Του Γεώργιου Κουλούρη*
Η Μέση Ανατολή ανέκαθεν αποτελούσε περιοχή που βρίθει από ζητήματα που απασχολούν τη διεθνή πολιτική σκηνή, όπως συνεχίστηκε και το 2017. Άλλα έχουν μακροχρόνια ιστορία άλλα προέκυψαν κατά τη διάρκεια της τρέχουσας χρονιάς, όλα όμως διατηρούν το ευμετάβλητο πολιτικό πλαίσιο που έχει διαμορφωθεί τα τελευταία έτη, ιδίως από την Αραβική Άνοιξη και ύστερα. Από τα κυριότερα γεγονότα που εξελίσσονται στην περιοχή είναι η σταδιακή συρρίκνωση του Ισλαμικού Κράτους και ο συριακός εμφύλιος, ο εμφύλιος στην Υεμένη, η πρόσφατη ανακήρυξη της Ιερουσαλήμ από τις ΗΠΑ ως πρωτεύουσας του Ισραήλ αλλά και το ασταθές πολιτικό σκηνικό που επικρατεί στον Λίβανο. Όλα τα προαναφερθέντα γεγονότα επηρεάζουν τις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή αλλά και τα περισσότερα εξ αυτών αναδεικνύουν την παγιωμένη διαμάχη μεταξύ Σαουδικής Αραβίας και Ιράν για περιφερειακή ηγεμονία.
Ισλαμικό Κράτος και συριακός εμφύλιος
Μετά το Μάρτιο του 2011 ο συριακός εμφύλιος συνεχίζεται σε χαμηλότερη ένταση έναντι του παρελθόντος. Ο Assad με την στρατιωτική στήριξη της Ρωσίας και του Ιράν φαίνεται να επικρατεί σε αυτή την μάχη, όμως η πλευρά της Δύσης παραμένει καχύποπτη προς το πρόσωπό του. Πλέον το τοπίο ξεκαθαρίζει ανάμεσα στις διαφορετικές πλευρές που έλαβαν μέρος με κύριες να είναι οι κυβερνητικές δυνάμεις με τις συριακές στρατιωτικές δυνάμεις, η αντιπολίτευση με τον Ελεύθερο Συριακό στρατό, το Ισλαμικό Κράτος οι Κούρδοι υπό το PYD.
Η πλειοψηφία της συριακής επικράτεια ελέγχεται από τις κυβερνητικές δυνάμεις, καθώς μεγάλες κομβικές πόλεις όπως η Παλμύρα που θεωρείται μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO ανακαταλήφθηκε από την πλευρά Assad τον Μάρτιο του 2017, ενώ το Βόρειο τμήμα της Συρίας ελέγχεται από τους Κούρδους. Παράλληλα και στο Χαλέπι η πλευρά του Assad δείχνει να επικρατεί. Επίσης, η περιοχή Ράκα, ένα από τα προπύργια του Ισλαμικού Κράτους, ανακαταλήφθηκε από τις Συριακές Δημοκρατικές Δυνάμεις. Οι αντικαθεστωτικοί εκτιμάται ότι ελέγχουν περίπου το 12% της συριακής επικράτειας, ενώ το Ισλαμικό Κράτος το 5% έως 8%, με βάση την περιοχή Ιντλίμπ.
Βέβαια δεν πρέπει να παραγνωρισθεί η περιοχή Ρογιάβα που βρίσκεται υπό τον έλεγχο των Κούρδων της Συρίας. Στις πρόσφατες εκλογές της 1ης Δεκεμβρίου το PYD κέρδισε την πλειοψηφία των θέσεων, ενώ επίκεινται οι εκλογές του Ιανουαρίου για την εκλογή του σώματος που θα λειτουργεί σαν περιφερειακό κοινοβούλιο.
