Του Στέλιου Φενέκου*
Η οικονομική κατάσταση της χώρας σήμερα δημιουργεί ένα τεράστιο πρόβλημα στις Ένοπλες Δυνάμεις σε ότι αφορά στην συντήρηση του υλικού, στην ανανέωσή του και συνακόλουθα και στην επιχειρησιακή ικανότητα και στην εκπαίδευση του προσωπικού, όσο και αν ο Υπουργός και οι Αρχηγοί διατείνονται ότι: “...το ανθρώπινο δυναμικό αποδεικνύεται ανθεκτικότερο του υλικού.”
Το μεγαλύτερο όμως πρόβλημα που δεν το έχουν αντιληφθεί επαρκώς, αλλά είναι ολοφάνερο, βρίσκεται στο επίπεδο των κορυφαίων οργάνων λήψεως αποφάσεων, όπου δημιουργούνται εκρηκτικά προβλήματα, αν το συνδυάσουμε με την χαμηλή διαθεσιμότητα μέσων και επιλογών που υπάρχει.
Και οφείλουμε να επισημάνουμε τα προβλήματα αυτά, που είναι τα ακόλουθα:
Ο Υπουργός και ο χειμαρρώδης χαρακτήρας του μαζί με την ακόρεστη επιθυμία του αυτοπροβολής έχει εγκλωβίσει τον τρόπο σκέψης όλων των Ενόπλων Δυνάμεων και δεν υπάρχει κάποιος που να τον συγκρατεί, κάποιος που να μπορεί να σκέφτεται διαφορετικά, και το κυριότερο να θέλει να το εκφράσει επίσημα στα όργανα, παρουσιάζοντας καλύτερες και πλέον αξιόπιστες εναλλακτικές επιλογές.
1. Ας δούμε τους παράγοντες αυτούς που ενέχουν τον κίνδυνο να καταστήσουν τα όργανα λήψεως των εθνικών αποφάσεων θύματα της σκέψης ομάδας ή του αρχηγού της:
- Διαστρεβλωμένη λήψη αποφάσεων σε μια ομάδα που παρουσιάζει έντονα ομοιογενή στοιχεία και στοιχεία εξάρτησης των μελών της από εξωγενείς παράγοντες.
- Ισχυρός ηγέτης & αλληλεπίδραση, παραισθήσεις ευθύτητας, ορθότητας & αήττητου.
- Αυταρχισμός της ηγεσίας και ευθυνοφοβία των μελών της ομάδας.
- Ομφαλοσκόπηση, αυτορρυθμιζόμενες και στερεοτυπικές συμπεριφορές
2. Τα Συμπτώματα που καθιστούν φανερά τα προβλήματα αυτά είναι:
- Αποτυχία να ερευνηθούν πλήρως οι στόχοι & οι εναλλακτικές λύσεις.
- Απορριφθείσες επιλογές επανεξετάζονται σπάνια.
- Ανεπαρκής διερεύνηση των στοιχείων επί των δαπανών & των κινδύνων των επιλογών.
- Αδιαφιλονίκητες υποθέσεις και συμπεράσματα.
- Δυνητικές αρνητικές εκβάσεις οι οποίες δημιουργούν υπερβολικούς φόβους στην ομάδα, με αποτέλεσμα να απορρίπτουν τις επιλογές γρήγορα και πάρα πολύ εύκολα.
- Επιφανειακές αναζητήσεις πληροφοριών για ορθολογικοποίηση και μόνο των ήδη ειλημμένων αποφάσεων. Αποκλείονται επιλεκτικά τα στοιχεία που «δεν ταιριάζουν με την εικόνα (προκατειλημμένο φιλτράρισμα), και ενισχύονται ανακριβώς τα στοιχεία που την επιβεβαιώνουν.
- Οι συνέπειες από τις επιφανειακές προσεγγίσεις ενέχουν πολλούς κινδύνους, πέραν του ότι οδηγούν σε αναποτελεσματική εφαρμογή, σε μειωμένο έλεγχο, και σε μεγάλες δαπάνες και κόστη (οικονομικά και πολύ πιθανόν και σε ανθρώπινες ζωές).
