Του Αλέξανδρου Δρίβα *
Η κατάρριψη του Su-24 από τις τουρκικές δυνάμεις δε γίνεται να μην τοποθετείται πλέον ως το «σημείο 0» των ρωσο-τουρκικών σχέσεων μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Τα οικονομικά αντίμετρα που επέβαλε η Μόσχα στην Τουρκία δεν μπορούσαν να είναι αρκετά για να θεωρηθεί η ρωσική αντίδραση ανάλογη με την τουρκική πρόκληση. Η Μόσχα επιθυμεί να δείξει πως η ευκαιρία που της δόθηκε για να δείξει ότι μπορεί να παίξει κάποιον διεθνή ρόλο δεν μπορεί να πάει χαμένη. Κάπως έτσι άλλωστε η έννοια του «κύρους» συναντά τον ρεαλισμό στις διεθνείς σχέσεις. Οι πρόσφατες εξελίξεις αποδεικνύουν ότι υπάρχει –σταδιακή μεν– κλιμάκωση στις σχέσεις των δύο χωρών η οποία και χρήζει προσεκτικής παρατήρησης.
Η οικονομία είναι σημαντικός παράγοντας, δεν ταυτίζεται με την πολιτική
Οι οικονομικές και παντός είδους εμπορικές σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας βρίσκονταν στο ζενίθ τους όταν η Τουρκία αποφάσισε αψυχολόγητα να δημιουργήσει στρατιωτικό επεισόδιο εναντίον της Ρωσίας. Τι κάνει άραγε μια χώρα να θέσει σε μεγάλο ρίσκο οφέλη που είναι πλαισιωμένα μέσα από εμπορικά συμβόλαια; Η απάντηση χοντρικά μπορεί να είναι η εξής: Οι υπολογισμοί της Τουρκίας ίσως κατέληξαν πως τα οφέλη που δύναται να κατοχυρώσει με ένα τέτοιου τύπου επεισόδιο θα είναι πολύ πιο σημαντικά από εκείνα που αποκομίζει από τις διμερείς εμπορικές σχέσεις που διατηρεί με τη Ρωσία και τις προοπτικές αυτών. Αρχικός στόχος της πολιτικής του Νταβούτογλου, που πιστά ακολούθησε ο Ταγίπ Ερντογάν, ήταν να καταστεί η Τουρκία μια περιφερειακή δύναμη στη Μέση Ανατολή και όχι να καταστεί ο καλύτερος εμπορικός εταίρος της Μόσχας. Επιδίωξε αυτές τις σχέσεις με τη Ρωσία, προκειμένου να υλοποιήσει το στρατηγικό της στόχο, που είναι η επίτευξη περιφερειακής ηγεμονίας στη Μέση Ανατολή. Το μέσο άσκησης δεν μπορεί να είναι ανώτερο του τελικού, στρατηγικού, σκοπού.
Η σημειολογική σηματοδότηση που «προδίδει» περαιτέρω επιδείνωση των ρωσο-τουρκικών σχέσεων
Η Ρωσία προέβη σε προσεκτικά οικονομικά αντίμετρα προς την Τουρκία. Η ρωσική οικονομία μόλις τον επόμενο χρόνο θα περάσει –οριακά– σε θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης, ενώ το χρονικό διάστημα που θα κρατήσουν οι κυρώσεις της Ε.Ε. για το ζήτημα της Ουκρανίας παραμένει αβέβαιο. Κατ' αυτόν τον τρόπο, η Μόσχα ήταν εξ αρχής υποχρεωμένη να ακολουθήσει ένα «μεικτό πακέτο» αντιμέτρων προς την Τουρκία. Οι υπερβολές και η ακραία ρητορική έχουν τη δική τους σημειολογία. Ακραίες φωνές, όπως του Ζιρινόφσκι, που δε διστάζουν να κάνουν λόγο για πυρηνικό πόλεμο, βοηθούν τα κράτη να φαίνονται ως ήπια σε σχέση με τέτοιες δηλώσεις. Οι αποκαλύψεις στις οποίες προέβη η επίσημη Ρωσία για το λαθρεμπόριο πετρελαίου στο οποίο φέρεται να παίζει αποφασιστικό ρόλο η κυβέρνηση του ΑΚΡ, σε συνδυασμό με τις έντονες δηλώσεις του Βλάντιμιρ Πούτιν μπροστά σε δεκάδες δημοσιογράφους για τον ρόλο της Άγκυρας στο ζήτημα της Συρίας και το σκεπτικό της τουρκικής απόφασης που οδήγησε στην κατάρριψη του ρωσικού μαχητικού αεροσκάφους είναι σημάδια ενδεικτικά για τη σταδιακή κλιμάκωση της έντασης. Η πιο σημαντική εξέλιξη αφορά την επίσκεψη του αρχηγού του κουρδικού κόμματος, του Ντεμιρτάς στη Μόσχα.
