Του Ανδρέα Ματζάκου*
Στις 5 Μαΐου, ο νυν πρωθυπουργός της Τουρκίας Αχμέτ Νταβούτογλου, ανακοίνωσε ότι παραιτείται και ότι δεν έχει πρόθεση να ξαναθέσει υποψηφιότητα για τη θέση του προέδρου του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ), στο επόμενο έκτακτο συνέδριο του ΑΚΡ, στις 22 Μαΐου. Η ανακοίνωση αυτή έβαλε τέλος στη συνεργασία του με τον Πρόεδρο της Τουρκίας Ταγίπ Ερντογάν, με τον οποίον από κοινού υλοποιούσαν το όραμα της ανασύστασης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως αυτό περιγράφεται λεπτομερώς στο βιβλίο του "Το Στρατηγικό Βάθος".[1]
Η παραίτηση αυτή ήρθε σε μια περίοδο που η Τουρκία είχε ανοίξει πολλά και σοβαρά μέτωπα με τους γείτονες της, παρά την εκπεφρασμένη επιδίωξη και φιλοδοξία για μηδενισμό τέτοιων προβλημάτων, ώστε αυτή να καταστεί μια αληθινά περιφερειακή δύναμη, όπως διεκήρυσσε προ ολίγων ετών ο Νταβούτογλου. Η παραίτηση είναι έτσι διατυπωμένη, που συμπεραίνεται ότι ο Νταβούτογλου παραιτείται γενικότερα από τα πολιτικά πράγματα της χώρας, τουλάχιστον στην παρούσα χρονική συγκυρία.
Εισαγωγή
Η πορεία του Νταβούτογλου στην κεντρική πολιτική σκηνή της Τουρκίας άρχισε το 2009 δίπλα στον Ερντογάν, όταν ορίστηκε ως Υπουργός Εξωτερικών, θέση που διετήρησε μέχρι το 2014, οπότε και έγινε Πρωθυπουργός. Σε όλα αυτά τα χρόνια, παρατηρήθηκε μια σοβαρή στροφή της Τουρκίας στην Ανατολή και μια προσπάθεια διεισδύσεως μέσω της ήπιας ισχύος της στα Βαλκάνια. Ήταν δηλαδή σε εξέλιξη μια μελετημένη Στρατηγική, την οποία υπηρετούσαν Πρωθυπουργός και Πρόεδρος, συνεργαζόμενοι για την λήψη δύσκολων αποφάσεων εξωτερικής πολιτικής.
Η παραίτηση όμως έφερε στην επιφάνεια πολλά ερωτήματα: Ήταν αυτή η συνεργασία μεταξύ των ανδρών αγαστή; Υπήρχαν προβλήματα μεταξύ τους; Πώς επήλθε αυτή η "υποχρεωτική" παραίτηση του Νταβούτογλου από την πρωθυπουργία της χώρας; Ήταν αναμενόμενη, ή ήταν κεραυνός εν αιθρία;
Η θέση του άρθρου είναι ότι η παύση του Νταβούτογλου από τα καθήκοντα του, ήταν θέμα χρόνου. Η συμπεριφορά του Ερντογάν μέχρι σήμερα και οι προσπάθειες του για συγκέντρωση όλων των εξουσιών στο πρόσωπο του Πρόεδρου, ο οποίος είχε διακοσμητικό και μόνο ρόλο μέχρι σήμερα, δεν άφηναν περιθώρια για ανάπτυξη πρωτοβουλίας ή διαφορετικού τρόπου ενεργείας επί κάποιου θέματος, σε οποιοδήποτε πρωθυπουργό. Στο άρθρο θα εξεταστεί αρχικά εάν υπήρχε κρίση μεταξύ των δυο ανδρών, στη συνέχεια θα τονιστούν τα γεγονότα που προκάλεσαν την οριστική ρήξη μεταξύ τους και τέλος θα αναλυθούν οι πιθανές συνέπειες της παραιτήσεως Νταβούτογλου για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις.
Ξαφνική ρήξη ή προϋπήρχε κρίση;
Τίποτα δεν έγινε ξαφνικά. Η συμπεριφορά του Ερντογάν έναντι του Φετουλά Γκιουλέν, του ιμάμη και πρώην πνευματικού του, προοιώνιζε τι θα συμβεί σε περίπτωση που ο Ερντογάν αισθανόταν απειλή για την κυριαρχία του στο εσωτερικό. Ο Γκιουλέν βοήθησε τον Ερντογάν να επικρατήσει το 2002 στο πολιτικό σκηνικό της Τουρκίας, αλλά η αυξανόμενη επιρροή του στους Σουνίτες της Τουρκίας και οι ιδεολογικές τους διαφορές επί διαφόρων θεμάτων, ενόχλησαν τον Ερντογάν. Έτσι το 2007 με το σκάνδαλο Εργκενεκόν, επήλθε οριστική ρήξη μεταξύ των δυο ανδρών, για να κατηγορηθεί επισήμως ο Γκιουλέν για τρομοκρατία τον Οκτώβριο του 2015. Η τουρκική δικαιοσύνη του κατελόγισε συμμετοχή σ' ένα "παράλληλο κράτος" το οποίο υπέσκαπτε την νόμιμη κυβέρνηση.
