(Φωτ.: Ορισμένες εκ των επεμβάσεων στηρίχθηκαν σε προβλέψεις του Καταστατικού του ΟΗΕ, εντούτοις άνοιξαν τον ασκό του Αιόλου για σειρά άλλων μη νομιμοποιημένων επεμβάσεων που ακολούθησαν, στηριζόμενων σε διακηρύξεις προστασίας της διεθνούς ειρήνης, ασφάλειας και κατατρεγμένων πληθυσμιακών ομάδων.)
Του Ιπποκράτη Δασκαλάκη*
Το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και η ίδρυση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) σηματοδότησαν την προσπάθεια κατοχύρωσης των συμφωνηθέντων διεθνών συνόρων και της τήρησης της αρχής του απαραβίαστου αυτών. Μετά μάλιστα και την ολοκλήρωση της αποαποικιοποίησης (δεκαετία 1960), η διατήρηση των υπαρχόντων συνόρων, σε συνδυασμό με τη μη ανάμειξη στα εσωτερικά ζητήματα ανεξάρτητων κρατών (η δεύτερη περισσότερο σε επίπεδο διακηρύξεων) αποτέλεσαν τους βασικούς άξονες της λειτουργίας του διεθνούς συστήματος.
Βέβαια, το διεθνές θεσμικό πλαίσιο, βασιζόμενο στην ισότητα των υπαρχόντων και αναγνωρισμένων κρατών, αδυνατούσε να ικανοποιήσει τις επιθυμίες (δικαιολογημένες ή μη) των συλλογικών ομάδων που επιζητούσαν την απόκτηση ξεχωριστής κρατικής οντότητος. Η αδυναμία αυτή του διεθνούς συστήματος να προνοήσει και θεσμοθετήσει την ανάγκη διεθνούς αλλαγής χωρίς προσφυγή στη βία σε συνδυασμό με τις αλλεπάλληλες παραβιάσεις της αρχής της μη επέμβασης στα εσωτερικά άλλων χωρών αποτέλεσαν μια από τις αιτίες των συγκρούσεων, ειδικά στον επικαλούμενο «τρίτο κόσμο» κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου. Η Ευρώπη, οχυρωμένη πίσω από την αυστηρά οριοθετημένη αντιπαλότητα Δύσης - Ανατολής και την πληθώρα διεθνών νομικών κειμένων και πράξεων (συμπεριλαμβανομένης και της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι-1975) θεώρησε πλέον ως δεδομένα τα υπάρχοντα σύνορα της γηραιάς ηπείρου.
Όταν άνοιξε ο ασκός του Αιόλου των επεμβάσεων
Η κατάσταση όμως μεταβλήθηκε ραγδαία όταν μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενώσεως ξεπήδησαν νέα κράτη, με περιορισμένες συγκρούσεις είναι αλήθεια, σεβόμενα σε γενικές γραμμές τα προϋπάρχοντα εσωτερικά (ομοσπονδιακά, περιφερειακά) κρατικά σύνορα. Η περίπτωση της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας σηματοδότησε την αρχή των επεμβάσεων στα εσωτερικά άλλων χωρών εν ονόματι μιας αμφιλεγόμενης προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων και της ασφάλειας πληθυσμιακών ομάδων από γενοκτονίες και καταπίεση. Καίτοι ορισμένες εκ των επεμβάσεων αυτών στηρίχθηκαν σε προβλέψεις του Καταστατικού του ΟΗΕ, εντούτοις άνοιξαν τον ασκό του Αιόλου για σειρά άλλων μη νομιμοποιημένων επεμβάσεων που ακολούθησαν, στηριζόμενων σε διακηρύξεις προστασίας της διεθνούς ειρήνης, ασφάλειας και κατατρεγμένων πληθυσμιακών ομάδων.
