Του Δημήτρη Γ. Απόκη*
Το εγχείρημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η μέχρι σήμερα επιτυχία του θεωρούνται, και σωστά, από την πλειονότητα των αναλυτών και των Ευρωπαίων πολιτών ως η καλύτερη προοπτική για την πρόοδο και ευημερία της Ευρώπης.
Παρόλα αυτά το τελευταίο διάστημα η άποψη αυτή και η ίδια η ύπαρξη της Ε.Ε. έχουν αρχίσει να υφίστανται σοβαρή αμφισβήτηση, με ορατό τον κίνδυνο κατάρρευσης του οικοδομήματος.
Κρίσεις και θεσμικές αδυναμίες κλυδωνίζουν την Ε.Ε.
Για πρώτη φορά στην ιστορία της Ε.Ε., Ευρωπαίοι ηγέτες παραδέχονται αυτό τον κίνδυνο και δηλώνουν σε υψηλούς τόνους ότι υπάρχει ανάγκη ριζικής μεταρρύθμισης του Υπερεθνικού Οργανισμού, εάν θέλει να επιβιώσει και να έχει μέλλον.
Τα τελευταία χρόνια ήταν εξαιρετικά δύσκολα για την Ε.Ε., ειδικά μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση που ξεκίνησε με την κατάρρευση της Lehman Brothers το 2008. Οι ευρωπαϊκές οικονομίες και το σύστημα της Ευρωζώνης δέχθηκαν τρομερή πίεση, με αποτέλεσμα να εισέλθουν σε βαθιά κρίση το 2010, η οποία μεταφέρθηκε στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, πυροδοτώντας μια συνεχώς αυξανόμενη δυσαρέσκεια έναντι των Βρυξελλών και των ηγεσιών σε όλη την Ευρώπη.
Μετά από την προσπάθεια ανάσχεσης της κρίσης αυτής και πάνω που είχε αρχίσει να ηρεμεί λίγο η κατάσταση, έσκασε η κρίση του προσφυγικού - μεταναστευτικού, η οποία οδήγησε όχι μόνο σε νέα οικονομική αναταραχή, αλλά και σε σοβαρά προβλήματα καθημερινότητας και ασφάλειας. Το γεγονός ότι συνοδεύτηκε και από αποτρόπαιες τρομοκρατικές επιθέσεις, κυρίως στη Γαλλία, στο Βέλγιο και τη Γερμανία, κατέστησε την κρίση εκρηκτική, δημιουργώντας συνθήκες θανάσιμου πλήγματος στα θεμέλια της Ε.Ε.
Έλλειμμα πολιτικής και ηγεσίας
H θεσμική ηγεσία των Βρυξελλών (Ευρωπαϊκή Επιτροπή) και η διοικητικές υπηρεσίες της, κοινώς η γραφειοκρατία των Βρυξελλών, απέτυχαν να δράσουν έγκαιρα και αποτελεσματικά και αντί να την αντιμετωπίσουν δραστικά, τρέχουν πίσω από την κρίση.
Οι ηγέτες της Ευρώπης απέτυχαν να διαμορφώσουν και να υλοποιήσουν μια αποτελεσματική στρατηγική για να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της οικονομικής κρίσης (κάτι παρόμοιο με το New Deal του Franklin D. Roosevelt –πρώην Προέδρου των ΗΠΑ– στη Μεγάλη Κρίση του 1930 στις ΗΠΑ), όπως απέτυχαν επίσης να αντιδράσουν έγκαιρα και να δημιουργήσουν έναν αξιόπιστο σχέδιο για την αντιμετώπιση των κοινωνικοπολιτικών προβλημάτων που δημιούργησε η κρίση του προσφυγικού - μεταναστευτικού.
