Πρώτη δημοσίευση: 17 Δεκεμβρίου 2015
Του Ζαχαρία Μίχα*
Μπορεί ο Τούρκος Πρόεδρος, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, να πιέζεται ασφυκτικά από τη Ρωσία, όμως η «ανάγνωση» της μεγάλης εικόνας των εξελίξεων στην περιοχή δείχνει ένα σκηνικό για την τουρκική πλευρά το οποίο μπορεί να εξακολουθεί να είναι απόλυτα ρευστό, αφήνει όμως περιθώρια ελιγμών που θα μπορούσαν υπό προϋποθέσεις να φέρουν αποτελέσματα που θα οδηγήσουν σε σταδιακή αλλαγής του σκηνικού. Η νέα «παράμετρος στη γεωπολιτική εξίσωση» εισήχθη από τον ίδιο τον Ερντογάν, ο οποίος, σε δηλώσεις προς τους δημοσιογράφους με την επιστροφή του από το Τουρκμενιστάν, θυμήθηκε την πάλαι ποτέ «στρατηγική συμμαχία» με το Ισραήλ.
Σύμφωνα με σχετικό ρεπορτάζ που φιλοξένησε η φιλοκυβερνητική «Yeni Safak», ο Ερντογάν είπε ότι η εξομάλυνση των σχέσεων με το εβραϊκό κράτος είναι πιθανή και από μια τέτοια ενδεχόμενη εξέλιξη ωφελημένη θα βγει ολόκληρη η περιοχή. Επανέλαβε βέβαια τις προϋποθέσεις που έχουν τεθεί από τουρκικής πλευράς, δηλαδή την άρση του αποκλεισμού της Γάζας, τη συμφωνία Άγκυρας – Τελ Αβίβ για την αποζημίωση των θυμάτων και τη δημόσια απολογία των Ισραηλινών.
Τα παραπάνω αφήνουν μεγάλα περιθώρια διπλωματικών ελιγμών. Για παράδειγμα, η προσέγγιση των δυο πλευρών στο θέμα της αποζημίωσης είχε φέρει τις δυο πλευρές πολύ κοντά σε συμφωνία. Η «απολογία» είναι επίσης ένα θέμα που εναπόκειται στη διπλωματία να βρει την κατάλληλη διατύπωση, ενώ και το περίφημο εμπάργκο στη Γάζα θα μπορούσε να επιλυθεί με κάποια φόρμουλα.
Προϋπόθεση όμως σε όλα τα ανωτέρω είναι η ύπαρξη πολιτικής βούλησης και αυτό σε τελική ανάλυση είναι το ζητούμενο. Διότι, μέχρι τώρα, η συμπεριφορά της τουρκικής πλευράς και του Ερντογάν προσωπικά δεν πρόδιδαν ιδιαίτερη επιθυμία εξομάλυνσης των σχέσεων, με κύριο χαρακτηριστικό τις εμπρηστικές δηλώσεις σε κάθε ευκαιρία, ιδίως στις προεκλογικές περιόδους με στόχο το εσωτερικό εκλογικό ακροατήριο και στις οποίες απαντούσαν οι Ισραηλινοί σε ιδιαίτερα υψηλούς τόνους.
Στροφή Ερντογάν...
Η αλλαγή στάσης του Ερντογάν εξηγείται υπό το φως της επιδείνωσης των σχέσεων με τη Ρωσία. Αφενός, στο εμπορικό επίπεδο και παρά τις τεταμένες σχέσεις, το Ισραήλ είναι στην πρώτη δεκάδα των εμπορικών εταίρων της Τουρκίας. Ενδεχομένως, την περαιτέρω ανάπτυξη του αμοιβαία επικερδούς διμερούς εμπορίου ο Ερντογάν να την αντιμετωπίζει πλέον ως μέρος των κινήσεων αναπλήρωσης των απωλειών από τη ρωσική αγορά, έστω κι αν αυτό δεν επεκταθεί εκ νέου σε «στρατηγικούς τομείς», όπως οι εξοπλισμοί. Ωστόσο, οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει τα τελευταία χρόνια η ισραηλινή αμυντική βιομηχανία δεν θα πρέπει να οδηγήσει στον πρόωρο αποκλεισμό δυνητικών εξελίξεων στο προσεχές μέλλον.