Είναι εξαιρετικά πρώιμο να αποδελτιώσουμε αυτήν την επίσκεψη και κάτω από ποιες συνθήκες αυτή έγινε, ωστόσο η τουρκική κυβέρνηση φέρεται να είναι έντονα δυσαρεστημένη από την απόφαση του Ντεμιρτάς να επισκεφτεί τη Μόσχα και να κατηγορήσει ανοικτά την κυβέρνηση Ερντογάν. Ρωσία και Τουρκία έχουν παραδοσιακά προβλήματα σε ζητήματα που άπτονται μειονότητες. Το Κουρδικό Ζήτημα είναι κεφαλαιώδους σημασίας για την Άγκυρα και θα αποτελούσε γι' αυτήν εφιαλτικό σενάριο οι –κατά Ερντογάν– «ορεσίβιοι Τούρκοι» να λάβουν οιαδήποτε μορφή στήριξης εκτός Τουρκίας. Η Άγκυρα φαίνεται να αντιδρά σε αυτήν την κίνηση. Οι Κούρδοι του Ιράκ, που κατοικούν σε μια περιοχή που η Τουρκία διατηρεί παρουσία, φαίνεται να τάσσονται υπέρ της Τουρκίας και να θεωρούν αβάσιμες τις ρωσικές καταγγελίες για το λαθρεμπόριο μεταξύ ΙΚ και Τουρκίας. Ο Αχμέτ Νταβούτογλου είχε δηλώσει τις προηγούμενες μέρες ότι θα δυσαρεστούσε πολύ τη Ρωσία, αν η Τουρκία στήριζε αντι-ρωσικές ομάδες στην Ουκρανία. Σύμφωνα με τις τελευταίες εξελίξεις, φαίνεται πως η Τουρκία προσπαθεί να ενισχύσει την επιρροή της στους Τατάρους της Κριμαίας.
Η χρήση ενός… υπερόπλου που ακούει στο όνομα «Μειονότητες»
Όταν η Ρωσία προσάτησε την Κριμαία, Πούτιν και Ερντογάν, σε εποχή που οι ρωσο-τουρκικές σχέσεις ήταν ιδιαίτερα καλές, είχαν συνεννοηθεί για την προστασία της ταταρικής μειονότητας που ζει στην Κριμαία. Ο Ρώσος Πρόεδρος είχε καθησυχάσει τον Ταγίπ Ερντογάν, ο οποίος ήθελε να υπενθυμίσει πως η Τουρκία έχει αυτανακηρυχθεί σε προστάτιδα δύναμη των απανταχού τουρκογενών. Ο αντιπερισπασμός της Άγκυρας και η προσπάθεια βελτίωσης των σχέσεών της με το Ισραήλ, φαίνεται να έχει αρκετά προβλήματα στην πράξη, καθώς το Τελ Αβίβ θεωρεί πως πάλι η Άγκυρα φέρνει στο τραπέζι μαξιμαλιστικές προτάσεις.
Σε συνέντευξή του, ο Λενούρ Ισλιάμοφ, εκπρόσωπος της ταταρικής οργάνωσης Majils, εκμυστηρεύτηκε πως το τουρκικό υπουργείο Άμυνας υποστηρίζει υλικά την οργάνωση, προκειμένου οι Τατάροι της Κριμαίας να απελευθερωθούν και να ενταχθούν ως τάγμα, στον ουκρανικό στρατό. Αν ισχύουν σε έναν βαθμό οι συγκεκριμένες δηλώσεις, τότε είναι φυσιολογικό να αναμένουμε νέα αντίδραση από τη Μόσχα. Το ρωσικό σκεπτικό για την αξιοποίηση των Κούρδων της Τουρκίας έχει σκοπό να μεταφερθεί η ρωσο-τουρκική διένεξη στο εσωτερικό της Τουρκίας αλλά και στο Βόρειο Ιράκ, προκειμένου η Τουρκία να ματαιώσει τα σχέδια που αφορούν την ανάσχεση των ρωσικών επιχειρήσεων στην περιοχή. Η Τουρκία προσπαθεί να μεταφέρει το πεδίο της σύγκρουσης πάνω από τη Μαύρη Θάλασσα σε μια πολύ ευαίσθητη περιοχή για τα ρωσικά συμφέροντα. Η Ουκρανία, σε συνδυασμό με την περιοχή του Καυκάσου συνθέτουν μια ζώνη ζωτικών συμφερόντων και για τις δύο δυνάμεις.
Έχοντας αυτά ως δεδομένα, μπορούμε να πούμε πως η αποκλιμάκωση της έντασης που ξεκίνησε στις 24 Νοεμβρίου δεν έχει ακόμη επιτευχθεί μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας. Αντίθετα, οι εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα οδηγούν στο συμπέρασμα πως οι ρωσο-τουρκικές σχέσεις πλαισιώνονται από ένα chicken game, το οποίο εξελίσσεται πάνω σε ευαίσθητα για την περιοχή ζητήματα, όπως αυτά που αφορούν την ταυτότητα πληθυσμών, προστασία μειονοτήτων κ.α. Επιπρόσθετα, οι παραπάνω εξελίξεις συνδέουν δύο τεράστια ζητήματα της ευρύτερης περιοχής, το ζήτημα της Συρίας και το αντίστοιχο της Ουκρανίας. Η εργαλειακή χρήση των μειονοτήτων προκειμένου η μία δύναμη να προκαλέσει προβλήματα στην άλλη μπορεί να δημιουργήσει εξαιρετική αστάθεια στην περιοχή και να επιδεινώσει ακόμη περισσότερο τις σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας.
* Ο Αλέξανδρος Δρίβας είναι υποψήφιος Διδάκτορας Διεθνών Σχέσεων στο Παν/μιο Πελοποννήσου - συντονιστής στο Παρατηρητήριο Ανατολικής Μεσογείου στον Τομέα Ρωσίας Ευρασίας και Νοτιοανατολικής Ευρώπης (ΤΟ.ΡΕ.ΝΕ).