Αυτό που θα πρέπει να σημειωθεί πάντως, είναι ότι, Ερντογάν και Νταβούτογλου δεν είχαν διαφωνήσει στα σοβαρά θέματα εξωτερικής πολιτικής με τα οποία βρίσκεται αντιμέτωπη σήμερα η Τουρκία. Η εντυπωσιακή επαναπροσέγγιση με την Αρμενία μέσω του ποδοσφαίρου το 2008, η ρήξη των σχέσεων Τουρκίας-Ισραήλ το 2009 στο Νταβός, η συνέχιση της αμφισβητήσεως των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Ελλάδας στο Αιγαίο όλα αυτά τα χρόνια, η υποστήριξη των αντιφρονούντων κατά του καθεστώτος Ασαντ από την έναρξη της συριακής κρίσεως το 2011 και μετά, η κατάρριψη του ρωσικού Σουχόι τον περασμένο Νοέμβριο και η μέχρι πρότινος υποστήριξη των ανταρτών του Ισλαμικού Κράτους στη Συρία, προφανώς και είχαν την έγκριση και του πρωθυπουργού. Καμία διαφωνία επί αυτών των θεμάτων είχε εμφανιστεί δημοσίως.
Κορύφωση της κρίσεως
Όμως αντιπαλότητα μεταξύ των δυο ανδρών υπήρξε από την πρώτη στιγμή που ανέλαβε πρωθυπουργός ο Νταβούτογλου τον Αύγουστο του 2014.[2]
Από τα πολλά γεγονότα που φόρτιζαν το κλίμα, επισημαίνονται τρία που ξεχείλισαν το ποτήρι:
- Πρώτον η σοβαρή διαφωνία στον τρόπο αντιμετωπίσεως των Κούρδων ανταρτών του PKK και των βουλευτών του Κουρδικού κόμματος HDP. Ο Ερντογάν δεν ήθελε συνομιλίες με το PKK, αλλά λύση με την στρατιωτική ισχύ. Επίσης ήθελε την άρση της ασυλίας των Κούρδων βουλευτών. Ο Νταβούτογλου πίστευε στην πολιτική διευθέτηση του Κουρδικού και ως πρωθυπουργός, δεν προώθησε τους απαραιτήτους νόμους για την άρση της ασυλίας των βουλευτών.
- Δεύτερον, η ψυχρότητα με την οποία έγινε δεκτός ο Ερντογάν στις ΗΠΑ, κατά την πρόσφατη επίσκεψη του στις 31 Μαρτίου, προκειμένου να παρευρεθεί στην Σύνοδο Κορυφής για την Πυρηνική Ασφάλεια. Ο Ομπάμα δεν δέχτηκε να τον συναντήσει κατ' ιδίαν, παρά τις προηγηθείσες προσπάθειες της τουρκικής διπλωματίας. Αντιθέτως, είχε ρυθμιστεί συνάντηση Νταβούτογλου-Ομπάμα σε προγραμματισθείσα, αλλά μη πραγματοποιηθείσα επίσκεψη του Νταβούτογλου στις ΗΠΑ την 5η Μαΐου. Από την αμερικανική συμπεριφορά φάνηκε καθαρά ότι για τις ΗΠΑ, αξιόπιστος συνομιλητής ήταν μόνο ο πρωθυπουργός και όχι ο πρόεδρος.
- Τρίτον, στις 29 Απριλίου, η Εκτελεστική Επιτροπή του ΑΚΡ, αφαίρεσε από τον Νταβούτογλου τις αρμοδιότητες που είχε ως πρόεδρος του ΑΚΡ να ορίζει κομματικούς εκπροσώπους σε επίπεδο δήμων και περιφερειών. Από τα 50 μέλη της Επιτροπής, τα 47 είχαν προσυπογράψει την απόφαση. Στην ουσία η απόφαση αυτή του έδειχνε καθαρά ότι οι αποφάσεις στο ανώτατο επίπεδο του κόμματος, δεν λαμβάνονταν πλέον από τον ίδιο, καίτοι αυτός ήταν ο ψηφισμένος πρόεδρος του κόμματος.
Μετά από αυτά γεγονότα, ο Νταβούτογλου είχε δυο επιλογές, οι οποίες ήταν και οι δυο ατιμωτικές για το πρόσωπο του: Ή να παραιτηθεί από μόνος του αφού εκεί τον οδήγησαν τα γεγονότα, ή να παραμείνει σε μια νεκρή και χωρίς πραγματικές αρμοδιότητες θέση. Προτίμησε την λιγότερη ατιμωτική επιλογή.
Συνέπειες για την Ελλάδα
Το ερώτημα βεβαίως που μας απασχολεί είναι, η αλλαγή πρωθυπουργού θα έχει συνέπειες στις ελληνοτουρκικές σχέσεις; Θα γίνουν χειρότερα ή καλύτερα τα πράγματα; Η θέση του άρθρου είναι ότι δεν θα αλλάξει κάτι στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Οι παραβιάσεις του ελληνικού εναερίου χώρου και των χωρικών μας υδάτων, η αμφισβήτηση των κυριαρχικών μας δικαιωμάτων στο Αιγαίο και η δραστηριότητα του τουρκικού προξενείου στη Θράκη θα συνεχιστούν όπως μέχρι σήμερα.
