Photo by Anadolu Agency / Contributor / Getty Images / Ideal Image (Βρυξέλλες/Brussels)
Photo by Andrew Burton / Staff / Getty Images / Ideal Image (Stock Market)
Του Μιχάλη Διακαντώνη*
Οι σημαντικότερες και πιο τραγικές συνέπειες που επιφέρουν οι τρομοκρατικές επιθέσεις σχετίζονται με τον παράγοντα άνθρωπο (απώλειες ζωών, σοβαρές σωματικές βλάβες, ψυχολογικά προβλήματα). Όμως, η τρομοκρατία επιδρά στις ανθρώπινες κοινωνίες και μέσω των επιδράσεων που ασκεί στην οικονομική δραστηριότητα των κρατών όπου λαμβάνει χώρα. Στο κείμενο αυτό, θα επιχειρηθεί μια συνοπτική αναφορά στις συνέπειες αυτές, καθώς και στις διδαχές που προκύπτουν για την περίπτωση της Ελλάδας.
Καταρχάς, θα πρέπει να αναφερθεί ότι τα κόστη που επιφέρει η τρομοκρατία βρίσκονται ιστορικά στα υψηλότερα επίπεδά τους, εξαιτίας της αστάθειας που επικρατεί στη Μέση Ανατολή (Συρία, Ιράκ, Λιβύη, Λίβανος), στην Κεντρική Ασία (Αφγανιστάν, Πακιστάν) αλλά πλέον και στο ευρωπαϊκό έδαφος (Βρυξέλλες, Παρίσι), όπως προκύπτει απ' τον παρακάτω πίνακα:
Άμεσα και έμμεσα κόστη
Τα οικονομικά κόστη που επιφέρει η τρομοκρατία μπορούν να διακριθούν σε άμεσα και έμμεσα, χωρίς να υπάρχει διεθνώς μια αμοιβαία αποδεκτή μέθοδος για τον διαχωρισμό τους στις δύο αυτές κατηγορίες.
Άμεσα οικονομικά κόστη θεωρούνται συνήθως: η αξία των ανθρώπινων ζωών που χάνονται (στον βαθμό που μπορούν να αποτιμηθούν σε όρους χρήματος), οι δαπάνες που απαιτούνται για την αποκατάσταση ή συντήρηση ατόμων που έχουν υποστεί σωματικές βλάβες, η απώλεια μισθών που υφίστανται οι τραυματίες, η καταστροφή των κτιριακών και άλλων εγκαταστάσεων και υποδομών (καταστήματα, μηχανήματα, γραφεία εταιρειών, δημόσιες υποδομές κλπ.), καθώς και η βραχυχρόνια μείωση της εμπορικής δραστηριότητας.
(Φωτ.: Βέλγιο - την ημέρα των τρομοκρατικών χτυπημάτων. Οι δαπάνες που απαιτούνται για την αποκατάσταση ή συντήρηση ατόμων που έχουν υποστεί σωματικές βλάβες είναι από τα σημαντικότερα άμεσα κόστη των τρομοκρατικών επιθέσεων.)
Ως έμμεσα οικονομικά κόστη θεωρούνται: η αύξηση των κρατικών και ιδιωτικών δαπανών για συστήματα ασφάλειας και οι αμυντικές δαπάνες που σχετίζονται με την καταπολέμηση της τρομοκρατίας, οι αποζημιώσεις των ασφαλιστικών εταιρειών σε θύματα και εταιρείες που έχουν πληγεί απ' τις επιθέσεις, η αύξηση στα ασφαλιστικά κόστη μετά τα τρομοκρατικά χτυπήματα, η μείωση της παραγωγικότητας λόγω ανακατανομής πόρων απ' τον ιδιωτικό στον δημόσιο τομέα, η μακροχρόνια μείωση του όγκου του εμπορίου, η αύξηση της ανεργίας, οι επιδράσεις στις χρηματοπιστωτικές αγορές, η μείωση των άμεσων ξένων επενδύσεων και η μείωση στον ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ (μέσα από «κανάλια» που θα εξεταστούν παρακάτω).
Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι τα έμμεσα κόστη είναι σαφώς μεγαλύτερα των άμεσων, με χαρακτηριστικότερη περίπτωση την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους το 2001 (φωτ.): Το συνολικό κόστος της επίθεσης αποτιμήθηκε στα 3,3 τρισ. δολάρια, εκ των οποίων μόνο τα 174 δισ. δολ. αφορούσαν άμεσα κόστη, ενώ όλο το υπόλοιπο ποσό προέκυψε από δαπάνες για συστήματα ασφάλειας και άμυνας, συμπεριλαμβανομένων των εξόδων για τις πολεμικές επιχειρήσεις στο Ιράκ και το Αφγανιστάν για τον ονομαζόμενο «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας».
Μακροοικονομικές και μικροοικονομικές συνέπειες
Θα επιχειρηθεί μια σύντομη επισκόπηση των συνεπειών, τόσο σε επίπεδο ατομικών οικονομικών δρώντων και μεμονομένων οικονομικών κλάδων, όσο και σ' επίπεδο μακροοικονομικών επιδράσεων που αφορούν τα συνολικά μεγέθη της οικονομίας.
Σε μικροοικονομικό επίπεδο, αυτό που έχει διαπιστωθεί είναι ότι οι τρομοκρατικές επιθέσεις:
- Αποθαρρύνουν την κατανάλωση (αποφεύγονται χώροι με μεγάλο συνωστισμό, όπως οι εμπορικοί δρόμοι, τα εμπορικά κέντρα και οι χώροι μαζικής εστίασης και διασκέδασης). Επίσης, προκαλείται μείωση της παραγωγικότητας της οικονομίας, καθώς οι πόροι ανακατανέμονται απ' τον ιδιωτικό στον δημόσιο τομέα (δαπάνες ασφάλειας και άμυνας) και δημιουργείται αρνητικό επενδυτικό κλίμα και αποστροφή στο επιχειρηματικό ρίσκο, εξαιτίας της μειωμένης κατανάλωσης, του υψηλού κόστους ασφάλισης και φύλαξης χώρων, προϊόντων και δεδομένων, αλλά και της ανάγκης εγκατάστασης σε σημεία που είναι λιγότερο εμπορικά.
- Πλήττουν σημαντικά τον τομέα των αερομεταφορών και του τουρισμού. Στις ΗΠΑ, οι ζημιές των αεροπορικών εταιρειών μετά το χτύπημα του 2001 έφθασαν τα 7 δισ. δολ., ενώ διεξάγονταν 3.000 πτήσεις λιγότερες ανά ημέρα. Στον τουρισμό, τα έσοδα της Γαλλίας μετά τα γεγονότα του Charlie Hebdo μειώθηκαν κατά 25% εννέα ημέρες μετά την επίθεση και 26% περαιτέρω στο επόμενο δεκαήμερο. Στην Ελλάδα, παλαιότερη έρευνα που αφορούσε κυρίως τις επιδράσεις της εγχώριας τρομοκρατίας ανέφερε ότι κατά την περίοδο 1991-2000 η χώρα μας έχασε περίπου το 9% του τουριστικού της εισοδήματος, ενώ στην Ισπανία εκτιμήθηκε ότι κάθε τρομοκρατικό χτύπημα αποθάρρυνε τουλάχιστον 140.000 τουρίστες. Έχει αξία να αναφερθεί ότι οι μακροχρόνιες συγκρούσεις (π.χ. πόλεμοι) προφανώς και μειώνουν περισσότερο τον τουρισμό σε σχέση με την τρομοκρατία, αλλά η επανάληψη τρομοκρατικών χτυπημάτων στην ίδια χώρα μπορεί να την κατατάξει στη συνείδηση του τουριστικού κοινού στην κατηγορία των κρατών που υποφέρουν από πολεμικές συρράξεις.
(Φωτ.: Αθήνα - 08/01/2015. Συγκεντρώση διαμαρτυρίας έξω από το Γαλλικό Ινστιτούτο για το μακελειό στα γραφεία της εφημερίδας Charlie Hebdo στο Παρίσι. Η εν λόγω επίθεση, πέρα όλων των άλλων, επέφερε κατάρρευση των τουριστικών εσόδων για τη Γαλλία κατά 25% εννέα ημέρες μετά την επίθεση και 26% περαιτέρω στο επόμενο δεκαήμερο.)
