Του Ιπποκράτη Δασκαλάκη*
Η ανακατάληψη της Μοσούλης από τις ιρακινές δυνάμεις, υποστηριζόμενες από ένα ιδιόμορφο συνασπισμό κρατών και οργανώσεων, προσέλκυσε πολύ λιγότερο την προσοχή των ΜΜΕ από την αιφνίδια εισβολή του ISIS το 2014. Σχετικά χαμηλή και η δημοσιότητα της μάχης της Ράκκας, με τις δυνάμεις των Syrian Democratic Forces να συναντούν μεγαλύτερη αντίσταση καθώς εισέρχονται στο κέντρο της πόλεως. Μάλλον η μάχη της Ράκκας θα ακολουθήσει τη βραδεία εξέλιξη της αντίστοιχης πολιορκίας της Μοσούλης.
Βέβαια σε έναν ανταρτοπόλεμο, όπως αυτός που διεξάγεται στα μέτωπα Συρίας και Ιράκ, η πρωταρχική επιδίωξη δεν είναι η κατάληψη εδαφών, όσο συμβολική και στρατηγική σημασία και αν αυτά έχουν. Ούτε και η καταστροφή των δυνάμεων των ανταρτών από μόνη της εξασφαλίζει την τελική ειρήνευση και την αποκατάσταση της ηρεμίας. Η αντιμετώπιση της ισλαμιστικής σουνιτικής εξέγερσης θα προέλθει μόνο μέσα από ένα δίκαιο διακανονισμό των τοπικών συμφερόντων και ισορροπιών που θα υποστηριχθεί από την οικονομική ανασυγκρότηση της περιοχής και τη παρουσία ισχυρών δυνάμεων που δεν θα προβαίνουν σε πράξεις αντεκδίκησης. Δυστυχώς οι παραπάνω προϋποθέσεις, για πολλούς λόγους εκλείπουν σήμερα και οι προοπτικές ειρήνευσης και ακόμη περισσότερο μιας μόνιμης διευθέτησης, δεν είναι ευοίωνες. Επιπλέον, οι αντικρουόμενες επιδιώξεις των εμπλεκομένων και οι μαξιμαλιστικές διαθέσεις ορισμένων μερών δεν προδικάζουν μια σύντομη επίλυση των προβλημάτων. Το μείζον ερώτημα δεν είναι πλέον η στρατιωτική συντριβή του ISIS, αλλά η διαχείριση της βίαιης απόσυρσης του από τα εδάφη που ήλεγχε τα τελευταία τρία χρόνια.
Παρά τις συνομωσιολογικές θεωρίες περί ύπαρξης μεθοδεύσεων και διακανονισμών για την αναδιάταξη της ευρύτερης περιοχής της Μέσης Ανατολής, ολοκληρωμένο σχέδιο δεν υπάρχει στα επιτελεία των μεγάλων και μεσαίων δυνάμεων. Όπως δεν υπάρχουν και «απόλυτα» σχέδια στα συμβούλια των πανίσχυρων και διαπλεκόμενων πολυεθνικών επιχειρήσεων. Η πολυπλοκότητα της διεθνούς πραγματικότητας, η δύναμη του τυχαίου και ο απρόβλεπτος ανθρώπινος παράγοντας δεν επιτρέπουν την κατάρτιση μακροχρόνιων και ανελαστικών σχεδίων. Αντίθετα υπάρχει πλήθος εναλλακτικών σχεδίων που προωθούν περισσότερο ή λιγότερο, τις επιδιώξεις των σχεδιαστών τους και το μέγεθος της επιτυχίας βασίζεται στην ευελιξία εφαρμογής τους, στο πλήθος των επιλογών και στη σύμπλευση με συμφέροντα και άλλων παικτών ή ακόμη και στην κατάλληλη χρησιμοποίηση των τελευταίων.
Αναμφίβολα τα συμφέροντα ΗΠΑ και Ρωσίας στη Μέση Ανατολή δεν συμβαδίζουν, αλλά καθώς δεν αφορούν θέματα εθνικής επιβίωσης τους, υπάρχουν αρκετά περιθώρια συνεργασίας. Η περιορισμένη σύμπλευση Ουάσιγκτον-Μόσχας στη Μέση Ανατολή μπορεί να επιβάλει και στα υπόλοιπα μέρη να μετριάσουν τις στοχεύσεις τους και να προχωρήσουν σε λογικούς σταδιακούς συμβιβασμούς. Η πρόσφατη αμερικανορωσική ανεπίσημη συμφωνία για αποκλιμάκωση στη Νότιο Συρία αποτελεί ένα αισιόδοξο παράδειγμα. Η ζώνη ασφαλείας που δημιουργείται απομακρύνει την απειλή από τα σύνορα του Ισραήλ και Ιορδανίας και αποτρέπει την άμεση διασύνδεση Ιράν με Hezbollah στον ασταθή Λίβανο. Παράλληλα εξασφαλίζει τα νότα της πρωτεύουσας του καθεστώτος Assad και επιτρέπει τα εξαντλημένα στρατεύματα του να κινηθούν ανατολικά προς τη συριακή πόλη Deir ez-Zor όπου καταφεύγουν τα απομεινάρια του ISIS. Ταυτόχρονα η παρουσία αμερικανικών αλλά και ρωσικών δυνάμεων εκατέρωθεν του Ευφράτη, στη Βόρεια Συρία, αποτρέπει μια σύγκρουση μεταξύ τουρκικών, συριακών και κουρδικών τμημάτων. Η αργή εξέλιξη της πολιορκίας της Ράκκα, εξασφαλίζει χρόνο για την αναζήτηση μιας λύσης για τον έλεγχο των περιοχών που να βασίζεται σε τοπικά στοιχεία και να μην προκαλεί ανησυχίες στους γείτονες.
