Του Βασίλη Κοψαχείλη*
Φαίνεται πως οι διεθνείς σχέσεις επιστρέφουν στις ρίζες τους!
Πιθανότατα, δηλαδή, φαίνεται να επιστρέφουν στην εποχή των σφαιρών επιρροής και στη συνεννόηση των «Μεγάλων» μεταξύ τους, υπαγορεύοντας, στη συνέχεια, τις αποφάσεις τους, στους «Μικρότερους» της γειτονιάς που ελέγχει ο καθένας ξεχωριστά. Και φαίνεται επίσης, πως η νέα αυτή αρχιτεκτονική απολαμβάνει της δέουσας νομιμοποίησης, αφού συμφωνούν, πρωτίστως, Ουάσιγκτον και Μόσχα με αυτή την εξέλιξη. Η ειδησεογραφία δείχνει πως μάλλον τον ίδιο δρόμο επιλέγουν και οι μεγάλες Ευρωπαϊκές δυνάμεις.
Το ζήτημα είναι το πως θα κινηθούν τόσο οι μεγάλες όσο και οι μικρές χώρες εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ώστε στο νέο αρχιτεκτόνημα να εξασφαλιστεί εκ νέου η ισορροπία και η σταθερότητα. Οι ισορροπίες είναι λεπτές, και οποιαδήποτε κακοφωνία είναι αρκετή να οδηγήσει στον ιστορικό του θάνατο το μεγαλύτερο πείραμα των διεθνών σχέσεων – αυτό της ΕΕ - την ώρα μάλιστα που ο μεταπολεμικός καταλύτης της προσπάθειας - οι ΗΠΑ - επιτηδευμένα αποσύρονται, ελπίζοντας στην κατάρρευση του Ευρωπαϊκού οικοδομήματος με τα συντρίμμια του να σκεπάσουν και άλλους δυνητικούς τους ανταγωνιστές.
Το τέλος της Ισορροπίας των G-20;
Η «ιδεαλιστική» παρένθεση ενός πολυμετοχικού σχήματος στη λήψη των διεθνών αποφάσεων, όπως ήταν αυτό των G-20, πιθανότατα κλείνει τον ιστορικό της κύκλο. Ενδεχομένως οι G-20 να παραμείνουν ένα χρήσιμο διεθνο-οικονομικό φόρουμ, αλλά πλέον οι πολιτικές αποφάσεις θα λαμβάνονται μεταξύ των ολίγων πραγματικά μεγάλων – εκείνων δηλαδή που η σχετική τους ισχύ έχει τη δυναμική της δυνητικής αποσταθεροποίησης του συστήματος σε παγκόσμιο επίπεδο.
Άλλωστε, στα πλαίσια της ιστορικής αναδιάταξης δυνάμεων που πρόκειται να δούμε τα επόμενα χρόνια, δεν θα ήταν δυνατό οι συζητήσεις και οι αποφάσεις να περιλαμβάνουν από κοινού τις ΗΠΑ, τη Ρωσία και την Κίνα, μαζί με την Τουρκία, τη Σαουδική Αραβία ή την Ινδονησία και τη Βραζιλία.
Οι παλιές μεγάλες δυνάμεις που διαχειρίστηκαν τα παγκόσμια πράγματα για αιώνες, αναζητούν πλέον ένα μικρό, λειτουργικό και ευέλικτο σχήμα παγκόσμιας συνεννόησης, ενόψει των νέων δεδομένων και των εξελίξεων που έρχονται.
Η ταυτόχρονη δύναμη και αδυναμία των μεγάλων Ευρωπαϊκών δυνάμεων
Στα πλαίσια της νέας παγκόσμιας τάσης, φαίνεται πως ανάλογα τοποθετούνται και οι μεγάλες Ευρω-Ενωσιακές δυνάμεις της Γερμανίας, της Γαλλίας, της Ισπανίας και της Ιταλίας. Η συνάντηση μεταξύ Macron, Merkel, Rajoy και Gentiloni στις 28 Αυγούστου στο Παρίσι είναι κίνηση δηλωτική των εξελίξεων. Στη συνέχεια, θα ακολουθήσει σειρά επισκέψεων του Γάλλου Προέδρου σε άλλες Ευρωπαϊκές πρωτεύουσες μικρότερων κρατών, ώστε να επικοινωνήσει τους σχεδιασμούς και τις αποφάσεις, την ώρα που οι γενικές εκλογές στη Γερμανία θα βρίσκονται στην τελική τους ευθεία.