- Προκαλούν μεγάλα κόστη αποζημίωσης στις ασφαλιστικές εταιρείες, αλλά και αυξάνουν τα κόστη ασφάλισης για τον ιδιωτικό τομέα. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να πληγούν και άλλοι τομείς της οικονομίας, όπως η ναυτιλία. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι η Υεμένη έχασε σχεδόν το 50% των δραστηριοτήτων που σχετίζονταν με τα λιμάνια της (μεταφέρθηκαν στο Ομάν και στο Τζιμπουτί) εξαιτίας των τρομοκρατικών επιθέσεων στο αμερικανικό στρατιωτικό πλοίο USS Cole και στο εμπορικό Limburg που προκάλεσαν αύξηση στα ασφάλιστρα ύψους 300%.
- Επιφέρουν μόνο βραχυπρόθεσμες αρνητικές συνέπειες στον χρηματοπιστωτικό τομέα. Έχει διαπιστωθεί ότι από την 1η έως και την 3η περίπου ημέρα μετά από μια τρομοκρατική επίθεση παρατηρείται απότομη πτώση στους χρηματιστηριακούς δείκτες. Οι δείκτες, όμως, ανακάμπτουν μετά την πάροδο των πρώτων ημερών, ενώ τείνουν να «κλείνουν» τη χρονιά σε υψηλότερο επίπεδο από εκείνο που επικρατούσε προ της επιθέσεως. Φυσικά, η επίδραση αναμένεται να είναι πολύ μεγαλύτερη, αν πληγεί κάποιο μεγάλο χρηματοπιστωτικό κέντρο (π.χ. Λονδίνο ή Νέα Υόρκη). Επιπλέον, θα πρέπει να ληφθεί υπόψιν ότι σε περιόδους υψηλής έξαρσης της τρομοκρατίας, οι επενδυτές αποστρέφονται τον κίνδυνο και προτιμούν πιο σταθερά επενδυτικά προϊόντα, όπως ο χρυσός και τα κρατικά ομόλογα. Αν αυτή η επενδυτική τάση διατηρηθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα, μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα χρηματοδότησης σε εταιρείες που αντλούν τα κεφάλαιά τους μέσω της έκδοσης μετοχών ή ομολόγων.
- Ευνοούν τις εταιρείες που δραστηριοποιούνται στους τομείς της ασφάλειας και της άμυνας, καθώς τόσο ο ιδιωτικός, όσο και ο δημόσιος τομέας λαμβάνουν αυξημένα μέτρα προφύλαξης έναντι των τρομοκρατικών επιθέσεων.
Σε μακροοικονομικό επίπεδο η τρομοκρατία:
- Δύναται να επηρεάσει αρνητικά το ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ μιας χώρας. Τα αποτελέσματα των ερευνών στο συγκεκριμένο κομμάτι, δεν δίνουν σαφή αρνητική συσχέτιση μεταξύ διεθνούς τρομοκρατίας και πραγματικού ΑΕΠ, αλλά αν συνυπολογίσει κανείς την καταστροφή ανθρώπινων και υλικών πόρων, την αύξηση των δαπανών σε άμυνα και ασφάλεια, τις αρνητικές επιπτώσεις σε καθαρές ξένες επενδύσεις και εμπόριο, το υψηλότερο ασφαλιστικό κόστος, την ανάγκη για κρατικές παρεμβάσεις μέσω νομισματικών και δημοσιονομικών μέτρων, αλλά και την απώλεια εργατοωρών λόγω των συνεχών ελέγχων (π.χ. αεροδρόμια, κεντρικά αστικά σημεία κλπ.), είναι πολύ δύσκολο η οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας να μείνει ανεπηρέαστη.