Στο πλαίσιο διευθέτησης του συριακού εμφυλίου η Ρωσία, όπου κατέχει δεσπόζουσα θέση στην περιοχή έχοντας 2 στρατιωτικές βάσεις στην Λαττάκεια και στην Ταρτούς, αναλαμβάνει πρωτοβουλίες για την εκκίνηση ειρηνευτικής διάσκεψης. Στις συνομιλίες του Σότσι στις 29-30 Ιανουαρίου του 2018 αναμένεται να συμμετάσχουν η Ρωσία, η Συρία, η Τουρκία, το Ιράν αλλά και η πλευρά των Κούρδων. Σε επίπεδο ΟΗΕ αναμένεται να ξεκινήσει νέος γύρος διαπραγματεύσεων με γνώμονα την αναθεώρηση του Συντάγματος και επικείμενες εκλογές.
Είναι εμφανές ότι κυρίαρχο ρόλο έχει η Ρωσία στην εξέλιξη του συριακού εμφυλίου, ωστόσο το τελευταίο διάστημα και οι ΗΠΑ έχουν αυξήσει τα στρατεύματά τους από 500 σε 2.000. Αυτό σημαίνει ότι θα επιδιώξουν ρόλο στις επερχόμενες συνομιλίες για την ειρηνική διευθέτηση του συριακού εμφυλίου. Ποια θα είναι η επιλογή επίλυσης δεν μπορεί να προδικασθεί, δεδομένου του υπάρχοντος κατακερματισμού της Συρίας σε πολιτικό επίπεδο. Το πιο δύσκολο σημείο τώρα είναι η επικράτηση ειρήνης στη Συρία λόγω των αναδυόμενων αντικρουόμενων συμφερόντων.
Ο εμφύλιος στην Υεμένη
Στην Υεμένη μαίνεται ένας από τους πιο επίπονους εμφυλίους πολέμους που έχει φθάσει στα όρια της ανθρωπιστικής κρίσης. Η βασική διαμάχη είναι μεταξύ της κυβέρνησης υπό τον Πρόεδρο Hadi και τη στήριξη της Σαουδικής Αραβίας και των Χούτι, μίας ομάδας σιιτών ανταρτών υποστηριζόμενη από το Ιράν. Το συγκεκριμένο πεδίο σύγκρουσης αποτελεί άλλη μία περίπτωση ανταγωνισμού μεταξύ των 2 ηγεμονικών δυνάμεων Σαουδικής Αραβίας και Ιράν.
Η κύρια αιτία του πολέμου ήταν η αποτυχία ομαλής πολιτικής μετάβασης το 2011, μετά την παράδοση της εξουσίας από τον επί 33 χρόνια Πρόεδρο Saleh στον Mansur Hadi. Λόγω του τεταμένου κλίματος εξαιτίας της Αραβικής Άνοιξης αλλά και των προβλημάτων διαφθοράς, ανεργίας, επισιτιστικής ασφάλειας και επιθέσεων από την Αλ Κάιντα στη νότια πλευρά της χώρας ευνόησαν την εξέγερση κατά της προηγούμενης κυβέρνησης από την πλευρά των Χούτι. Παράλληλα κέρδισαν έδαφος μέχρι να σταθεροποιηθεί στην εξουσία ο νέος Πρόεδρος Hadi, με αποτέλεσμα να επικρατήσει η αναταραχή στην χώρα. Οι σημαντικότερες περιοχές ήλθαν υπο τον έλεγχο των Χούτι, ενώ παρουσία στην χώρα έχει τόσο η Αλ Κάιντα όσο και το Ισλαμικό Κράτος.
