(Φωτ.: Αθήνα, χτες. Διαμαρτυρία Σιιτών στην πρεσβεία της Σ. Αραβίας. Καθίσταται προφανές ότι το κίνητρο της Σαουδικής Αραβίας για κλιμάκωση της έντασης στις σχέσεις με το Ιράν μέσω της εκτέλεσης Σιίτη κληρικού και βασικού εκπροσώπου της σιιτικής μειονότητας στο βασίλειο, πρέπει να αναζητηθεί στη βάση των ανησυχιών του οίκου των Σαούντ για επικράτηση του Ιράν έναντι της ιδίας στο διαμορφούμενο σύστημα ασφάλειας στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής.)
Της Αντωνίας Δήμου*
Τα οικονομικά οφέλη από την προοπτική εξομάλυνσης των σχέσεων με τη διεθνή κοινότητα, που θα δώσουν ανάσα στην οικονομία του Ιράν βγάζοντάς τη από τη διεθνή απομόνωση και απομακρύνοντας τις συνέπειες των κυρώσεων και την -έστω σταδιακή- αποδέσμευση ποσού της τάξεως των 100 δισεκατομμυρίων δολαρίων, αν και τα οφέλη από τη συρροή δυτικών κεφαλαίων αναμένονται πολλαπλάσια, συν την ηγεμόνευση της Μέσης Ανατολής με τη μετατροπή της πάγιας ισχυρής αμερικανικής ναυτικής παρουσίας στο γειτονικό Μπαχρέιν από απειλή σε εγγύηση ασφάλειας για την Ισλαμική Δημοκρατία, δείχνουν να είναι τα βασικά κίνητρα πίσω από την επίδειξη ρεαλισμού και αυτοσυγκράτησης από την πλευρά της ιρανικής ηγεσίας, στην αντιμετώπιση της σοβαρότερης κρίσης των τελευταίων ετών που απειλεί να τυλίξει ολόκληρη τη Μέση Ανατολή στις φλόγες.
Ο θρησκευτικός διχασμός και ο ανταγωνισμός Σ. Αραβίας - Ιράν
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή: η εκτέλεση από τις σαουδαραβικές αρχές του Σιίτη κληρικού Νιμρ Μπακρ αλ-Νιμρ, βασικού ηγέτη της σιιτικής αντιπολίτευσης, σε εφαρμογή σχετικής δικαστικής απόφασης που εξεδόθη τον Οκτώβριο 2014 με το σκεπτικό της υποκίνησης σεκταριανής ανταρσίας (fitna) και ανατροπής του βασιλικού καθεστώτος, προσθέτει λάδι στη φωτιά που ήδη κατακαίει την ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής.
Και τούτο διότι η ανάδειξη της θρησκευτικής διαίρεσης μεταξύ Σιιτών και Σουνιτών δύναται αφενός να αποτελέσει βορά στα χέρια τρομοκρατικών οργανώσεων, όπως το Ισλαμικό Κράτος (ISIS), το οποίο διακηρυγμένα στρέφεται εναντίον σιιτικών πληθυσμών που διαβιούν στη Συρία και το Ιράκ, καταστρατηγώντας τοιουτοτρόπως τη διεθνή εκστρατεία για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας. Αφετέρου ο θρησκευτικός διχασμός είναι δυνατό να προκαλέσει πιθανή εσωτερική αστάθεια σε κράτη της περιοχής με έντονη σιιτική παρουσία, θέτοντας υπό διακύβευση ζωτικά συμφέροντα χωρών, όπως οι ΗΠΑ.
Το ερώτημα επομένως που ανακύπτει είναι για ποιο λόγο η Σαουδική Αραβία επέλεξε να συγκρουστεί ανοιχτά με το Ιράν τη δεδομένη χρονική στιγμή, λαμβάνοντας υπόψιν ότι ο ανταγωνισμός των δύο χωρών για ιδεολογική και γεωπολιτική πρωτοκαθεδρία χρονολογείται ήδη από το 1979 οπότε και πραγματοποιήθηκε η ισλαμική επανάσταση στην Τεχεράνη. Αξιοσημείωτο δε είναι ότι είχαν προηγηθεί του 1979 δεκαετίες όπου Σαουδική Αραβία και Ιράν αποτελούσαν στρατηγικούς εταίρους και συνεργάζονταν στενά ακόμη και στο πλαίσιο του Οργανισμού πετρελαιοπαραγωγών εξαγωγών Χωρών (ΟΠΕΚ) για τον καθορισμό αμοιβαία αποδεκτών τιμών στο πετρέλαιο.
Η απάντηση βρίσκεται στον πυρήνα του ερωτήματος δηλαδή στη χρονική συγκυρία όπου η πλάστιγγα φαίνεται να γέρνει επιζήμια για τη Σαουδική Αραβία, δεδομένου ότι το Ιράν κατάφερε με τη συμφωνία για το πυρηνικό του πρόγραμμα να αποτινάξει τον πάγο που περιέβαλε τις σχέσεις του με τη Δύση, ενώ επιπρόσθετα, μέσω της επιτευχθείσας χαλάρωσης των κυρώσεων, έχουν δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις για εθνική οικονομική ανάπτυξη και ιρανική περιφερειακή διείσδυση.
