Του Αλέξανδρου Δρίβα *
Η επιδείνωση των ρωσο-τουρκικών σχέσεων, μετά την κατάρριψη του ρωσικού μαχητικού Su-24 από τουρκικές δυνάμεις, έχει δημιουργήσει ένταση σε περιφερειακό επίπεδο που ξεπερνά τα σύνορα της Συρίας. Σε γεωπολιτικό επίπεδο, η περιοχή της Μέσης Ανατολής, του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας συνδέονται. Επιπρόσθετα, αποτελούν περιοχές στις οποίες οι δύο χώρες διατηρούν και διεκδικούν ζωτικά συμφέροντα. Ο Κάυκασος αποτελεί μια περιοχή – «ρήγμα», η ενεργοποίηση του οποίου μπορεί να επιφέρει περαιτέρω αστάθεια στην ευρύτερη περιοχή.
Η κολώνα της Ρωσίας στην αυλή της Τουρκίας
Η γεωστρατηγική σημασία της Τουρκίας αναβαθμίστηκε στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, λόγω της πολιτικής της ανάσχεσης της ΕΣΣΔ που ακολούθησε η Δύση. Η Τουρκία, ούσα νότια του μαλακού υπογαστρίου της ΕΣΣΔ (Ουκρανία και Καύκασος), αποτελούσε σημαντικό πυλώνα αυτής της ανάσχεσης. Η σοβιετική πολιτική για τις μειονότητες, υπήρξε ιδιαίτερα προβληματική. Η περιοχή του Καυκάσου υπήρξε για αιώνες περιοχή όπου ήταν εγκατεστημένοι ρωσόφωνοι και τουργκογενείς πληθυσμοί. Περιοχές όπως αυτή του Ναγκόρνο Καραμπάχ, της Ινγκουσετίας, της Βόρειας Οσετίας, της Νότιας Οσετίας και της Τσετσενίας συνθέτουν ένα παζλ με παγωμένες συγκρούσεις από το οποίο εξαρτάται και η ενεργειακή ασφάλεια πολλών χωρών.
Για τη Ρωσία, ο Καύκασος αποτελεί την περιοχή που αποτελεί τη δυτική συνέχεια της Ουκρανίας και παράλληλα την κολώνα που από την ανατολική πλευρά της εξασφαλίζει έλεγχο στην Κασπία Θάλασσα (και ευρύτερα στην Κεντρική Ασία) και από τη δυτική παρουσία στον Εύξεινο Πόντο. Η διατήρηση του ελέγχου της Μαύρης Θάλασσας εξασφαλίζει στη Μόσχα την έξοδό της στη Μεσόγειο Θάλασσα. Εντός της περιοχής του Καυκάσου, η Ρωσία αντιμετωπίζει την απειλή από τους Τσετσένους, ενώ ταυτόχρονα προσπαθεί να εξισορροπήσει τις εθνοτικές συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα στην περιοχή. Από τη στιγμή που οι ρωσο-τουρκικές σχέσεις διέρχονται τη χειρότερη κρίση στις σχέσεις τους μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, οι παγωμένες συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα στην περιοχή του Καυκάσου δύνανται να ενεργοποιηθούν ξανά.
