυτό, η προδιάθεση του ιδίου και του στενού επιτελείου του υπαγορεύει αποκλιμάκωση και διευθέτηση ενός ζητήματος που άπτεται των επιλογών του στο θέμα της Συρίας, ένα μέτωπο όπου επίσης ο Αμερικανός πρόεδρος να αποφύγει τη στρατιωτική εμπλοκή κατά του καθεστώτος Άσαντ με αφορμή το οπλοστάσιο χημικών που φερόταν να διατηρεί (αν και αποδείχθηκε χρήση χημικών από αντικαθεστωτικούς αντάρτες...) αποδεχόμενος τον συμβιβασμό με τη Μόσχα, την υστάτη ώρα.
Αναδίπλωση των ΗΠΑ & αναζήτηση «νέας τάξης πραγμάτων»
Αυτή η προδιάθεση μιας αμερικανικής ηγεσίας η οποία τα τελευταία χρόνια εστίασε την προσοχή της στα προβλήματα της αμερικανικής οικονομίας, επιχειρώντας την απαγκίστρωση από μέτωπα που είχαν ανοίξει την επαύριον της 11ης Σεπτεμβρίου οι νεοσυντηρητικοί του Τζορτζ Μπους (Ιράκ, Αφγανιστάν), έστω κι αν το χάος που επιμένει στις χώρες αυτές, όπου μπορεί η στρατιωτική επικράτηση να ήταν νομοτελειακή λόγω υπεροπλίας, όχι όμως και η πολιτική σταθεροποίηση, εξακολουθεί να επιβαρύνει τον αμερικανικό προϋπολογισμό.
Παράλληλα, η πρόθεση απαγκίστρωσης και η σταδιακή υλοποίησή της, τροφοδοτεί από την πλευρά της Ρωσίας την επιθυμία ανάκτησης ρόλων και επιρροής που απολάμβανε επί ΕΣΣΔ, με αποτέλεσμα οι ισορροπίες ανάμεσα στις δυο χώρες να δοκιμάζονται, έως ότου προσδιοριστούν εκ νέου και οδηγηθεί ο πλανήτης στην επόμενη «τάξη πραγμάτων» (όρος ο οποίος κακοποιείται συστηματικά στην Ελλάδα).
Τούτων λεχθέντων, η αντίδραση των ΗΠΑ όταν ξέσπασε η κρίση στις σχέσεις Τουρκίας-Ρωσίας με αφορμή την κατάρριψη του μαχητικού θα μπορούσε να θεωρηθεί προβλέψιμη. Όχι όμως κατά τα φαινόμενα για τους Τούρκους που επιχείρησαν να εκβιάσουν την ενεργότερη εμπλοκή των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ στην προσπάθειά της να αποτρέψει αρνητικές εξελίξεις οι οποίες θα έπλητταν ευθέως την εθνική της ασφάλεια. Η Άγκυρα απέτυχε να αντιληφθεί ότι η μακροπρόθεσμη στρατηγική των Αμερικανών για την περιοχή, προβλέπει ρόλο για το κουρδικό στοιχείο, ακόμα και την ίδρυση κρατική οντότητας.
Η προοπτική κουρδικού κράτους και η Ιστορία...
Ο σχεδιασμός αυτός φαινόταν να εξελίσσεται σε νομοτέλεια όσο τα σενάρια τριχοτόμησης του Ιράκ βρίσκονταν στην επικαιρότητα, προβλέποντας σύμφωνα με παρατηρητές και την ίδρυση παλαιστινιακού κράτους. Οι εξελίξεις που είναι μια δυναμική διαδικασία, μπορεί να μην επέτρεψαν μέχρι σήμερα τόσο μεγάλη ανακατάταξη, όμως ο στρατηγικός στόχος δεν φαίνεται να έχει διαφοροποιηθεί, αλλά μόνο τα τακτικά βήματα που θα οδηγήσουν σε αυτόν.
Το συμπέρασμα είναι, ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν έχουν την πολυτέλεια να αδειάσουν τους Κούρδους, αφού πέραν της «κληρονομιάς» της βαρύτατη κατηγορία ότι αφέθηκαν απροστάτευτοι στις ορέξεις του Σαντάμ Χουσεΐν που χρησιμοποίησε χημικά όπλα για να καταστείλει την εξέγερσή τους στον βορρά μετά τον πρώτο Πόλεμο στον Κόλπο, η προοπτική να οδηγήσει τους Κούρδους στην «αγκαλιά» της Μόσχας θα ήταν ορατή.
Τίποτα δεν είναι όπως παλιά...
Εν ολίγοις, οι ΗΠΑ θεωρούν ότι η κατάσταση όπως έχει διαμορφωθεί στη Μέση Ανατολή με τα πολλαπλά μέτωπα, επιβάλει λεπτούς χειρισμούς και διαρκείς προσπάθειες διπλωματικής εξισορρόπησης, έως ότου ξεκαθαρίσει η εικόνα. Εάν η Ουάσιγκτον επέλεγε να ταχθεί αναφανδόν υπέρ του συγκεκριμένου ΝΑΤΟϊκού συμμάχου που την εκτόξευση της φήμης του ηγέτη του στους αραβικούς δρόμους συνεπεία της στάσης του απέναντι στο Ισραήλ ακολούθησε ανώμαλη προσγείωση, θα δημιουργούσε πολλαπλά και δυσεπίλυτα προβλήματα.