- Αύξηση ανεργίας και πληθωρισμού: Η ανεργία μπορεί να έχει τοπικό χαρακτήρα (στις περιοχές που έχουν πληγεί) αλλά μπορεί και να εκτείνεται σε ολόκληρους τομείς της οικονομίας (όπως ο τουρισμός και οι αερομεταφορές). Στον βαθμό που μια χώρα έχει επαρκώς διαφοροποιημένη οικονομία, οι επιπτώσεις αυτές αμβλύνονται. Όσον αφορά τον πληθωρισμό, αν η τρομοκρατική επίθεση προκαλέσει έλλειψη παραγωγικών συντελεστών ή πλήξει την παραγωγή κάποιας βασικής πρώτης ύλης (π.χ. Πετρέλαιο), μπορεί να οδηγήσει σε άνοδο του γενικού επιπέδου των τιμών.
- Πλήττει τις άμεσες ξένες επενδύσεις (ΑΞΕ), καθώς δημιουργεί αρνητικό επενδυτικό κλίμα. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, κατά την περίοδο 1968-1991 υπολογίστηκε ότι η χώρα έχασε σε ετήσια βάση το 11,9% των ΑΞΕ, εξαιτίας κυρίως των εγχώριων τρομοκρατικών επιθέσεων. Αν και οι επιπτώσεις είναι ηπιότερες για τις πλούσιες χώρες, έχει υπολογιστεί ότι η τρομοκρατία μειώνει την καθαρή διεθνή επενδυτική θέση μιας χώρας κατά 5% του ΑΕΠ, ενώ οι αρνητικές επιδράσεις είναι περισσότερο έντονες σε «ανοικτές οικονομίες», λόγω της ελεύθερης κίνησης κεφαλαίων.
- Σχετικά με το εμπόριο, οι περισσότερες μελέτες αναφέρουν ότι υπάρχουν αρνητικές επιδράσεις λόγω της αύξησης των ασφαλίστρων που συνεπάγεται αύξηση στα κόστη μεταφοράς, της αύξησης της γραφειοκρατίας και των ελέγχων στα σύνορα προκειμένου να τηρούνται οι κανονισμοί ασφάλειας, αλλά και εξαιτίας του περιορισμού των επενδυτικών κινήτρων σε διεθνές επίπεδο. Άλλες μελέτες πάλι αναφέρουν ότι η επίδραση στο εμπόριο μπορεί να είναι και θετική, καθώς το τελικό αποτέλεσμα θα εξαρτηθεί απ' το ποιοι συντελεστές παραγωγής θα πληγούν απ' την τρομοκρατική επίθεση.
Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί ότι οι παραπάνω επιπτώσεις προβλέπεται να είναι πολύ εντονότερες σε περίπτωση που πραγματοποιηθεί τρομοκρατική επίθεση με χημικούς, βιολογικούς, ραδιολογικούς ή και πυρηνικούς παράγοντες, καθώς σε μια τέτοια περίπτωση τα θύματα αναμένεται να είναι από χιλιάδες έως και εκατομμύρια, ενώ η γεωγραφική εξάπλωση θα είναι μεγαλύτερη, θέτοντας σε κίνδυνο ακόμα και βασικούς πόρους, όπως το νερό ή το έδαφος.
Τα διδάγματα για την Ελλάδα
Ασφαλώς και η αντιμετώπιση της τρομοκρατίας –ιδιαίτερα της διεθνούς– δεν μπορεί να επιτευχθεί μέσα από τις μεμονωμένες προσπάθειες ενός κράτους. Για αυτόν τον λόγο, με βάση τα παραπάνω συμπεράσματα, η χώρα μας θα πρέπει να εστιάσει στα εξής:
- Βελτίωση της εκπαίδευσης των Αρχών Ασφαλείας σε σχέση με το κομμάτι της τρομοκρατίας, μέσω κατάρτισης εξειδικευμένων προγραμμάτων και στενότερης συνεργασίας με τις αντίστοιχες αρχές του εξωτερικού.
(Φωτ. 24/11/2015 - Αθήνα. Στιγμιότυπο από τις έρευνες των αστυνομικών αρχών μετά τη βόμβα που εξεράγη έξω από τα γραφεία του ΣΕΒ. Η βελτίωση της εκπαίδευσης των Αρχών Ασφαλείας σε θέματα τρομοκρατίας είναι επιτακτική για την αντιμετώπισή της.)