Η ενεργειακή διάσταση
Η κρίσιμη περιοχή του Καυκάσου έχει επίσης τεράστια γεωοικονομική σημασία και κατέχει ξεχωριστή θέση στην περιβόητη διπλωματία των αγωγών. Το Μεγάλο Παιχνίδι της ενεργειακής ασφάλειας που ξεκινά από την πλούσια σε φυσικό αέριο και πετρέλαιο Κασπία Θάλασσα καθιστά την περιοχή του Καυκάσου ενεργειακό κόμβο σπουδαίας βαρύτητας. Από το Baku του Αζερμπαϊτζάν, ξεκινούν οι αγωγοί Baku-Supsa, (μεταξύ Αζερμπαϊτζάν και Γεωργίας) Baku-Tbilisi-Ceyhan (ο αγωγός περνά από τη Γεωργία και καταλήγει στη Ν/Α Τουρκία), Baku-Tbilisi-Erzurum και ο αγωγός πετρελαίου Baku-Novorossiysk (συνδέει το Αζερμπαϊτζάν με τη Ρωσία). Επίσης, η Ρωσία, προμηθεύει με 16 δισ. κυβικά μέτρα φυσικού αερίου τον χρόνο την Τουρκία, μέσα από τον αγωγό Blue Stream που καταλήγει στην Άγκυρα. Οι συζητήσεις για τον Turkish Stream έχουν παγώσει τους τελευταίους μήνες και μετά την κατάρριψη του ρωσικού Su-24 και τις αντιδράσεις της Ρωσίας, φαίνεται (προσώρας) αδύνατη η υλοποίηση του έργου. Η Τουρκία έχει ήδη διαμηνύσει πως βασικός στόχος της ενεργειακής της πολιτικής είναι η κατασκευή του αγωγού ΤΑΝΑΡ (Τrans-Anatolian Pipeline), που θα διαπερνά την τουρκική επικράτεια (ξεκινώντας από το Αζερμπαϊτζάν) και θα εφοδιάζει τη Δύση μέσα από τη συνέχιση αυτού του αγωγού με τον TAP (Trans-Adriatic Pipeline).
Πιθανή συμμετοχή και του Τουρκμενιστάν σε αυτά τα σχέδια των αγωγών θα διαφοροποιήσει την αγορά ενέργειας προς όφελος της Ευρώπης, απαγκιστρώνοντας την ενεργειακή της ασφάλεια από τη ρωσική εξάρτηση. Κατ' αυτόν τον τρόπο, ο Turkish Stream θα εξασφάλιζε μια διαδρομή αγωγού που αφενός θα διατηρούσε την ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από τη Μόσχα και αφετέρου θα απάλλασσε τη Ρωσία από την εδαφική αναγκαιότητα της πλήρως αποσταθεροποιημένης, (πλέον) Ουκρανίας.
1) Η αλλαγή των ενεργειακών σχεδίων της Άγκυρας, 2) η σύγκρουση των συμφερόντων της με τα αντίστοιχα της Ρωσίας στη Συρία και 3) το πολύ μεγάλο ρίσκο για τη διεξαγωγή ενός πολεμικού επεισοδίου μεταξύ τους διαμορφώνουν ένα επικίνδυνο πλέγμα σχέσεων που καθιστά τον Καύκασο εκείνο το «ρήγμα» που μπορεί να ενεργοποιηθεί και να εξελιχθεί σε εκείνην την περιφέρεια που θα φιλοξενήσει πιθανούς proxy wars (πολέμους δι' αντιπροσώπων) που θα έχουν ως στόχο τη φθορά της μιας δύναμης από την άλλη, ανοίγοντας ένα νέο μέτωπο της μεταξύ τους σύγκρουσης.
Αρμενία, Γεωργία, Αζερμπαϊτζάν και στο βάθος Ναγκόρνο Καραμπάχ
Η γεωπολιτική πραγματικότητα της περιοχής του Καυκάσου είναι εξαιρετικά σύνθετη, όπως άλλωστε είναι και η ανθρωπογεωγραφία της περιοχής. Η κατάρριψη του ρωσικού αεροσκάφους από τουρκικές δυνάμεις έφερε μένος στην κοινή γνώμη της Αρμενίας. Η επίσημη Αρμενία, έχοντας παραδοσιακά καλές σχέσεις με τη Ρωσία και αντίστροφα, κακές σχέσεις με την Τουρκία (η Μόσχα διατηρεί στρατιωτική βάση στην αρμένικη πόλη Gyumri) θεωρεί πως η Ρωσία δικαιούται να κάνει λόγο για «πισώπλατο χτύπημα» της Τουρκίας στη Ρωσία. Η Γεωργία, λόγω του πολέμου που εξαπέλυσε η Ρωσία το 2008 για το ζήτημα της Νότιας Οσετίας, μοιάζει να έχει στενότερους δεσμούς με την Τουρκία, από ό,τι με τη Ρωσία. Παρόλα αυτά, τόσο από πλευράς Μόσχας όσο και από πλευράς Τιφλίδας, έχουν γίνει προσπάθειες εξομάλυνσης των σχέσεών τους, μετά τον πόλεμο του 2008.