3. Τα συμπτώματα της επιβολής του ίδιου τρόπου σκέψης σε μία ομάδα (Group Think) είναι τα παρακάτω:
- Ψευδαίσθηση για τις δυνατότητες.
- Η ομάδα αναπτύσσει την πεποίθηση ότι δεν μπορεί να κάνει καμία λανθασμένη επιλογή. Η λογική που κυριαρχεί είναι: «Η προσέγγιση και η οργάνωσή μας είναι υγιείς. Είμαστε βέβαιοι, ισχυροί & απολαμβάνουμε καλής φήμης. Εάν όλοι εργαζόμαστε μαζί και με τον ίδιο τρόπο δεν μπορούμε να πάμε στραβά».
Τρόποι αποφυγής
Συστηματική εφαρμογή της μεθόδου του "συνηγόρου του διαβόλου" με αξιοποίηση των εργαλείων που μας έχει δώσει η τέχνη του διαλόγου όπως είναι π.χ. ο διαλεκτικός αντιλογισμός, η Σωκρατική μαιευτική, η Πλατωνική διαλεκτική (διαίρεση, διχοτόμηση, ταξινόμηση, συλλογισμός), η Αριστοτελική αναλυτική (συνεπαγωγή, επιστημολογία), οι Στωϊκοί (αιτιώδης σύνδεσμος, συνάρτηση αιτίου αιτιατού). Αλλά και πλέον σύγχρονα εργαλεία, όπως το ξυράφι του Occam (αρχή της απλούστευσης), κριτική και ορθός λόγος του Καντ, ορθολογισμός, κριτικός ορθολογισμός και επαληθευσιμότητα του Popper (falsification test), με κατακλείδα την ρήση του Russell, "...δεν θα πέθαινα ποτέ για τις ιδέες μου, γιατί μπορεί να έκανα λάθος...".
Οι στρατιωτικοί έχουν ορκισθεί να μάχονται για τις αξίες του πολιτισμού μας και όχι για τις προσωπικές τους ιδέες. Κατόπιν αυτού η φράση αυτή ερμηνεύεται σε σχέση με τον κίνδυνο να πεθάνουν άλλοι άνθρωποι για εσφαλμένες, προσωποπαγείς ιδέες.
4. Αναπαραγωγή επικίνδυνων Στερεοτύπων για δικαιολόγηση αποφάσεων και θέσεων είτε για ικανοποίηση του κοινού.
Τα στερεότυπα χρησιμοποιούνται είτε εκ πεποιθήσεως είτε εργαλειακά και μπορούν να είναι ανακριβή, παραπλανητικά και πολύ επικίνδυνα τελικά. Όταν συνδυάζονται με την παραίσθηση του άτρωτου – οι απόψεις ενός “ξένου” σώματος στην ομάδα ή εκτός αυτής (ακόμα κι αν είναι εμπειρογνώμονας), μπορεί να μην λαμβάνονται υπ΄ όψη και ακόμη χειρότερα να δυσφημισθούν.
5. Πεποίθηση ότι εκφράζει την ιδιαίτερη ηθική των Ενόπλων Δυνάμεων ή προσφυγή σε αυτήν ως προκάλυμμα.
- Δογματική και αυστηρά κανονιστική αντίληψη. Η ομαδική σκέψη όχι μόνο κυριαρχεί, αλλά αν κάποιος αντιδράσει, μπορεί να εκληφθεί ότι δεν τηρεί τις παραδόσεις και ότι αρνείται τον ηθικό κώδικα των Ε.Δ.
- Η προσφυγή στην ευθύτητα και στον ηθικό κώδικα των Ε.Δ., κάνει τον προσφεύγοντα να νοιώθει άτρωτος.
- Αισθάνεται ότι κάνει το σωστό πράγμα και θεωρεί ότι υπάρχει η αιτία για να υποστηριχτεί ηθικά.
Η θεραπεία στα προβλήματα πεποιθήσεων περί παραδόσεων και ηθικού κώδικα είναι εξαιρετικά δύσκολη και οι καταστάσεις αυτές αντιμετωπίζονται μόνο με τολμηρές και ριζοσπαστικές αλλαγές.
- Η δύσκολη απόφαση πρέπει να ληφθεί και το κυριότερο να εφαρμοσθεί αποτελεσματικά.
- Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί στην ευαισθησία που χρειάζεται στις ενδεχόμενες ζημιές που επέρχονται στα άτομα / τις μειονότητες (που αποκλείονται από την επιλογή.) Ενδεχομένως να θιγούν τα ιδιαίτερα συμφέρονται ορισμένων ανθρώπων. Η εγκαθίδρυση επαγγελματικά αντικειμενικών κριτηρίων θα βοηθήσει στην καλύτερη και δικαιότερη απόφαση και στην καλή εφαρμογή της.
- Αξιολόγηση με ακριβή στοιχεία και συνεχής επαναξιολόγηση της ορθότητας των αιτίων, προκειμένου να προληφθούν αδικίες και να γίνουν οι αναγκαίες διορθωτικές κινήσεις.
6. Η αυτό- λογοκρισία και αυτοσυγκράτηση είναι κρίσιμος παράγων κάθε μέλους της ομάδας λήψεως αποφάσεων. Αν και είναι απαραίτητος ιδιαίτερα σε όσους έχουν την ευθύνη να εκφράζονται με δημόσιο λόγο προς τους πολίτες, (αλλά και στο εσωτερικό των Ε.Δ. προς τα στελέχη), εν τούτοις δεν έχει ως σκοπό να στραγγαλίσει την "άλλη άποψη" στο επίπεδο λήψης αποφάσεων. Εκεί θα πρέπει να ενισχύεται η απρόσκοπτη δυνατότητα τεκμηριωμένης έκφρασής της ξεκάθαρα. Τα συμπτώματα του στραγγαλισμού και της μονομέρειας είναι τα παρακάτω:
Τα μέλη υποβάλλονται σε αυτολογοκρισία για λόγους συμμόρφωσης και συμφωνούν, χωρίς να εκφράζουν τεκμηριωμένο αντίλογο.
- Αποσύρουν τις οιεσδήποτε αντιρρήσεις μπορεί να έχουν, όταν απορρίπτονται από τον ηγέτη ή τους ισχυρούς υποστηρικτές του.
- Αδυναμία αντιλόγου σε παραδοσιακές θέσεις, σε στερεότυπα και σε προκαταλήψεις, καθώς και σε δυναμικές θέσεις.
- Η απαξία στην μειονότητα του ενός η οποία ενέχει τον κίνδυνος της ταπείνωσης & της πίεσης. Αυτό που κυριαρχεί κάκιστα είναι: «Εάν είσαι μόνος σου αντίθετος καλύτερα να μη μιλάς και μετά έξω να παραμείνεις σιωπηλός για την απόφαση».
Ο Δείκτης που αποκαλύπτει τον απολυταρχισμό στην διαδικασία αυτή, είναι όταν ο ηγέτης χρησιμοποιεί λαιμητόμο για να συντομεύσει τη συζήτηση και εκφράζει την υπόθεση ότι επικρατεί «συναίνεση».
Η τακτική που ακολουθεί για να κλείσει την πόρτα σε όσους υπάρχει ενδεχόμενο να διαφωνήσουν, εκφράζεται άμεσα με την συνηθισμένη φράση: “Ο καθένας εξέφρασε τις απόψεις του. Εισακούσθηκαν και προχωράμε στο επόμενο''
Ο τρόπος αντίδρασης από τα μέλη που διαφωνούν είναι ένας και μοναδικός:
Να είναι πολύ καλά προετοιμασμένοι και με συγκεκριμένα στοιχεία όταν έχουν διαφωνίες, να είναι ψύχραιμοι και μεθοδικοί και οπωσδήποτε να έχουν τόλμη, ώστε να συνεχίσουν να υποστηρίζουν την θέση τους, οιεσδήποτε επιθέσεις και αν δεχθούν. Και κυρίως να αντιληφθούν ότι η διαφωνία δεν είναι θέμα προσωπικής αντιπαλότητας, αλλά επαγγελματισμός και υποχρέωση προς τις ευθύνες του δημοσίου λειτουργήματος που επιτελούν.
Η σιωπή συμβάλλει στην ψευδαίσθηση ότι υπάρχει ομοφωνία.
7. Το χειρότερο που μπορεί να συμβεί σε μία ομάδα λήψης απόφασης, είναι οι “Φύλακες της σκέψης” του αρχηγού.