Συγχρόνως σε διάφορα μέρη του κόσμου, φυλετικές ομάδες, περισσότερο ή λιγότερο εξωτερικά υποκινούμενες, κατέφευγαν σε ένοπλες εξεγέρσεις για την απόκτηση της ανεξαρτησίας τους ή τη βελτίωση των δικαιωμάτων τους. Παράλληλα, οι μεγάλες δυνάμεις κυρίως, αλλά και γειτονικές χώρες, επεμβαίνουν (λιγότερο ή περισσότερο ενεργά και φανερά) σε αυτές τις συγκρούσεις. Σταδιακά μάλιστα, αναπτύχθηκε και μια «τεχνογνωσία» χαμηλού προφίλ επέμβασης στις εσωτερικές υποθέσεις τρίτων χωρών με την εκμετάλλευση καταλλήλων παρακρατικών ομάδων και την ενάσκηση βίας ή απειλής χρήσεως βίας από άλλους κρατικούς δρώντες. Ενίοτε, η απροκάλυπτη επέμβαση μιας εξωτερικής δυνάμεως είναι η αναπόφευκτη κατάληξη μιας παρόμοιας αναταραχής. Φυσικά η επεμβαίνουσα δύναμη επικαλείται τις προαναφερθείσες αρχές της αποκατάστασης της διεθνούς τάξεως, ειρήνης, ασφάλειας και προστασίας των πληθυσμών. Οι εσωτερικές αυτές αναταραχές και οι επεμβάσεις που ενίοτε ακολουθούν, οδηγούν συχνά στη δημιουργία κρατικών οντοτήτων-μορφωμάτων. Οι οντότητες αυτές διαθέτουν στοιχεία κρατικής κυριαρχίας (έδαφος, πληθυσμό, εξουσία), αλλά δεν απολαμβάνουν διεθνούς αναγνώρισης (πιθανόν μόνο περιορισμένης) και ο βίος τους ποικίλει.
Πιθανές εστίες ανάφλεξης, αποτέλεσμα επεμβάσεων
Η σημερινή εποχή βρίσκει την Ευρασία να διαθέτει αρκετές παραπλήσιες οντότητες –με διαφορετικά χαρακτηριστικά εκάστη–, που αποτελούν όμως πιθανές εστίες ανάφλεξης. Όλες σχεδόν εξ αυτών είναι αποτέλεσμα εξωτερικής επέμβασης μίας ή περισσοτέρων ξένων δυνάμεων. Οι περισσότερες βρίσκονται στα όρια της πρώην ΕΣΣΔ (Αμπχαζία, Νότιος Οσσετία, Υπερδνειστερία, Ναγκόρνο Καραμπάχ, Κριμαία, περιοχές ανατολικής Ουκρανίας), βασίζοντας την ύπαρξη τους ως επί το πλείστον στη ρωσική στρατιωτική ισχύ. Ορισμένες διαθέτουν και δεκαετίες ζωής, όπως η επικαλούμενη «τουρκική δημοκρατία βορείου Κύπρου», προϊόν της τουρκικής εισβολής και κατοχής. Κάποιες διαθέτουν ένα μερικώς διεθνές αναγνωρισμένο status (Κόσσοβο), ενώ άλλες αποτελούν αναγνωρισμένα αλλά προβληματικά δημιουργήματα διεθνών συμφωνιών (Βοσνία - Ερζεγοβίνη). Ο χώρος της Μέσης Ανατολής διαθέτει αριθμό παραπλήσιων μορφωμάτων και κυρίως στις χώρες που μαστίζονται από εμφύλιες συγκρούσεις (Συρία, Ιράκ, Λιβύη, Υεμένη). Τα μορφώματα αυτά είναι συνήθως αδύναμα και σαθρά και καταρρέουν μόλις επέλθει μια παροδική ειρήνευση ή αλλαγή της ισορροπίας δυνάμεων. Επιπρόσθετα, μια μεγάλη εθνοτική ομάδα, οι Κούρδοι, επιζητούν την ανεξαρτησία τους στα πλαίσια των τεσσάρων χωρών που έχουν εγκλωβιστεί (Τουρκία, Ιράκ, Ιράν, Συρία).