Συγκεκριμένα, η επιτευχθείσα χαλάρωση των κυρώσεων μεταφράζεται σε σταδιακή:
(α) απελευθέρωση κεφαλαίων της Κεντρικής Τράπεζας του Ιράν ύψους 23 δισ. δολαρίων, τα οποία βρίσκονται σε διεθνείς τραπεζικούς λογαριασμούς
(β) διάθεση 7 δισ. δολαρίων που βρίσκονται σε καταθέσεις στην Κρατική Τράπεζα της Ινδίας
(γ) ξεμπλοκάρισμα 22 δισ. δολαρίων που βρίσκονται σε κινεζικούς τραπεζικούς λογαριασμούς, οι οποίοι ωστόσο χρησιμοποιούνται ως εγγύηση για κινεζικά έργα υποδομής στο Ιράν
(δ) επιστροφή 25 δισ. δολαρίων της Κεντρικής Τράπεζας του Ιράν από υπεράκτιους λογαριασμούς, αφού αναδιαρθρωθούν, τα οποία είχαν διοχετευθεί σε πετρελαϊκά έργα, καθώς και
(ε) απόδοση 25 δισ. δολαρίων που απαντώνται σε ιρανικούς λογαριασμούς στο εξωτερικό και είχαν δεσμευθεί από τράπεζες, εταιρείες και ιδιώτες.
Επιπρόσθετα, η αξία της Ισλαμικής Δημοκρατίας στο γεωπολιτικό χρηματιστήριο έχει αυξηθεί σημαντικά λόγω της επιτυχημένης παρουσίας στο Ιράκ και τη Συρία στρατιωτικών ομάδων υποστηριζόμενων από το Ιράν οι οποίες έχουν καταφέρει να αποτρέψουν την κατάληψη πόλεων από το Ισλαμικό Κράτος, με αντιπροσωπευτική περίπτωση αυτή της ιρακινής πρωτεύουσας της Βαγδάτης, όπου παρέμεινε υπό ιρακινό έλεγχο με τη συνδρομή στρατιωτικών μονάδων των Φρουρών της Επανάστασης.
Στο μέτωπο του ιρακινού Κουρδιστάν, το Ιράν προσφέρει εποικοδομητικό ρόλο την σταθεροποίηση του, έχοντας επενδύσει 4 δισ. δολάρια στην Κουρδική Περιφερειακή Κυβέρνηση (KRG), ανοίγοντας τρία συνοριακά περάσματα και δημιουργώντας ζώνη ελεύθερου εμπορίου στα κοινά σύνορα. Η Τεχεράνη συνεργάζεται με τα δύο βασικά κουρδικά πολιτικά κόμματα, το KDP και το PUK, διατηρώντας πάραυτα την προνομιακή σχέση με το κόμμα του Ταλαμπανί και στηρίζοντας το εμπόριο πετρελαίου μέσω του περάσματος που ελέγχεται από το PUK κοντά στην πόλη Σουλεϊμανίγια. Το Ιράν έχει de facto μετατραπεί στον κύριο προορισμό Κούρδων τουριστών, φοιτητών και επιχειρηματιών.
Καθίσταται προφανές ότι το κίνητρο της Σαουδικής Αραβίας για κλιμάκωση της έντασης στις σχέσεις με το Ιράν μέσω της εκτέλεσης Σιίτη κληρικού και βασικού εκπροσώπου της σιιτικής μειονότητας στο βασίλειο, πρέπει να αναζητηθεί στη βάση των ανησυχιών του οίκου των Σαούντ για επικράτηση του Ιράν έναντι της ιδίας στο διαμορφούμενο σύστημα ασφάλειας στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής.
Η συγκρατημένη αντίδραση του Ιράν τόσο στην επαύριο της εκτέλεσης του Σιίτη κληρικού όσο και στη σαουδαραβική απόφαση για διακοπή των διπλωματικών σχέσεων προβαίνοντας άμεσα σε καταδίκη της επίθεσης που δέχθηκε η πρεσβεία του Ριάντ στην Τεχεράνη εκλαμβάνεται ως επίδειξη υψηλής στρατηγικής με την αποφυγή διακρατικής τριβής και πολιτικών αναταράξεων που θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο τα ιρανικά κεκτημένα.
Η αποφυγή ενεργούς εμπλοκής των ΗΠΑ στη διένεξη των δύο χωρών προσμετράται θετικά στη διπλωματική φαρέτρα του Ιράν. Όσον αφορά στη συστοίχιση κρατών του Κόλπου με τη Σαουδική Αραβία, είτε διακόπτοντας τις διπλωματικές τους σχέσεις με το Ιράν, είτε επικρίνοντας την ιρανική στάση στο ζήτημα της ανεπαρκούς προστασίας της σαουδαραβικής πρεσβείας κατ' εφαρμογή της Σύμβασης της Βιέννης του 1963, αυτή εμπεδώνεται στη βάση του κοινού εφιαλτικού σεναρίου περί εσωτερικής αποσταθεροποίησης τους από σιιτικές κοινότητες που υφίστανται στην επικράτειά τους.