Ωστόσο, πλέον για τις μεγάλες Ευρωπαϊκές δυνάμεις υπάρχει μία σημαντική διαφορά σε σχέση με τις παλιές εποχές της διπλωματίας. Δεν μπορούν να λειτουργούν αυτόνομα, τουλάχιστο στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού χώρου. Αυτό το στοιχείο είναι ταυτόχρονα η μεγάλη τους δύναμη και η μεγάλη τους αδυναμία.
Είναι γεγονός, ότι οι μεγάλες Ευρω-Ενωσιακές δυνάμεις έχουν χάσει σημαντικό μέρος της ισχύος τους σε σχέση με την ισχύ που απολάμβαναν πριν από ένα αιώνα, όταν η παλιά διπλωματία της ισορροπίας της ισχύος ήταν στο απόγειό της. Εξακολουθούν ωστόσο σήμερα, μέσα από την ΕΕ, να απολαμβάνουν status παγκόσμιων δυνάμεων. Έχοντας ισόρροπα μοιρασμένο μεταξύ τους το παιχνίδι και όντας μη αυτόνομες στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού οικοδομήματος, ξεχωριστά η κάθε μία Ευρω-Ενωσιακή δύναμη απολαμβάνει status παγκόσμιας δύναμης χωρίς να έχει την αυτονομία να στραφεί κάποια στιγμή εναντίον του οικοδομήματός της, κάτι που είδαμε να συμβαίνει τουλάχιστο δυο φορές μέσα στον 20 αιώνα. Αυτή είναι η μεγάλη δύναμη που συνοδεύει σήμερα τις κατά τα άλλα μικρής για τα παγκόσμια δεδομένα ισχύος μεγάλες Ευρωπαϊκές δυνάμεις (πλην Γερμανίας).
Η αδυναμία των μεγάλων Ευρωπαϊκών δυνάμεων ωστόσο πηγάζει ακριβώς μέσα από την πηγή που τις τροφοδοτεί με δύναμη. Σε μία εποχή που απαιτείται η γρήγορη λήψη αποφάσεων σε παγκόσμιο επίπεδο, τα μεγάλα Ευρωπαϊκά κράτη είναι υποχρεωμένα να συναποφασίζουν με τα υπόλοιπα μέλη της ΕΕ και να ακολουθούν δομές και διαδικασίες σχεδιασμένες να ανταποκρίνονται σε άλλες εποχές και χρόνους. Από τη μία λοιπόν, οι μεγάλες Ευρωπαϊκές δυνάμεις κινδυνεύουν να βρεθούν πίσω σε σχέση με τους υπόλοιπους παγκόσμιους δρώντες, αλλά κινδυνεύουν επίσης να καταστραφούν αν μπουν στον πειρασμό να πειραματιστούν με νέες δομές και τρόπους λήψης των αποφάσεων εντός των Ευρωπαϊκών θεσμών, αφού αποτυχία τέτοιων πειραματισμών θα ισοδυναμούσε με αποτυχία ολόκληρου του Ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Υπάρχει ένας ακόμη πιο ακραίος κίνδυνος. Είναι ο κίνδυνος του να θελήσει μία εκ των μεγάλων δυνάμεων (π.χ. η Γερμανία) να αυτονομηθεί μέσω της επιβολής ισχύος επί των υπολοίπων, μεγαλύτερων ή μικρότερων δυνάμεων. Αυτό θα ήταν το σενάριο της ολοκληρωτικής κατάρρευσης της Ευρώπης συνολικά!
Η στρατηγική για τα μικρά Ευρωπαϊκά κράτη
Στους σχεδιασμούς των μεγάλων Ευρω-Ενωσιακών κρατών, θα πρέπει αναγκαστικά να τοποθετηθούν τα μικρότερα κράτη της ΕΕ. Μεταξύ των μικρών Ευρωπαϊκών κρατών διαμορφώνεται το εξής σκηνικό.
Από τη μία υπάρχουν εκείνα τα κράτη που εκούσια ή ακούσια θα ακολουθήσουν αδιαμαρτύρητα τις αποφάσεις των μεγάλων. Εδώ ο κίνδυνος ελλοχεύει στις λεπτομέρειες. Τυχόν δορυφοριοποίηση αυτών των μικρών κρατών από τα μεγαλύτερα θα φέρει εσωτερικές αντιδράσεις και ανατροπές. Αν γίνει προσπάθεια εξαγοράς της νομιμοφροσύνης των μικρών από τους μεγάλους, προκειμένου να υπάρξει τάξη, τότε υπάρχει ο κίνδυνος της μετατροπής των μικρών Ευρωπαϊκών κρατών από νησίδων σταθερότητας του Ευρωπαϊκού οικοδομήματος σε νησίδες αστάθειας, στη μετάπτωσή τους σε εύθραυστα ή ακόμη και αποτυχημένα κράτη (fragile or failed states). Αυτή η εξέλιξη θα υπονομεύσει ευθέως την υγεία της πηγής ισχύος των μεγάλων Ευρω-Ενωσιακών παικτών στο παγκόσμιο στερέωμα.