- Συμβολή στη δημιουργία μιας κοινής βάσης δεδομένων (αρχικά σε πανευρωπαϊκό επίπεδο) ώστε οι πληροφορίες για την τρομοκρατία να είναι κοινά προσβάσιμες και να ανταλλάσσονται με μεγαλύτερη ταχύτητα και αποτελεσματικότητα.
Αυστηρή εποπτεία και προσεκτική ταυτοποίηση των στοιχείων των προσφύγων/μεταναστών που εισέρχονται στη χώρα, προκειμένου να περιοριστούν οι πιθανότητες εισόδου εξτρεμιστικών στοιχείων. - Αύξηση της φύλαξης σε σημεία που αν πληγούν δύναται να επιφέρουν μεγάλο οικονομικό κόστος σε τουρισμό και ναυτιλία (π.χ. αεροδρόμια και λιμάνι του Πειραιά, δημοφιλή νησιά, αρχαιολογικοί χώροι, κεντρικοί εμπορικοί δρόμοι και σημεία διασκέδασης).
- Διεκδίκηση μεγαλύτερων κονδυλίων σε ευρωπαϊκό επίπεδο για τη δημιουργία αντι-τρομοκρατικών δομών, καθώς σε περίπτωση μεγάλου τρομοκρατικού χτυπήματος, η χώρα μας δεν έχει τη δυνατότητα να αμβλύνει τις οικονομικές επιπτώσεις μέσω άσκησης ανεξάρτητης νομισματικής πολιτικής ή επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής (όπως έκαναν οι ΗΠΑ στην περίπτωση της επίθεσης της 11ης Σεπτεμβρίου).
- Καλύτερη ενημέρωση και προετοιμασία των πολιτών σχετικά με το φαινόμενο της τρομοκρατίας, καθώς έχει διαπιστωθεί ότι ο μαζικός πανικός, πέραν του ότι θέτει σε κίνδυνο ζωές, προκαλεί και αρνητικές επιπτώσεις στην κατανάλωση, τις επενδύσεις και την καθημερινή οικονομική δραστηριότητα.
- Αποτελεσματική λειτουργία των αγορών προϊόντων, υπηρεσιών και εργασίας, ώστε ακόμη και αν εκδηλωθεί τρομοκρατικό χτύπημα, να υπάρχει δυνατότητα μερικής αυτορρύθμισής τους, ώστε να μην απαιτούνται μεγάλες κρατικές δαπάνες για την επαναφορά τους στα φυσιολογικά επίπεδα.
- Προσπάθεια διαφοροποίησης της παραγωγικής δομής της χώρας, ώστε ακόμη και αν πληγεί ένας κομβικός τομέας της οικονομίας, να μην υπάρξει ολική καταστροφή για την εθνική οικονομία της χώρας.
Σε μεσο-μακροπρόθεσμο επίπεδο, επιδίωξη οικονομικής ευημερίας και κοινωνικής σταθερότητας, ώστε να ελαχιστοποιούνται εκείνες οι δυνάμεις που θα επιθυμούσαν να ανατρέψουν ή να βλάψουν την κρατική κυριαρχία, όπως αυτή εκφράζεται μέσα απ' τις δημοκρατικές δομές της ελληνικής πολιτείας.
Αντί επιλόγου
Σε κάθε περίπτωση, το φαινόμενο της διεθνούς τρομοκρατίας θα συνεχίζει να απασχολεί την παγκόσμια κοινότητα για τα επόμενα χρόνια και συνεπώς κάθε προσπάθεια να εθελοτυφλούμε ή να υποτιμούμε την ύπαρξή της θα οδηγήσει σε γιγάντωση του προβλήματος. Η δεινή οικονομική θέση της Ελλάδας, αλλά και η κοινωνικά εύθραυστη ισορροπία στην οποία βρίσκεται στις μέρες μας καθιστούν όχι μόνο επιθυμητή αλλά και αναγκαία την προληπτική δράση.
* Ο κ. Μιχάλης Διακαντώνης είναι οικονομολόγος/διεθνολόγος, συντονιστής στο Παρατηρητήριο Ανατολικής Μεσογείου στον Τομέα Ρωσίας Ευρασίας και Νοτιοανατολικής Ευρώπης (ΤΟ.ΡΕ.ΝΕ).