Αποτέλεσμα αυτής της ολιγωρίας και ανικανότητας είναι η άνοδος λαϊκίστικων και εξτρεμιστικών πολιτικών σχηματισμών σε όλη τη Γηραιά Ήπειρο και ειδικά εντός των χωρών της Ε.Ε., τα οποία απειλούν επικίνδυνα τα φιλελεύθερα θεμέλια του δυτικού συστήματος - πολιτισμού της Ευρώπης. Εκμεταλλεύονται με φθηνό και λαϊκίστικο τρόπο την κοινωνική δυσαρέσκεια που έχει διαμορφωθεί και διογκώνεται καθημερινά, για να ανέλθουν στην εξουσία, και στην πορεία η ζημιά που κάνουν είναι ανεπανόρθωτη.
Photo by Metropolico.org
Αυτό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό και κυρίως απογοητευτικό, εάν αναλογιστεί κανείς ότι από το διάστημα αμέσως μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι και τη δεκαετία του 1990 το εγχείρημα της Ε.Ε. βρίσκονταν σε μια δυναμική πορεία παρακολούθησης του παραδείγματος των ΗΠΑ, τουλάχιστο στον οικονομικό τομέα.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα σημάδια προβλημάτων που οδήγησαν στη σημερινή βαθιά κρίση. Η Ε.Ε., όταν ξέσπασε η μεγάλη οικονομική κρίση του 2008, βρέθηκε σε μια κατάσταση όπου επικρατούσε υπερβολική χειραγώγηση των αγορών και των επιχειρήσεων, ελλιπείς επενδύσεις και απουσία ζωντανής επιχειρηματικής κουλτούρας.
Σε πολιτικό επίπεδο, υπήρξαν σημαντικά πισωγυρίσματα, όταν οι ψηφοφόροι σε Ολλανδία και Γαλλία απέρριψαν το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα, και οι πολιτικές ηγεσίες, αντί να προβληματιστούν, επέλεξαν τη λανθασμένη στρατηγική να αγνοήσουν το γεγονός και να προχωρήσουν τα σχέδια τους αγνοώντας τις κοινωνίες.
Αποτελεί πλέον σταθερή επιλογή της αποκομμένης από τις κοινωνίες της Ευρώπης γραφειοκρατίας των Βρυξελλών να πιστεύει ότι δεν είναι απαραίτητο να συνδιαλέγεται με τους Ευρωπαίους πολίτες και να εξηγεί τις αποφάσεις και τις πολιτικές της, με αποτέλεσμα να βρισκόμαστε ενώπιον του σημερινού εκρηκτικού κλίματος.
Από όλη αυτή την αρνητική, για την Ενωμένη Ευρώπη, πορεία των τελευταίων χρόνων διαπιστώνει κανείς ότι οι δυο μεγάλες ασθένειες που απειλούν θανάσιμα το ευρωπαϊκό όραμα είναι το προβληματικό θεσμικό πλαίσιο της Ε.Ε., το οποίο χρήσει άμεσης ριζικής μεταρρύθμισης, και η ουσιαστική έλλειψη αποτελεσματικής ηγεσίας στην Ευρώπη.
Η Ευρώπη, οι κοινωνίες της και το εργατικό δυναμικό της δεν υπολείπονται σε τίποτα από αυτά των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ασίας. Αντίθετα θα μπορούσε βάσιμα να υποστηρίξει κανείς ότι βρίσκονται πολύ πιο μπροστά. Οι δυο αιτίες που αναφέρθηκαν πιο πάνω, παρόλα αυτά, την οδηγούν στο να υπολείπεται των δυο ανταγωνιστών της.
Οι εθνικιστικές και λαϊκιστικές δυνάμεις, που προσπαθούν να εκμεταλλευτούν αυτήν την κρίση στον θεσμικό τομέα και στο επίπεδο ηγεσίας ρίχνουν πλέον με αξιώσεις στο τραπέζι την ιδέα της επιστροφής στην εποχή των εθνών - κρατών, γεγονός που θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια διάλυση της κοινής αγοράς εργασίας και αγαθών και κατ' επέκταση στη ραγδαία, σύμφωνα με σοβαρές αναλύσεις, μείωση του επιπέδου διαβίωσης των Ευρωπαίων πολιτών.