Το δημοψήφισμα της 25ης Σεπτεμβρίου, στο ιρακινό Κουρδιστάν, όπου αναμένεται η συντριπτική επικράτηση της ψήφου υπέρ της ανεξαρτησίας, δημιουργεί προβληματισμούς καίτοι δεν θεωρείται πιθανή η ανακήρυξη της, παρά μόνο η χρησιμοποίηση του αποτελέσματος για διαπραγματευτικά κέρδη της Erbil στα πλαίσια του ομοσπονδιακού κράτους του Ιράκ. Ο κύριος σημερινός υποστηρικτής των Κούρδων σήμερα, HΠΑ, μιλάει για μια κουρδική οντότητα εντός του Ιράκ, εξέλιξη που μάλλον χαροποιεί και το Ιράν. Το τελευταίο κανονικά θα πρέπει να αισθάνεται ικανοποιημένο καθώς μετά από δεκαετίες βλέπει στη Βαγδάτη να υπάρχει μια σιιτική κυβέρνηση, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι καθίσταται το κράτος αυτό και υποχείριο της Τεχεράνης. Η Ρωσία βλέπει ότι η αποφασιστική επέμβαση της στη Συρία εξελίχθηκε ευνοϊκά καθώς διέσωσε το καθεστώς του Assad (και τις ρωσικές βάσεις) και κατέστησε τη Μόσχα κύριο πρωταγωνιστή στην περιοχή. Το καθεστώς της Δαμασκού επέδειξε αξιοσημείωτη αντοχή και ελέγχει πλέον σε ικανοποιητικό βαθμό την αποκαλούμενη «χρήσιμη Συρία» (δυτικό τμήμα). Πιθανόν μάλιστα για να εξασφαλίσει την επιβίωση του και επανέλεγχο της επικράτειας να αποδεχθεί μια –υπό αμερικανορωσική εγγύηση- περιορισμένη κουρδική αυτονομία στο βορρά.
Μια παρόμοια εγγύηση, συνδυασμένη με κοινή στρατιωτική παρουσία των δύο χωρών, ίσως μετρίαζε τις τουρκικές ανησυχίες. Αντίστοιχες δε προβλέψεις για την μειονότητα των Τουρκομάνων θα ενίσχυαν πολιτικά τον «Σουλτάνο» καθιστώντας περισσότερο «ευκολοχώνευτη» μια περιορισμένη κουρδική αυτονομία. Συγχρόνως τα κράτη του Κόλπου, πρέπει να κατανοήσουν ότι η εμπλοκή τους σε χρηματοδοτήσεις εξτρεμιστικών οργανώσεων μπορεί να προκαλέσει ανεξέλεγκτη αναταραχή που να θέσει σε κίνδυνο τα, στηριζόμενα στην εσωτερική αναδιανομή μερισμάτων, καθεστώτα τους. Η πρόσφατη διαμάχη Ντόχας και Ριάντ (και συμμάχων του) αποδεικνύει πόσο πολύπλοκη αλλά και εύθραυστη είναι η φαινομενική ηρεμία και αγαστή συνεργασία στους κόλπους των μοναρχιών του Κόλπου.
Το παραπάνω αισιόδοξα σενάρια προϋποθέτουν ότι όλοι οι εμπλεκόμενοι θα ενεργήσουν ως ορθολογικοί δρώντες που δεν θα επιθυμήσουν να θέσουν σε κίνδυνο την επιβίωση τους για αβέβαια μελλοντικά κέρδη. Η πολυετής σύγκρουση σίγουρα έχει εξαντλήσει αρκετές πλευρές, όμως η πλεονεξία και οι ανορθολογικοί υπολογισμοί αποτελούν χαρακτηριστικό όχι μόνο των ανθρώπων αλλά και των οργανισμών και κρατικών οντοτήτων. Μόνο η αναγκαστική επιβολή ορίων που θα συμφωνηθούν μεταξύ Ουάσιγκτον και Μόσχας και θα επιβληθούν στους φίλους και συμμάχους τους, μπορεί να οδηγήσει σε μια βιώσιμη λύση. Όμως και οι ηγέτες αυτών των δύο χωρών, προσβλέπουν στα πολιτικά τους ακροατήρια και ρυθμίζουν ανάλογα τις κινήσεις τους, γεγονός που δημιουργεί αρκετούς περιορισμούς.