Η σημασία του Μπαχρέιν
Εκ των χωρών που διέκοψαν ή υποβάθμισαν τις διπλωματικές τους σχέσεις με το Ιράν συγκαταλέγονται το Μπαχρέιν, το Κουβέιτ και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, κράτη τα οποία εν πολλοίς κινούνται γύρω από το σαουδαραβικό πόλο ισχύος. Ενδεικτικά, το Μπαχρέιν διαθέτει ισχυρό σιιτικό θρησκευτικό στοιχείο που αγγίζει το 70% του συνολικού πληθυσμού. Η κοινωνικό-οικονομική περιθωριοποίηση των Σιιτών της χώρας εκτιμάται ότι ενισχύθηκε μετά την ιρανική επανάσταση του 1979 με την ανοιχτή αμφισβήτηση από το καθεστώς της αφοσίωσης και της εθνική τους νομιμοφροσύνης. Προς αποκλεισμό μάλιστα του σεναρίου περί σιιτικής επανάστασης στο Μπαχρέιν, οι εσωτερικές αναταραχές του 2011 κατεστάλησαν με τη συνδρομή σαουδαραβικών στρατευμάτων.
Ο δεσμός Μπαχρέιν - Σαουδικής Αραβίας μπορεί να χαρακτηρισθεί ως γόρδιος, λόγω της ομοιότητας της σιιτικής πρόκλησης που καλούνται να διαχειριστούν. Και τούτο διότι ο σιιτικός πληθυσμός της Σαουδικής Αραβίας που φθάνει ποσοστό μεταξύ 10 με 15% υπόκειται στην ίδια κοινωνικο-οικονομική περιθωριοποίηση, όπως οι Σιίτες του Μπαχρέιν. Η μεγάλη μάλιστα πλειονότητα των Σαουδαράβων Σιιτών διαβιεί στην ανατολική επαρχία της χώρας, η οποία είναι πλούσια σε πετρελαϊκά αποθέματα και διατηρούν στενούς πολιτιστικούς και ιστορικούς δεσμούς με τους Σιίτες του Μπαχρέιν.
Η παρουσία των ΗΠΑ στον Κόλπο
Σε κάθε περίπτωση, οι τρέχουσες εξελίξεις προσελκύουν τη διακριτική προσοχή της Ουάσιγκτον, η οποία προειδοποίησε ότι η διακοπή των διπλωματικών σχέσεων Σαουδικής Αραβίας - Ιράν δεν αφήνει χώρο στη διπλωματία και ότι η εκτέλεση του Σιίτη κληρικού δύναται να προκαλέσει θρησκευτικές εντάσεις και διχασμό στην ήδη ταραγμένη Μέση Ανατολή. Οι ανησυχίες των ΗΠΑ εστιάζουν στην πιθανότητα διακύβευσης των περιφερειακών τους συμφερόντων και της μακροχρόνιας παρουσίας. Ως γνωστόν, το Μπαχρέιν φιλοξενεί τη ναυτική βάση Υποστήριξης Δραστηριοτήτων Μπαχρέιν (NSA Bahrain), καθώς και το αρχηγείο του αμερικανικού 5ου Στόλου. Στην καρδιά κυριολεκτικά του Περσικού Κόλπου, η ναυτική βάση και το αρχηγείο συνιστούν στρατηγικό πλεονέκτημα της αμερικανικής παρουσίας στην ευρύτερη Μέση Ανατολή, καθώς επιτρέπουν την επόπτευση των πετρελαϊκών εγκαταστάσεων και εμπορικών οδών, την υποστήριξη των αμερικανικών στρατευμάτων στην ευρύτερη περιοχή, καθώς και την καταπολέμηση της πειρατείας στην Ερυθρά και την Αραβική θάλασσα.
Γεωπολιτικό εκκρεμές
Οι εξελίξεις στο κεφάλαιο των σχέσεων Σαουδικής Αραβίας - Ιράν εμπεριέχουν μεταβλητές οι οποίες είναι δυνατό να δράσουν χαοτικά, τόσο στο εσωτερικό κρατών με έντονη σιϊτική παρουσία, όσο και στο πλαίσιο της επίδρασης ντόμινο που βιώνει η περιοχή της Μέσης Ανατολής, εκτρέποντας για μία ακόμη φορά το γεωπολιτικό εκκρεμές από τη θέση ισορροπίας του. Στο χέρι αμφότερων των χωρών βρίσκεται το κλειδί της αποκλιμάκωσης…
* Η κα Αντωνία Δήμου είναι Υπεύθυνη του Τομέα Μέσης Ανατολής και Περσικού Κόλπου στο Ινστιτούτο Άμυνας και Ασφάλειας (ΙΑΑΑ) καθώς και επιστημονική συνεργάτης στο Κέντρο Στρατηγικών Σπουδών του πανεπιστημίου της Ιορδανίας.
