H συμφωνία εκεχειρίας μεταξύ του υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ, John Kerry, και του Ρώσου ομολόγου του, Sergey Lavrov, για τη Συρία μπορεί να μην κρατήσει λόγω της πραγματικότητας στο έδαφος. Ωστόσο, ΗΠΑ και Ρωσία δείχνουν να συνεννοούνται για την ανάγκη εξεύρεσης πολιτικής λύσης στη Συρία, ακόμη κι αν αυτό πρακτικά σημαίνει πολιτική μετάβαση –και μερική ή ολοκληρωτική απομάκρυνση του Προέδρου της Συρίας, Bashar al-Assad.
Των Ιωάννη-Σωτήριου Ιωάννου* και του Ζήνωνος Τζιάρρα**
H συμφωνία εκεχειρίας μεταξύ του υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ, John Kerry, και του Ρώσου ομολόγου του, Sergey Lavrov, για τη Συρία μπορεί να μην κρατήσει λόγω της πραγματικότητας στο έδαφος. Ωστόσο, αν διατηρηθεί, με όλη την εύθραυστη έννοια του όρου, αποστέλλει ένα ισχυρό μήνυμα σε σχέση με την έκβαση του συριακού δράματος. Ότι ΗΠΑ και Ρωσία δείχνουν να συνεννοούνται για την ανάγκη εξεύρεσης πολιτικής λύσης στη Συρία, ακόμη κι αν αυτό πρακτικά σημαίνει πολιτική μετάβαση –και μερική ή ολοκληρωτική απομάκρυνση του Προέδρου της Συρίας, Bashar al-Assad.
Αυτή η νέα πραγματικότητα, η οποία διαφάνηκε πριν την επέμβαση της Τουρκίας στην Τζαραμπλούς, αλλά και μέσω του συντονισμού Ουάσινγκτον - Μόσχας για τη στοχοποίηση του «Ισλαμικού Κράτους» και των λογής τζιχαντιστικών οργανώσεων (με αποκορύφωμα την Al-Qaeda της Συρίας, πρώην Al-Nusra Front, νυν Jabhat Fateh al-Sham), θα δοκιμάσει στην πράξη μια πολύ σοβαρή σχέση: Τη σχέση Ιράν - Ρωσίας. Και από αυτήν τη δοκιμασία θα προκύψουν νέες δυναμικές και δεδομένα που αναμένεται να επηρεάσουν όλο το σύστημα ισχύος παγκόσμια αλλά και περιφερειακά.
Η πρώτη ένδειξη
Όταν το Ιράν επέλεξε να επιτρέψει στα τέλη Αυγούστου στη ρωσική αεροπορία να χρησιμοποιήσει τη βάση του Shahid Nojeh προκειμένου η Μόσχα να πλήξει στόχους στο νότιο Χαλέπι, άλλαξε ένα θέσφατο της εξωτερικής του πολιτικής. Αφενός, η Τεχεράνη σε μια κίνηση συμβολισμού έστειλε το μήνυμα περαιτέρω εμβάθυνσης των σχέσεων της με τη Μόσχα. Αφετέρου, επιτρέποντας (και οι αντιδράσεις στο εσωτερικό ήταν ουκ ολίγες) σε μια ξένη δύναμη για πρώτη φορά μετά το 1979 και την Ιρανική Επανάσταση να χρησιμοποιήσει εδάφη της στο κεντρικό Ιράν κατέδειξε κάτι που στη Δύση πέρασε στα χαμηλά. Ότι η Ρωσία, επιχειρώντας από τις βάσεις της στη Συρία, δεν διαθέτει σοβαρή αεροπορική δύναμη, αλλά και επιχειρησιακές δυνατότητες προκειμένου να ολοκληρώσει επί συριακού εδάφους ό,τι ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2015. Το μήνυμα της αναγκαιότητας της ιρανικής συμμαχίας το έλαβε, πρώτος και καλύτερος ο Ρώσος Πρόεδρος, Vladimir Putin.
Η σοβαρή διαφωνία στο Συριακό
Αν για τη Μόσχα η συζήτηση περί πολιτικής μετάβασης αποτελεί «διαπραγματευτικό χαρτί» προκειμένου να διατηρήσει, μέσω της Συρίας, μια ασφαλή βάση –και κατ' επέκταση παρουσία στη Μέση Ανατολή– για την Τεχεράνη, η πολιτική επιβίωση του Assad αποτελεί «κόκκινη γραμμή».
Το Ιράν εδώ και πέντε χρόνια χάλασε χρήμα, έμψυχο δυναμικό (κυρίως οι νεκροί της Hezbollah) και πόρους προκειμένου να επιβιώσει ο Assad, στο πρόσωπο του οποίου διαβλέπει όχι μόνο τη συνέχιση της πολιτικής του στην περιοχή, αλλά και την εμβάθυνση του στρατηγικού του βάθους εναντίον του Ισραήλ (Υψίπεδα Γκολάν), την απρόσκοπτη επιρροή του μέσω Hezbollah (το πολυτιμότερο στρατηγικό πλεονέκτημα) στον Λίβανο αλλά και τη συνέχιση του ανταγωνισμού ισχύος, στην ευρύτερη περιοχή, με τη Σαουδική Αραβία.
Η Μόσχα για την παρουσία της στη μέση Ανατολή δεν έχει ποντάρει όλες της τις μάρκες στον Assad. Με το Ισραήλ η σχέση παραμένει εξαιρετικής σημασίας (και ξεκαθαρισμένη μετά την επέμβαση της Ρωσίας στη Συρία, κυρίως για το μέτωπο της νότιας Συρίας – Γκολάν), ενώ η Μόσχα δεν μπορεί να δυσαρεστήσει τους σουνίτες συμμάχους της, όπως λόγου χάριν την Αίγυπτο. Κοινώς οι στρατηγικοί στόχοι των δύο χωρών στη περίπτωση της Συρίας καθιστούν τη Μόσχα και την Τεχεράνη μάλλον «άβολους» συμμάχους παρά στρατηγικούς εταίρους.