Τα προβλήματα που προκύπτουν από τον εμφύλιο στην Υεμένη είναι υψίστης σημασίας καθώς 20 εκατ. άνθρωποι χρειάζονται ανθρωπιστική βοήθεια, με 11 εκατ. εξ αυτών να είναι παιδιά. Παράλληλα, 400.000 παιδιά κινδυνεύουν με υποσιτισμό, ενώ τα κρούσματα χολέρας έχουν σημειώσει ραγδαία αύξηση καθώς φθάνουν τους 3.000 θανάτους. Επιπροσθέτως, μεγάλο μέρος του πληθυσμού είτε έχει μεταναστεύσει είτε έχει εκτοπιστεί, περίπου 3 εκατ.
Κομβικό σημείο για την εξέλιξη του εμφυλίου στην Υεμένη αποτελεί η δολοφονία του πρώην Προέδρου Saleh από αντάρτες των Χούτι. Χωρίς την παρουσία του Saleh αναμένεται να ενισχυθεί η θέση των Χούτι στην χώρα, γεγονός που θα κλιμακώσει την ένταση. Παράλληλα, η ένταση στην περιοχή επηρεάζεται και από την πρόσφατη εκτόξευση πύραλου από τους Χούτι προς την Σαουδική Αραβία. Γεγονός που επικρίθηκε και από τις ΗΠΑ, ενώ η πλευρά της Τεχεράνης κατηγορεί τις ΗΠΑ και την Σαουδική Αραβία για την κλιμάκωση των εχθροπραξιών.
Όπως διαπιστώνεται και ο εμφύλιος στην Υεμένη βρίσκεται υπό την σφαίρα επιρροής Σαουδικής Αραβίας και Ιράν. Παράλληλα, έχει ιδιαίτερη σημασία η εξέλιξή του δεδομένου ότι από τα στενά του Μπαμ Αλ Μαντάμπ που ενώνουν την Ερυθρά Θάλασσα με τον Ινδικό Ωκεανό διεξάγεται μεγάλο μέρος της θαλάσσιας μεταφοράς πετρελαίου. Το 2013 μεταφέρθηκαν περισσότερα από 3,5 εκατ. βαρέλια πετρελαίου καθημερινά.
Λαμβάνοντας υπόψη την μεγάλη ανθρωπιστική κρίση, αλλά και την συνεχιζόμενη διαμάχη στο εσωτερικό της Υεμένης δεν διαφαίνεται σταθεροποίηση στο εγγύς μέλλον. Ιδιαίτερα, εξαιτίας της επιρροής των εξωτερικών δυνάμεων αλλά και της αναμενόμενης κλιμάκωσης της έντασης ο εμφύλιος στην Υεμένη θα συνεχίσει να απασχολεί και να αποτελεί βασικό σημείο αστάθειας στην περιοχή.
Ο Λίβανος επιστρέφει στη... σταθερότητα;
Αρχές Νοεμβρίου ο Λίβανος φαινότανε να βάδιζε σε αχαρτογράφητα ύδατα έπειτα από την αιφνιδιαστική παραίτηση του Προέδρου Hariri από την Σαουδική Αραβία. Ο Λίβανος είναι από τις πλέον κατακερματισμένες περιοχές της Μέσης Ανατολής διατηρώντας 18 σέκτες, ενώ η πλευρά του σουνίτη Προέδρου Hariri είναι προσκείμενη στην Σαουδική Αραβία και η σιιτική πλευρά στο Ιράν, η οποία εκπροσωπείται από τον Πρόεδρο του Κοινοβουλίου.
Ο Πρωθυπουργός Hariri εβρισκόμενος στη Σαουδική Αραβία είχε ανακοινώσει την παραίτησή του κατηγορώντας το Ιράν ότι ανακατεύεται στις εσωτερικές υποθέσεις της χώρας, και μαζί με την Χεζμπολάχ αποσταθεροποιούν την χώρα. Μάλιστα παρομοίασε το κλίμα όπως ήταν το 2005 με την δολοφονία του πατέρα του, καθώς και ο ίδιος φοβόταν για την ζωή του.