Και η πρακτική αυτή θα συνεχίσει όπως μέχρι σήμερα, για τρεις κυρίως λόγους:
-Πρώτον διότι είναι ζωτικής σημασίας για την Τουρκία, η επέκταση της κυριαρχίας που έχει στα Στενά του Ελλησπόντου και στο Αιγαίο. Γι' αυτό και οι συνεχείς προσπάθειες της για διχοτόμηση του Αιγαίου στον 25ο Μεσημβρινό. Και δυστυχώς για την Ελλάδα, το εθνικό συμφέρον της Τουρκίας, υπερβαίνει τα πολιτικά κόμματα.
-Δεύτερον η ανασύσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κοινός στόχος Ερντογάν-Νταβούτογλου, προϋποθέτει την κυριαρχία στις περιφερειακές θάλασσες και η κυριότερη εξ' αυτών είναι το Αιγαίο. Χωρίς έλεγχο των θαλασσών, η Τουρκία παραμένει ένα καθαρά ηπειρωτικό κράτος.
- Τρίτον και ίσως κυριότερο, δεν υφίσταται σοβαρή αντίδραση από την ελληνική πλευρά στις ενέργειες της Τουρκίας, καίτοι το διεθνές δίκαιο είναι με το μέρος της Ελλάδος.
Επίλογος
Ο Ερντογάν είναι αποφασισμένος να μετατρέψει την Τουρκία, μετά από τροποποίηση του συντάγματος που θα τεθεί σε δημοψήφισμα, σε μια προεδρική δημοκρατία. Είναι βέβαιος ότι θα τα καταφέρει αφού αντλεί δύναμη απ' ευθείας από τον λαό. Στις τελευταίες εκλογές, τον Νοέμβριο του 2015, το ΑΚΡ ανεδείχθη νικητής με ποσοστό 49,4%, αυξάνοντας το ποσοστό που είχε λάβει στις εκλογές του Ιουνίου του ιδίου έτους, κατά 8,6%.
Ο Νταβούτογλου δεν απολάμβανε τέτοιας υποστηρίξεως από την βάση του ΑΚΡ. Έτσι, ο θεωρητικός του Νέο-Οθωμανισμού, είχε το τέλος που είχαν οι μεγάλοι βεζίρηδες όταν διαφωνούσαν με τον Σουλτάνο, την εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Σουλτάνος είχε δικαιοδοσία να κάνει τα πάντα, διότι ήταν ο εκπρόσωπος του Θεού επί της γης. Ακόμη και να εκτελέσει τον Μεγάλο Βεζίρη. Και ο Ερντογάν έχει ήδη αυτοανακηρυχθεί σε Σουλτάνο.
* Ο Ανδρέας Ματζάκος είναι απόστρατος αξιωματικός του Στρατού Ξηράς, κάτοχος μεταπτυχιακού στις Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές. Είναι δόκιμος ερευνητής στον Τομέα Αμυντικών Θεμάτων του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων του Παντείου Πανεπιστημίου.
[1] Ο καθηγητής Διεθνών Σχέσεων Αχμέτ Νταβούτογλου εμφανίστηκε στα πολιτικά πράγματα της Τουρκίας τον Νοέμβριο του 2002, όταν ο τότε πρωθυπουργός Γκιούλ, τον τοποθέτησε ως σύμβουλο του. Έτσι τον γνώρισε και ο νυν Πρόεδρος της Τουρκίας Ερντογάν, ο οποίος το 2002 ίδρυσε μαζί με τον Γκιούλ, το Κόμμα της Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ). Ο Νταβούτογλου το 2001 συνέγραψε το βιβλίο "Στρατηγικό Βάθος", το οποίο αποτέλεσε στην ουσία και τη βάση για την Στρατηγική Ασφαλείας της Τουρκίας. Το βιβλίο αυτό το οποίο μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες, συνοψίζει την θεωρία του Νέο-Οθωμανισμού, δηλαδή μεταξύ άλλων, την επιστροφή των Βαλκανίων στον τρόπο που λειτουργούσαν επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την επέκταση της επιρροής της Τουρκίας στην Μέση Ανατολή.
[2] Με την εκλογή του στο αξίωμα του Προέδρου ο Ερντογάν εκφώνησε έναν λόγο που κράτησε δυο ώρες. Σ' αυτόν μεταξύ άλλων είπε: "Το ΑΚΡ είχε πάντοτε αποκλείσει από την πρακτική του προσωπικές φιλοδοξίες και αλαζονεία. Τα ονόματα δεν έχουν σημασία". Ο Νταβούτογλου ήταν στο ακροατήριο όντας ήδη εκλεγμένος πρόεδρος του κόμματος. Προφανώς είχε λόγο για να αφήσει τέτοια υπονοούμενα ο Ερντογάν.