Όσο δεν υπάρχει ένδειξη ότι η κρίση και οι γενεσιουργές αιτίες της έχουν γίνει αντιληπτές και όσο δεν υπάρχουν ουσιαστικές κινήσεις αντιμετώπισή της, δυστυχώς, η επιλογή του έθνους κράτους αποτελεί και θα συνεχίσει να αποτελεί βάσιμη εναλλακτική. Το Brexit αποτελεί το πρώτο κτύπημα προς αυτήν την κατεύθυνση, ανοίγοντας την όρεξη, πιθανόν, και σε άλλους να ακολουθήσουν αυτό το μονοπάτι. Το δημοψήφισμα στην Ουγγαρία για το σχέδιο της Ε.Ε. στο προσφυγικό είναι μια ακόμη ανησυχητική ένδειξη. Και βέβαια, παρά τις βαρύγδουπες εξαγγελίες, η Σύνοδος Κορυφής στη Μπρατισλάβα πριν λίγες ημέρες και τα αποτελέσματά της δεν δημιουργούν αισιοδοξία ότι κάτι σοβαρό πρόκειται να ξεκινήσει.
Έθνος - κράτος; Γιατί όχι εάν…
Η επιλογή της επιστροφής στο έθνος - κράτος θα είναι τραγική και θα βάλει τέρμα στα επιτεύγματα και τις προσπάθειες της Ευρώπης και των λαών της να επιτύχουν σε ένα εγχείρημα που θα τους οδηγήσει κοντά στο επιτυχημένο δημιούργημα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Την ίδια στιγμή όμως, μια αποτυχία διόρθωσης της αρνητικής πορείας που έχουν πάρει τα πράγματα στην Ε.Ε., με ουσιαστικές θεσμικές μεταρρυθμίσεις και ηγεσίες που θα αφουγκράζονται και θα προσπαθούν πραγματικά να συνεργαστούν με τις κοινωνίες, θα οδηγήσει σε πλήρη απαξίωση το όλο εγχείρημα και σε μια τέτοια περίπτωση η επιστροφή στο έθνος - κράτος θα είναι πολύ καλύτερη λύση από την όλο και μεγαλύτερη διολίσθηση στην προβληματική κατάσταση του σήμερα.
Η λύση στο πρόβλημα…
Το εγχείρημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για αυτούς που το οραματίστηκαν και το πονάνε πραγματικά, στηρίχθηκε πάνω στις φιλελεύθερες ιδέες του Δυτικού Κόσμου, που καμία σχέση δεν έχουν με διογκωμένες και δυσλειτουργικές γραφειοκρατίες τύπου Βρυξελλών και ηγεσίες που μόνο πραγματικό φιλελευθερισμό δεν προωθούν.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, αν θέλει να επιβιώσει, χρειάζεται να αντιμετωπίσει κατά πρόσωπο το λαϊκισμό και εξτρεμισμό με μια καθαρή και ουσιαστική φιλελεύθερη μεταρρύθμιση, η οποία θα οδηγήσει σε οικονομική ανάκαμψη και αναβάθμιση των συνθηκών διαβίωσης των Ευρωπαίων πολιτών.
Μια τέτοια πολιτική αντιβαίνει στην υπερσυγκέντρωση εξουσιών και υπηρεσιών στο κέντρο των Βρυξελλών. Μια τέτοια πολιτική καλεί σε αποκέντρωση με ταυτόχρονη σύσφιξη της Ένωσης στους τομείς που είναι άμεσα εφικτό και εξασφαλισμένο ότι θα πετύχει.
Κάθε ημέρα που περνά χωρίς να υπάρχει αλλαγή πορείας προς αυτήν την κατεύθυνση η Ευρωπαϊκή Ένωση φλερτάρει και πλησιάζει όλο και πιο κοντά στο καταστροφικό σενάριο.
* Ο κ. Δημήτρης Απόκης είναι Διεθνολόγος, Απόφοιτος του The Paul H. Nitze, Scholl of Advanced International Studies (SAIS), The Johns Hopkins University και δημοσιογράφος.