Η σύγκρουση του σουνιτικού και του σιιτικού στοιχείου στην περιοχή και η πεποίθηση ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες μετακινούνται προς το σιιτικό Ισλάμ (βλ. Ιράν) για λόγους που αφορούν τη στρατηγική τους σε περισσότερες γεωπολιτικές περιφέρειες από τη μεσανατολική, οδήγησε σε παρασκηνιακή σύσφιξη των σχέσεων ανάμεσα στο εβραϊκό κράτος και πολλές αραβικές πρωτεύουσες και σε σοβαρές διαφωνίες στο επίπεδο της ρήξης ανάμεσα στις ΗΠΑ και το Ισραήλ, σε εφαρμογή του «ο εχθρός του εχθρού μου (Ιράν) είναι φίλος μου», σε μια δυσεξήγητη εξέλιξη σε όσους προσεγγίζουν τις διεθνείς σχέσεις και τα περιφερειακά προβλήματα με ιδεαλιστικούς και συναισθηματικούς όρους, όχι όμως τους οπαδούς της realpolitik.
Η «φούσκα» του υπερφίαλου Ερντογάν...
Στο εξαιρετικά πολύπλοκο αυτό σκηνικό οι τουρκικές φιλοδοξίες για ηγεμονικό ρόλο διαψεύστηκαν παταγωδώς, καθότι η λογική πίσω από τη χάραξή της είχε έντονα στοιχεία ανορθολογισμού. Φαίνεται ότι ο «πολιορκητικός κριός» της Μουσουλμανικής Αδελφότητας δημιούργησε περισσότερα προβλήματα από όσα επέλυε, αφού οι Τούρκοι δεν αντιλήφθηκαν ότι η δράση της οργάνωσης προέβλεπε την αμφισβήτηση καθεστώτων, τα οποία αντιμετωπίζοντας υπαρξιακή απειλή, στράφηκαν εναντίον της Άγκυρας, η οποία δείχνει να έχει μείνει με μοναδικό σύμμαχο το Κατάρ.
Εν ολίγοις και σε αμιγώς ρεαλιστικό επίπεδο, ενδεχόμενη διαμόρφωση της πεποίθησης ότι οι ΗΠΑ ταυτίζονται με την Άγκυρα, έναν περιφερειακό δρώντα εθισμένο να δημιουργεί προβλήματα παντού με αποτέλεσμα να αποκτά ολοένα και περισσότερους αντιπάλους, θα προκαλούσε αναταράξεις στις ήδη δύσκολες σχέσεις με πολύ περισσότερες χώρες από ότι η Ρωσία, η αλληλεπίδραση της οποίας με τις ΗΠΑ ασφαλώς ανάγεται στο ανώτατο γεωστρατηγικό επίπεδο, καθώς σε όλες τις προαναφερθείσες – ολίγον χαοτικές – (αν)ισορροπίες, η Μόσχα επίσης ελίσσεται, επιδιώκοντας να κατοχυρώσει δικά της συμφέροντα.
...και η «κατάρα» της γεωγραφίας
Όλα τα ανωτέρω δείχνουν να έχουν παίξει τον ρόλο τους, σε επίπεδο τακτικής στη «μεγάλη εικόνα», αλλά στρατηγικής στην περιφερειακή, στην εξαιρετικά προσεκτική και μετριοπαθή αμερικανική προσέγγιση στην κρίση ανάμεσα στην Τουρκία και τη Ρωσία. Και πίσω από αυτό το πολύπλοκο σκηνικό, μπορεί κανείς να διακρίνει αχνά ακόμα και την ενόχληση της Ουάσιγκτον για τη στρατηγική αυτονόμηση των τελευταίων ετών από την πλευρά της ισλαμιστικής Τουρκίας. Την ίδια όμως στιγμή, για διάφορους λόγους δεν μπορεί να εγκαταλείψει εντελώς την Άγκυρα, αφού η γεωγραφία και στην τουρκική περίπτωση αποτελεί ευλογία και κατάρα την ίδια στιγμή.
Όσο ο εκ νέου καθορισμός των ισορροπιών της Ουάσιγκτον με τη Μόσχα καθυστερεί, οι ΗΠΑ δεν έχουν αυτή την πολυτέλεια. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι θα παρασύρονται και από τις «ιδιορρυθμίες» και τον μεγαλοϊδεατισμό της ηγεσίας της, αλλά θα επιχειρεί να τα αξιοποιήσουν για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους...
* Ο Ζαχαρίας Μίχας είναι διευθυντής μελετών στο Ινστιτούτο Αναλύσεων Ασφάλειας και Άμυνας (ΙΑΑΑ-ISDA).