Ωστόσο, σε πρώτη τουλάχιστον φάση, πιο πειστική μοιάζει η ερμηνεία ότι ενδεχόμενη απόπειρα προσεταιρισμού των Ισραηλινών από τουρκικής πλευράς κύριο στόχο θα έχει την αντιμετώπιση του προβλήματος ασφαλείας που αντιμετωπίζει η Τουρκία, λόγω της κάθετης κλιμάκωσης της έντασης με τη Ρωσία. Εν ολίγοις, η αποκλιμάκωση και εξομάλυνση σε ένα μέτωπο που δυσαρεστούσε τις Ηνωμένες Πολιτείες θα επιχειρηθεί από την Άγκυρα να αποτελέσει αποδεικτικό στοιχείο ότι η Τουρκία παραμένει πιστό μέλος της «Δυτικής οικογένειας» και προώθησης της εικόνας της ως θεματοφύλακα των συμφερόντων της στην περιοχή...
...με το μάτι στους υδρογονάνθρακες
Στο ενδεχόμενο της εξομάλυνσης των σχέσεων με τους Ισραηλινούς, οι Τούρκοι θα αύξαναν τις πιθανότητες να πλασαριστούν με πιο «φυσιολογικό» –από την επίδειξη στρατιωτικής ισχύος– τρόπο στις διευθετήσεις που βρίσκονται σε εξέλιξη ανάμεσα στις εμπλεκόμενες χώρες, με στόχο την έναρξη αξιοποίησης των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Η Τουρκία θα διεκδικήσει συμμετοχή στη νομή του πλούτου, αλλά και να προκριθεί τελικά ως η καταλληλότερη από οικονομική και γεωστρατηγική άποψη οδός διέλευσης προς τις δυτικές αγορές. Σε τελική ανάλυση, θα συμβάλει στην αντιμετώπιση της δυσάρεστης για την Τουρκία εικόνα του ανεξέλεγκτου περιφερειακού δρώντα που αποτελεί μέρος του προβλήματος της περιοχής και όχι κάποιας λύσης.
Όλα αυτά είναι όμως θεωρητικά, αφού τα προβλήματα που θα αντιμετωπίσει ο εκτιμώμενος τουρκικός σχεδιασμός είναι πολλά, καθώς οι εμπλεκόμενες πλευρές, με τους Ισραηλινούς πρώτους και καλύτερους, έχουν και αυτές να συνυπολογίσουν το δικό τους περιοριστικό πλαίσιο και τα δικά τους συμφέροντα, προασπίζοντας όσα έχουν πετύχει στις διμερείς τους σχέσεις...
Η Τουρκία δεν έχει κανέναν λόγο να επιδεινώσει τις σχέσεις της με τη Ρωσία, ιδίως όταν φαίνεται ότι έχει εξευρεθεί «γλώσσα συνεννόησης» στο πρόβλημα της Συρίας, ώστε οι επιδιώξεις των δυο πλευρών να μην οδηγήσουν σε εμπλοκή των ενόπλων δυνάμεων και ανεπιθύμητες ανεξέλεγκτες καταστάσεις. Η Συρία δεν είναι όμως το μοναδικό κίνητρο των Ισραηλινών για την ανάπτυξη των σχέσεων με τη Μόσχα.
Το μέτωπο του Ιράν
Ένα ακόμα σημαντικό μέτωπο για την ισραηλινή διπλωματία είναι αυτό του Ιράν, μια χώρα στην οποία η Ρωσία ασκεί σημαντική επιρροή και αξιοποιεί τη σχέση της με την Τεχεράνη, αναλόγως της πορείας των σχέσεων Μόσχας - Ουάσιγκτον. Τα συμφέροντα Μόσχας - Τεχεράνης είναι αποκλίνοντα σε πολλά μέτωπα, όμως σε τακτικό επίπεδο συνεργάζονται έναντι του κοινού γεωπολιτικού αντιπάλου, των Ηνωμένων Πολιτειών, με τη Ρωσία να χρησιμοποιεί τις σχέσεις της με την Τεχεράνη για να πιέζει την Ουάσιγκτον, με άξονα το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν. Κατά συνέπεια, οι δίαυλοι επικοινωνίας Ισραήλ-Ρωσίας θεωρούνται ζωτικής σημασίας για τους Ισραηλινούς. Η Μόσχα θεωρείται στο Τελ Αβίβ ως παράγοντας που μπορεί να βοηθήσει στον έλεγχο της συμπεριφοράς της σιιτικής Χεζμπολάχ του Λιβάνου, η οποία στο παρελθόν έχει απειλήσει με στρατιωτικό πλήγμα πλατφόρμες άντλησης υδρογονανθράκων, κάτι που αποτελεί ένα ακόμα κίνητρο διατήρησης καλών σχέσεων ανάμεσα στο Ισραήλ και τη Ρωσία.