Τα τελευταία 15 χρόνια, αν εξαιρέσουμε την περίπτωση της ειρηνικής διάσπασης της Σερβίας-Μαυροβουνίου (2006) και δύο ανεξαρτητοποιήσεις μικρών νησιωτικών χωρών στην Ωκεανία, οι υπόλοιπες δύο επίσημες αναγνωρίσεις ανεξαρτήτων χωρών (Νότιο Σουδάν-2011 και Ανατολικό Τιμόρ-2002), προήλθαν μετά από μακροχρόνιο εμφύλιο πόλεμο με εμπλοκή και ξένων δυνάμεων. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε ότι και εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπάρχουν σήμερα έντονες φωνές αυτονόμησης και δημιουργίας νέων κρατών, ειρηνικές ως επί το πλείστον (Καταλονία, Σκωτία, Βέλγιο), αλλά και ενίοτε βίαιες (Βάσκοι, Κορσική). Δεν θεωρώ σκόπιμο να αναφερθώ σε ανάλογες περιπτώσεις σε λοιπά σημεία της υδρογείου.
Πότε η κατάσταση γίνεται εκρηκτική...
Συμπερασματικά μπορούμε να αναγνωρίσουμε ότι στο μεταψυχροπολεμικό περιβάλλον, παρά τη μείωση των ανθρωπίνων απωλειών σε πολεμικές συγκρούσεις, τα κρατικά μορφώματα σε συνδυασμό με τα failed states μάλλον αυξήθηκαν παρά μειώθηκαν. Η ύπαρξη μειονοτικών στοιχείων (εθνοτικών, θρησκευτικών, φυλετικών) που επιθυμούν την αυτοδιάθεση τους αποτελούν την πρωτεύουσα αιτία ανάφλεξης. Η κατάσταση επιδεινώνεται όταν η μειονότητα κατοικεί σε συνορεύουσα με τη «μητέρα πατρίδα» περιοχή και γίνεται εκρηκτική όταν η τελευταία διαθέτει υπέρτερη ισχύ και αναθεωρητικές βλέψεις. Η επίκληση του διεθνούς δικαίου και του ιερού του απαραβίαστου των συνόρων ουδόλως εξασφαλίζει το φιλοξενούν αδύναμο μέρος, όπως δεν έχουν αποτέλεσμα και οι πολιτικές απομόνωσης και καταπίεσης των μειονοτικών.
...και πώς αποφεύγεται η ανάφλεξη νέων εστιών αποσταθεροποίησης
Η αποφυγή εμπλοκών σε ανάλογες περιπέτειες επιβάλει την προσεκτική εξισορρόπηση της απειλής με τήρηση των διεθνών και εσωτερικών νόμων, εξασφάλιση ικανοποιητικού βιοτικού επιπέδου και κράτους δικαίου στους μειονοτικούς, ένταξη σε κατάλληλες συμμαχίες και στην αποτρεπτική αποθάρρυνση του οποιουδήποτε υποκινητή. Δηλαδή, επιβάλλεται επαρκής ισχύς (σε όλα τα επίπεδα) με συνεπή και συνετή εφαρμογή και μακροχρόνια στρατηγική. Αν κάποιος από τους παραπάνω παράγοντες απουσιάζει, ενδεχομένως μια νέα εστία αποσταθεροποίησης θα προστεθεί στις ήδη αρκετές υπάρχουσες στον ευρασιατικό χώρο και οι πιθανότητες μιας νέας «υβριδικής» κυρίως ή ακόμη και κλασσικής θερμής σύγκρουσης αυξάνονται.
* Ο κ. Ιπποκράτης Δασκαλάκης είναι Υποστράτηγος (εα), Πτυχιούχος του τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών Παντείου Πανεπιστημίου και κάτοχος Μεταπτυχιακού στις Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Είναι Μέλος του Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (ΕΛΙΣΜΕ) και Συνεργάτης του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων (ΙΔΙΣ).