Η σταδιακή αύξηση της επιρροής του Ιράν σε συνεργασία με την Χεζμπολάχ ήταν κάτι που δεν γινόταν αποδεκτό από τον Hariri, για αυτό μέσω της παραίτησης κατέδειξε αυτά τα 2 μέτωπα ως αποσταθεροποιητές. Βέβαια εικάζεται ότι η παραίτηση ήταν καθοδηγούμενη από την Σαουδική Αραβία και τις ΗΠΑ ώστε να δημιουργηθεί νέα εστία έντασης αλλά και να πληγεί η επιρροή του Ιράν.
Αν και φαίνεται η κατάσταση να ομαλοποιείται μετά την ανάκληση της παραίτησης από τον Hariri, θέτοντας ως όρο την μη ανάμειξη του Λιβάνου στις περιφερειακές συγκρούσεις, η περιοχή παραμένει ευάλωτη στον ανταγωνισμό Ιράν και Σαουδικής Αραβίας. Οι επόμενοι μήνες θα είναι κρίσιμοι για την σταθερότητα μίας από τις πλέον ιδιόμορφες χώρες στο πολιτικό σκηνικό. Η πλευρά της Σαουδικής Αραβίας μοιάζει ενοχλημένη από την επιστροφή Hariri στον Λίβανο, ενώ η καχυποψία μεταξύ των κυβερνητικών εταίρων και η επιρροή της Χεζμπολάχ αναμένεται να υποδαυλίσουν μελλοντικά την διαφαινόμενη σταθερότητα.
Ο Trump, η Ιερουσαλήμ και η διαμάχη Ισραήλ-Παλαιστίνης
Η διαμάχη μεταξύ Ισραήλ-Παλαιστίνης είναι από τα πλέον κομβικά και μακροχρόνια ζητήματα πολιτικής στη Μέση Ανατολή. Η κύρια διαμάχη εστιάζεται στα εδαφικά ζητήματα μεταξύ Ισραήλ-Παλαιστίνης, που έχουν αποτελέσει αιτία για μεγάλο εύρος συγκρούσεων. Το 1947 στον απόηχο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου η Βρετανία αποφασίζει την αποχώρησή της από την περιοχή, ενώ ο ΟΗΕ προτείνει την διχοτόμησή της σε ένα εβραϊκό και ένα αραβικό κράτος. Η συγκεκριμένη πρόταση δεν γίνεται δεκτή από την πλευρά των αράβων αισθανόμενοι αδικημένοι, λόγω της πληθυσμιακής πλειοψηφίας τους.
Σημείο καμπής είναι το 1948 όταν ιδρύεται το κράτος του Ισραήλ και το 1967 στον Πόλεμο των Έξι Ημερών το Ισραήλ διπλασιάζει τα εδάφη του καταλαμβάνοντας και το μεγαλύτερο μέρος της Ιερουσαλήμ. Έκτοτε, ο παλαιστινιακός λαός θεωρεί πως βρίσκεται υπό κατοχή και διεκδικεί την ανεξαρτησία του. Την περίοδο 1967-1980 ακολούθησαν 3 ψηφίσματα του ΟΗΕ σχετικά με την απόσυρση των ισραηλινών ενόπλων δυνάμεων από τα εδάφη που κατελήφθησαν, την κατεδάφιση των εποικισμών, ενώ το τελευταίο καταδίκαζε τον Νόμο για την Ιερουσαλήμ ότι είναι η πρωτεύουσα του Ισραήλ. Από τα 3 ψηφίσματα δεν τηρήθηκε κανένα από την πλευρά του Ισραήλ.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την σταδιακή εξέγερση των Παλαιστινίων με κορυφαία σημεία της 2 Ιντιφάντα που έλαβαν χώρα το 1987 και το 2000. Η πρώτη Ιντιφάντα διεξήχθη την περίοδο 1987-1993, ενώ η δεύτερη Ιντιφάντα την περίοδο 2000-2005. Το 2008 υπήρξαν νέες εντάσεις όταν το Ισραήλ εισέβαλε στη Λωρίδα της Γάζας για να σταματήσει την εκτόξευση πυραύλων από την πλευρά της Χαμάς, ενώ το 2016 έγιναν νέες προσπάθειες εποικισμού της Δυτικής Όχθης.