Είναι οι «Προστάτες», που ορίζονται είτε αναλαμβάνουν αυτοβούλως το έργο να προστατεύουν τον ηγέτη από τους αποστάτες και τους αμφισβητίες.
Συνήθως ο ηγέτης τους βάζει (ή αυτό-ορίζονται), να υποστηρίξουν θέσεις και να προσπαθήσουν να επηρεάσουν τα μέλη της ομάδας αντ΄ αυτού.
Η αντιμετώπισή τους είναι ιδιαίτερα δύσκολη, γιατί πολλές φορές ο ρόλος τους είναι αφανής και συνήθως καλύπτονται πίσω από την επίκληση της πλειοψηφίας και της δημοφιλίας μίας επιλογής.
Τρόπος αποφυγής είναι η παράκαμψή τους και η μετάθεση της ευθύνης αντεπιχειρήματος στον ίδιο τον ηγέτη, ώστε να αναγκαστεί να τοποθετηθεί και να φανεί η αδυναμία των θέσεων του. Εάν ο ηγέτης αποκαλυφθεί, αλλάξει άποψη είτε είναι πραγματικά ανοικτός για να ακούσει την έκφραση απόψεων και τον αντίλογο, τότε αυτοί που από την αρχή αυτό-ορίσθηκαν ως υπερασπιστές του θα αποδυναμωθούν, είτε θα μεταβάλλουν τάχιστα άποψη και θα εκτεθούν εύκολα.
Καταλήγοντας
Προκειμένου να αποφευχθούν οι κακές συνέπειες όλων των παραπάνω προβλημάτων της σκέψης ομάδας (Group Think), πέραν των τρόπων ενεργείας που έχουν αναφερθεί ξεχωριστά για κάθε ένα, θα πρέπει να διασφαλίζονται και τα παρακάτω:
- Αρμοδιότητες σε συγκεκριμένα μέλη του ομάδας για να αξιολογούν τις διαδικασίες και να προτείνουν βελτιώσεις. Πρέπει να λειτουργούν για να συνεισφέρουν στην ποιότητα λήψης απόφασης και όχι ως ένας μηχανισμός γκρίνιας και παραπόνων.
- Επικέντρωση στις αμφιβολίες και στις αβεβαιότητες.
- Απόκτηση πλήρους πληροφόρησης. Έλεγχος και κριτική στα στοιχεία (σημαντικότητα + αξιοπιστία). Συνάφεια και συνεκτικότητα στα στοιχεία και στα επιχειρήματα που παρατίθενται και κριτική προσέγγιση στις υποθέσεις.
- Οι ηγέτες πρέπει να επιδιώκουν να λαμβάνουν ανάδραση (feedback) και να γνωρίζουν όλες τις κριτικές, ώστε να επανελέγχουν την κρίση τους για ένα ζήτημα.
- Αποφυγή εμπαθειών, μνησικακιών και τιμωρίας των διαφωνιών και της κριτικής.
- Διαλείμματα που να οδηγούν τους συμμετέχοντες για να ξανασκεφθούν, να επαναδιατυπώσουν τις θέσεις τους συλλέγοντας περισσότερα στοιχεία, να επανέλθουν και να επανατοποθετηθούν, εάν η προηγούμενη τοποθέτησή τους δεν ήταν καλή.
- Αποσύνθεση του ζητήματος που είναι πολύπλοκο και ανάθεση σε υποομάδες, για να κάνουν πιο ενδελεχή εξέταση του. Στην συνέχεια επανατοποθέτηση του και κατάλληλη σύνθεση των εναλλακτικών.
Το παρόν ελπίζω να ληφθεί υπ΄ όψη από τον κ. Καμμένο που επιτελεί ένα κρίσιμο δημόσιο λειτούργημα, αυτό του Υπουργού Εθνικής Αμύνης, αλλά κυρίως από τους συμμετέχοντες δημόσιους λειτουργούς στα όργανα λήψεως κρίσιμων αποφάσεων για την άμυνα της χώρας.
*Ο κ. Στέλιος Φενέκος είναι Υποναύαρχος ε.α. ΠΝ και Πρόεδρος της «κοινωνίας αξιών».