Ο ρόλος κλειδί, ανήκει στο Αζερμπαϊτζάν. Το Μπακού έχει παραδοσιακές σχέσεις με την Τουρκία. Η χρησιμότητα του Αζερμπαϊτζάν για την Τουρκία είναι πολύ σημαντική, καθώς, εκτός από τις σχέσεις που υπάρχουν σε επίπεδο ενεργειακής πολιτικής, μαζί με το Τουρκμενιστάν, εξασφαλίζει την επιρροή της Τουρκίας στην περιοχή της Κασπίας Θάλασσας, μετριάζοντας τις επιρροές της Ρωσίας και του Ιράν. Παρόλα αυτά, το Αζερμπαϊτζάν δεν επιθυμεί να χαλάσει τις σχέσεις του με τη Μόσχα. Επιπρόσθετα, η Ρωσία είναι η διαμεσολαβήτρια δύναμη της διαφοράς που υπάρχει ανάμεσα στην Αρμενία και στο Αζερμπαϊτζάν στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, που το Αζερμπαϊτζάν, ούτε λίγο ούτε πολύ, το θεωρεί δικό του έδαφος που κατέχεται παράνομα από την Αρμενία. Ο Αχμέτ Νταβούτογλου δήλωσε πως η Τουρκία θα βοηθήσει προκειμένου το Μπακού να απελευθερώσει τα εδάφη που κατέχει η Αρμενία. Η ύπαρξη διαφορετικών μειονοτήτων που έχουν μεταξύ τους συγκρούσεις λόγω εθνοτικών, πολιτισμικών και θρησκευτικών διαφορών, οι αλυτρωτισμοί που πολλές φορές επικαλούνται, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η κοινή γνώμη διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στα κράτη του Καυκάσου καθιστούν την περιοχή σαν πιθανή αρένα σύγκρουσης των ρωσο-τουρκικών συμφερόντων. Άλλωστε, ο βασικός λόγος για τον οποίον η Ρωσία στήριξε τις ΗΠΑ στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας ήταν η αντιμετώπιση της απειλής των Τσετσένων από πλευράς της Ρωσίας.
Δεδομένης της στήριξης της Αρμενίας από τη Ρωσία και της ειδικής σχέσης που διατηρεί η Άγκυρα με το Μπακού, η εδαφική διαφορά μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν αποκτά άλλη διάσταση. Η ενεργοποίηση του «ρήγματος» του Καυκάσου εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το πώς θα αντιδράσει η Τουρκία στο διαφαινόμενο αποκλεισμό της από τα όσα διακυβεύονται στη Συρία, που θεωρεί (μαζί με το Ιράκ) ότι βρίσκονται στη δική της σφαίρα επιρροής. Αυτό που απομένει να δούμε είναι αν η Τουρκία, η οποία προσπαθεί συστηματικά να καλύψει το κενό επιρροής που άφησε η κατάρρευση της ΕΣΣΔ στην Κεντρική Ασία και στον Καύκασο, θα επιλέξει να μεταφέρει τη σύγκρουσή της με τη Ρωσία στην «αρένα» του Καυκάσου, πιέζοντας τη Ρωσία στο μαλακό της υπογάστριο, προσπαθώντας να απωθήσει τη Μόσχα από τη Συρία και τη Μέση Ανατολή, περιοχές που η Άγκυρα θεωρεί πως εντάσσονται στη δικής της σφαίρα επιρροής. Παρόλο που ο Αχμέτ Νταβούτογλου δήλωσε με νόημα πως δε θα άρεσε στη Ρωσία αν η Τουρκία υποστήριζε αντι-ρωσικές δυνάμεις στην Ουκρανία, το Ναγκόρνο Καραμπάχ φαίνεται να φιλοξενεί όλες εκείνες τις συνθήκες που θα μπορούσαν να ενεργοποιήσουν το «Καυκασιανό ρήγμα», με απρόβλεπτες συνέπειες.
* Ο κ. Αλέξανδρος Δρίβας είναι Υποψήφιος Διδάκτορας Διεθνών Σχέσεων στο Παν/μιο Πελοποννήσου - συντονιστής στο Παρατηρητήριο Ανατολικής Μεσογείου στον Τομέα Ρωσίας Ευρασίας και Νοτιοανατολικής Ευρώπης (ΤΟ.ΡΕ.ΝΕ).