Η Αίγυπτος
Πρόβλημα θα μπορούσε να δημιουργηθεί και με την Αίγυπτο, καθώς το Κάιρο, υπό την ηγεσία του Αμπντέλ Φατάχ Αλ Σίσι, εξακολουθεί να τηρεί σκληρή στάση απέναντι στην Τουρκία του Ερντογάν, εκτιμάται όμως ότι οι ενέργειες Ερντογάν στην προώθηση των στόχων της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, σε συνδυασμό με την ιμπεριαλιστική της οπτική για τον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου, βαρύνει περισσότερο ως απειλή εθνικής –και στη μία περίπτωση ιδιοτελώς πολιτικής– ασφαλείας στη σκέψη του Αιγύπτιου ηγέτη.
Η τρέχουσα διένεξη Ισραήλ - Αιγύπτου αφορά την καταδίκη της δεύτερης στην καταβολή αποζημίωσης ύψους 1,7 δισεκατομμυρίων δολαρίων από το Διεθνές Διαιτητικό Δικαστήριο για την αθέτηση των όρων διμερούς συμβολαίου του 2012 που αφορούσε στην προμήθεια του εβραϊκού κράτους με φυσικό αέριο και στα αντίποινα από αιγυπτιακής πλευράς με την αναστολή των διαπραγματεύσεων για την προμήθεια της Αιγύπτου με ισραηλινό φυσικό αέριο σε προνομιακές τιμές από τα νέα κοιτάσματα, εξαιτίας της ανακοίνωσης της ισραηλινής εταιρείας (IEC: Israel Electric Corp.) ότι θα προχωρήσει στην είσπραξη του ποσού.
Η Κύπρος
Το εβραϊκό κράτος επενδύει πλέον σημαντικά στον ρόλο της Κυπριακής Δημοκρατίας στον ευρύτερο αμυντικό του σχεδιασμό και ακούει με προσοχή μέχρι στιγμής όσα έχει να διατυπώσει η νόμιμη κυπριακή ηγεσία, με ένα ενδεχόμενο άνοιγμα Ερντογάν να θέτει μια δύσκολη εξίσωση πολιτικής εξισορρόπησης για το Ισραήλ. Όλα αυτά ασφαλώς ισχύουν για όσο διάστημα βρίσκεται στην εξουσία η κυβέρνηση Νετανιάχου, αφού ενδεχόμενη πολιτική αλλαγή στο Ισραήλ θα μπορούσε να επιφέρει αλλαγή δεδομένων και στην εξωτερική πολιτική.
Όπως προκύπτει από τα προαναφερθέντα, η εξομάλυνση των σχέσεων ανάμεσα στην Τουρκία και το Ισραήλ δεν θα επέλθει εύκολα, καθώς κάθε πρόβλημα που βαίνει προς επίλυση θα επηρεάζει άλλα μέτωπα. Η εξισορρόπηση των συμφερόντων των χωρών της περιοχής κάθε άλλο παρά εύκολη υπόθεση θα πρέπει να θεωρηθεί. Και μόνο όμως η έναρξη μιας διαδικασίας με στόχο την εξομάλυνση των σχέσεων Τουρκίας - Ισραήλ θα αποτελέσει μια σημαντική εξέλιξη, αφού θα αξιοποιηθεί από την πλευρά της τουρκικής ηγεσίας, τόσο για την ενίσχυση της ΝΑΤΟϊκής δέσμευσης στην ασφάλεια της Τουρκίας, ενώ θα θέσει σε κίνηση διπλωματικές διαδικασίες που θα ανακατέψουν την «τράπουλα» σε μια εξαιρετικά ευαίσθητη περιοχή.
* Ο Ζαχαρίας Μίχας είναι Διευθυντής Μελετών στο Ινστιτούτο Αναλύσεων Ασφάλειας και Άμυνας (ΙΑΑΑ-ISDA)