Επίσης θα πρέπει να αποφευχθούν εμμονές σε συγκρουσιακές πολιτικές όπως η αμερικανική στάση έναντι του Ιράν και η στόχευση τους στην ανατροπή του καθεστώτος των «μουλάδων» με αδυναμία πρόβλεψης των συνεπειών και της διαδόχου καταστάσεως. Η επίλυση της αντιπαλότητας Σουνιτών-Σιιτών είναι ανέφικτη επί του παρόντος αλλά η σταδιακή μείωση των εστιών ανάφλεξης στην περιοχή θα ενισχύσει τη σταθερότητα μειώνοντας τα διλήμματα ανασφάλειας.
Την ίδια στιγμή, οι ενεργειακοί κολοσσοί, ενίοτε και σε διαφορετικό βηματισμό με τις κυβερνήσεις τους, προσπαθούν να προωθήσουν τα σχέδια τους. Η κατάσταση γίνεται ακόμη δυσκολότερη καθώς εξτρεμιστικές οργανώσεις, πολέμαρχοι, και εγκληματικές συμμορίες λυμαίνονται τις ζώνες των συγκρούσεων και μπορούν να προκαλέσουν αναζωπυρώσεις και προβοκάτσιες. Όσο για την ισλαμιστική τρομοκρατία, δεν πρέπει να αναμένουμε την άμεση εξαφάνιση της με τον σε εξέλιξη περιορισμό των εδαφών και της δύναμης της ούτε και με τον -μη επιβεβαιωμένο- θάνατο του ηγέτη του ISIS. Η επανεμφάνιση του σουνιτικού εξτρεμισμού στο κεντρικό Ιράκ το 2007 που οδήγησε στην έκρηξη της εξάπλωσης του 2014, καταδεικνύει την εγγενή αστάθεια της περιοχής και κυρίως τα οδυνηρά αποτελέσματα εγκληματικών κυβερνητικών επιλογών που βασίζονται σε λογικές αντιποίνων και άρνησης παραχώρησης δικαιωμάτων στους αντιπάλους και στις μειονότητες. Δεν πρέπει λοιπόν να θεωρούμε ότι η ισλαμιστική τρομοκρατία θα εκριζωθεί αλλά ούτε και να κινδυνολογούμε για μαζικά τρομοκρατικά κτυπήματα στις δυτικές χώρες. Η επαγρύπνηση και κρατική συνεργασία σε συνδυασμό με περιοριστικά μέτρα, με τις ανάλογες επιπτώσεις στην καθημερινότητα μας, έχουν αποδειχθεί ότι μείωσαν τον αριθμό και επιπτώσεις των κτυπημάτων. Όση αφορά την τύχη του ISIS, τα ιστορικά παραδείγματα αποκεφαλισμού των ηγεσιών τρομοκρατικών οργανώσεων είναι αντιφατικά. Η επικρατούσα εκτίμηση είναι ότι η οργάνωση θα επηρεαστεί αρνητικά από το θάνατο του Baghdadi με τον μεγαλύτερο κίνδυνο να απορρέει από την ενσωμάτωση της με την Al-Qaeda δίδοντας νέα δυναμική στον ισλαμιστικό εξτρεμισμό.
Επιπρόσθετα, εκ μέρους της Δύσεως, θα πρέπει να αποφευχθεί η μετεγκατάσταση πυρήνων των εξτρεμιστών σε άλλες περιοχές (Βόρειος Αφρική, Σομαλία, Υεμένη, Σαχέλ) και η δημιουργία νέων failed states ή η πλήρης κατάρρευση των ήδη υπαρχόντων. Όλες οι προαναφερθείσες λύσεις έχουν αναπόφευκτα κόστος, ανθρώπινο, οικονομικό και πολιτικό, για τα μέρη εκείνα που λόγω θέσεως, ισχύος, συμφερόντων θα εμπλακούν στο χειρισμό των πολύπλοκων προβλημάτων αυτών των περιοχών. Έχει όμως αποδεχθεί ότι το κόστος της πρόληψης είναι υποπολλαπλάσιο του κόστους αντιμετώπισης και η αποτελεσματικότητα της πρώτης είναι καταφανώς υπέρτερη.
* Ο Ιπποκράτης Δασκαλάκης είναι Υποστράτηγος (εα)
- Πτυχιούχος τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών Παντείου Πανεπιστημίου
- Μεταπτυχιακό στις Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
- Διευθυντής Μελετών του Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (ΕΛΙΣΜΕ)
- Συνεργάτης του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων (ΙΔΙΣ)
- Διαλέκτης στη Σχολή Εθνικής Αμύνης (ΣΕΘΑ)