Αυτή η πάγια διαμάχη μεταξύ Ισραήλ-Παλαιστίνης βαίνει σε ένα νέο ασταθές πεδίο από την πρόσφατη απόφαση του Αμερικανού Πρόεδρου Trump να ανακηρύξει ως πρωτεύουσα του Ισραήλ την Ιερουσαλήμ. Η συγκεκριμένη απόφαση πυροδότησε νέες αντιδράσεις από την διεθνή κοινότητα, ενώ στην Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ 128 κράτη-μέλη καταψήφισαν την απόφαση. Σε ένα ήδη ασταθές πολιτικό περιβάλλον και ιδιαίτερα στο μαλακό υπογάστριο της Μέσης Ανατολής μία τέτοια εξέλιξη ενδέχεται να επιδεινώσει το πολιτικό σκηνικό.
Όλες οι δυνάμεις, όπως και η Σαουδική Αραβία και το Ιράν τάχθηκαν κατά αυτής της απόφασης καθώς θα έχει αρνητικό αντίκτυπο στην περιοχή. Επίσης προκλήθηκαν διαδηλώσεις σε διάφορες χώρες όπως Ιορδανία και Τυνησία, ενώ η Χαμάς καλεί σε νέα Ιντιφάντα, σε μία περίοδο όπου η συμφωνία της με την Φατάχ κατέρρευσε, αντίπαλες παλαιστινιακές οργανώσεις. Γίνεται αντιληπτό ότι μία τέτοια απόφαση επιδεινώνει την ειρηνευτική διαδικασία αλλά αναμένεται να προκαλέσει νέες εχθροπραξίες στο μέλλον.
Προσεχώς...
Η Μέση Ανατολή αποτελεί αν όχι το πιο ασταθές γεωγραφικό σημείο, ένα από τα πιο ασταθή. Υπάρχει μεγάλο εύρος συγκρούσεων, με τις κυριότερες εξ αυτών να αναφέρθηκαν νωρίτερα. Διαφορετικές μεγάλες δυνάμεις διεκδικούν την αύξηση της επιρροής τους διατηρώντας με αυτό τρόπο το ασταθές πολιτικό πλαίσιο αλλά και την συνέχιση των εχθροπραξιών. Ρωσία, ΗΠΑ, Ιράν και Σαουδική Αραβία συνθέτουν ένα γεωπολιτικό παζλ που ασκεί επιρροή στις περισσότερες περιοχές της Μέσης Ανατολής. Τόσο οι μακροχρόνιες εστίες έντασης όσο και οι νέες αναμένεται να συνεχίσουν να απασχολούν και να διατηρούν το τεταμένο κλίμα. Η Υεμένη και ο Λίβανος αποτελούν 2 χώρες που αποτελούν σημείο αντιπαράθεσης μεταξύ Σαουδικής Αραβίας και Ιράν, η Ρωσία φαίνεται να διατηρεί την ισχυρή παρουσία της στη Συρία αποκτώντας εμφανής επιρροή στην Μέση Ανατολή, ενώ δυσοίωνες αναμένονται οι εξελίξεις γύρω από την διαμάχη Ισραήλ-Παλαιστίνης όπου οι πιθανότητες για νέες συγκρούσεις δείχνουν να αυξάνονται στο εγγύς μέλλον.
*Ο κ. Γιώργος Κουλούρης είναι μεταπτυχιακός φοιτητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ερευνητικό μέλος του Παρατηρητηρίου Ανατολικής Μεσογείου στον τομέα Ευρασίας Νοτιοανατολικής Ευρώπης.