Υπάρχουν και εκείνα τα κράτη που αντιδρούν. Η αντίδρασή τους ποικίλει. Άλλοι επιλέγουν να βρεθούν με το ένα πόδι εκτός Ένωσης, αναζητώντας προστάτες από εξω-Ευρωπαϊκές δυνάμεις. Το πόσο σοφό είναι να θέσουν τον εαυτό τους εκτός από μία Ένωση που τυπικά μετέχουν της λήψης των αποφάσεων και να πάνε σε ένα νέο σχήμα στο οποίο δεν μετέχουν καθόλου στη λήψη των αποφάσεων, θα το κρίνει η Ιστορία. Άλλα κράτη επιλέγουν να παίξουν τον ρόλο του πετροβολητή.
Το ρίσκο, λοιπόν, για μικρούς και μεγάλους στην Ευρώπη είναι υψηλό! Και όπως διαμορφώνουν την στρατηγική τους οι μεγάλοι, ανάλογα θα πρέπει να διαμορφώσουν μία παραγωγική στρατηγική και τα μικρότερα κράτη της Ένωσης.
Μία καλή πρακτική είναι η συνένωση των μικρών. Συνήθως έχει γεωγραφικό χαρακτήρα (π.χ. τα Μεσογειακά κράτη) για την διευθέτηση τοπικού χαρακτήρα ζητημάτων (π.χ. αντιμετώπιση παράτυπων μεταναστευτικών ροών).
Ωστόσο, τα μικρά Ευρωπαϊκά κράτη θα πρέπει στη νέα εποχή που ανατέλλει να γίνουν πιο τολμηρά, αναλαμβάνοντας από κοινού πρωτοβουλίες με στόχο να γίνουν χρήσιμα στην ευρύτερη ατζέντα των μεγάλων κρατών και παράλληλα να συνεταιριστούν μεταξύ τους, ώστε να απολαμβάνουν ωφελειών υψηλής προστιθέμενης αξίας από τους μεγάλους παίκτες.
Εάν για παράδειγμα η Ελλάδα, η Κύπρος, η Μάλτα και η Βουλγαρία δημιουργούσαν από κοινού ένα υποσύστημα ασφάλειας έναντι των παράτυπων μεταναστευτικών ροών και αυτό λειτουργούσε αποτελεσματικά, εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς το ειδικό βάρος και τη χρηματοδότηση που θα είχαν αυτά τα κράτη στους συνολικούς σχεδιασμούς της ΕΕ. Ενδεχομένως θα μπορούσαν αξιόπιστα να διεκδικήσουν και ρόλους έξω και πέρα από τα στενά Ευρωπαϊκά σύνορα και θεσμούς, κάτι που θα διευκόλυνε και μεμονωμένες εθνικές Ευρωπαϊκές ατζέντες στους σχεδιασμούς τους, στοιχείο που θα έφερνε τα μέγιστα δυνατά κέρδη για τα μικρά αυτά κράτη της περιοχής.
Εποχή ανακατατάξεων, εποχή ευκαιριών…
Βρισκόμαστε σε εποχή πολύ μεγάλων ανακατατάξεων. Το γεγονός αυτό κρύβει κινδύνους, παγίδες, κρύβει όμως και τεράστιες ευκαιρίες. Η πιθανότητα ότι γυρίζουμε πίσω σε εποχές παραδοσιακών αντιλήψεων στις διεθνείς σχέσεις δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι ακυρώνονται και οι παρακαταθήκες του συστήματος που φεύγει ή οι αντιλήψεις με τις οποίες πορευτήκαμε την τελευταία εικοσαετία.
Στην Ευρώπη οι βάσεις υπάρχουν για να στρώσουμε ένα νέο σκηνικό. Ένα σκηνικό διατηρήσιμης ισορροπίας μέσω της πειθούς και των κοινών συμφερόντων, και όχι μέσω της επιβολής ή της ανάγκης. Οι βάσεις υπάρχουν, τα πρόσωπα και οι προτάσεις αναζητούνται…
*Ο κ. Βασίλης Κοψαχείλης είναι Διεθνολόγος, Γεωστρατηγικός Αναλυτής.