Μια σταγόνα ιστορία
Όπως χαρακτηριστικά μας ανέφερε κάποτε ένας Ιρανός διπλωμάτης, όταν ερωτήθηκε για τη Συρία και τη ρωσική επέμβαση, ο τρόπος πρόσληψης της Ρωσίας από το Ιράν του «ούτε Δύση, ούτε Ανατολή» είναι ενδεικτικός. «Οι Ιρανοί δεν συμπαθούν τους Ρώσους και τους Άγγλους», είπε χαρακτηριστικά. Και πώς θα μπορούσαν άλλωστε; Ας μην ξεχνάμε τη στήριξη της Σοβιετικής Ένωσης στον πρώην Πρόεδρο του Ιράκ, Saddam Hussein, την περίοδο του ιρανο-ιρακινού πολέμου (1980-1988). Ας μην ξεχνάμε ότι οι Σοβιετικοί κυνήγησαν τους Τατζίκους μουτζαχεντίν όταν εισέβαλαν στο Αφγανιστάν. Θέλετε να πάμε παλιότερα; Ο Κόκκινος Στρατός «στρογγυλοκάθισε» σε ιρανικά εδάφη για δέκα σχεδόν χρόνια μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Η Τεχεράνη του ανοίγματος προς τη Δύση, μετά τη συμφωνία «5+1» για τα πυρηνικά του αντιλαμβάνεται πως η προσέγγισή του από τη Μόσχα έχει και εργαλειακό χαρακτήρα που σχετίζεται με τον περιορισμό των ΗΠΑ στην περιοχή. Αλλά δεν πρόκειται το Ιράν να απεμπολήσει το δόγμα περί «αντίστασης» σε Ιράκ, Συρία, Λίβανο (και Υεμένη) προκειμένου να «θυσιάσει» την περιφερειακή του ισχύ για χάρη των συμφερόντων του Κρεμλίνου. Η επαναφορά του Ιράν στο παγκόσμιο σύστημα ισορροπίας υπαγορεύει πως δεν θα επιτρέψει ξανά σε Μόσχα και Ουάσινγκτον να κάνουν μια αντίστοιχη μυστική διπλωματία επιπέδου 1995 και προσέγγισης Al Gore - Viktor Chernomyrdin πίσω από την πλάτη της Τεχεράνης. Και το πεδίο εκδήλωσης αυτής της νέας προσέγγισης στις ιρανο-ρωσικές σχέσεις θα είναι η Συρία.
Θέμα timing
Το γεγονός που θα υπαγορεύσει τις εξελίξεις στη Συρία συνδέεται με τον χρονικό ορίζοντα που θα κρίνει τα δύο μεγάλα ανοικτά μέτωπα: Την έκβαση του εμφυλίου (αν υπάρξει ή αν είναι ένα stalemate υπέρ της μιας ή της άλλης πλευράς) και η συντριβή του «Ισλαμικού Κράτους» μέσα στη Ράκκα –de facto πρωτεύουσα του. Το πιο θα συμβεί πρώτο θα κρίνει και την περαιτέρω εμβάθυνση της συνεργασίας και της συναίνεσης μεταξύ Μόσχας και Ουάσινγκτον, αλλά και το πώς θα διασφαλιστεί η πολιτική επιβίωση του Assad και του καθεστώτος.
Για το Ιράν η στρατηγική προτεραιότητα παραμένει η επιβίωση του Assad στη μεταπολεμική Συρία, αλλά και η διάλυση του «Ισλαμικού Κράτους» από τις στρατιωτικές δυνάμεις της χώρας και τους σιίτες συμμάχους τους (πολιτοφυλακές, Hezbollah κοκ). Γι'' αυτό εξάλλου και η Τεχεράνη διατηρεί στάση αναμονής σε σχέση με τις εξελίξεις στη Συρία προκειμένου, στο γειτονικό Ιράκ, να ξεκινήσει την εκδίωξη του «Ισλαμικού Κράτους» και ουσιαστικά την εξάλειψή του από την χώρα, στη Μοσούλη.
Για το Ιράν η στρατηγική προτεραιότητα παραμένει η επιβίωση του Assad στη μεταπολεμική Συρία, αλλά και η διάλυση του «Ισλαμικού Κράτους». Για τη Μόσχα η πολιτική μετάβαση στη χώρα αποτελεί διαπραγμάτευση με απώτερο στόχο την εξασφάλιση των συμφερόντων της στη μεταπολεμική Συρία. Photo by www. en.kremlin.ru.
Για τη Μόσχα η πολιτική μετάβαση στη χώρα αποτελεί διαπραγμάτευση με απώτερο στόχο την εξασφάλιση των συμφερόντων της στη μεταπολεμική Συρία. Και δη τη ναυτική παρουσία στη βάση του Ταρτούς, αλλά και την ευρύτερη στρατηγική της παρουσία στις μεσογειακές ακτές της χώρας. Ο χρόνος των εξελίξεων θα κρίνει και την πορεία των σχέσεων Μόσχας - Τεχεράνης για τα επόμενα χρόνια.
Η Συρία ως litmus test των περιφερειακών σχέσεων
Η κατάσταση στη Συρία αποτελεί μια χρυσή ευκαιρία για την αμερικανική εξωτερική πολιτική προκειμένου να διασφαλίσει την ουδετερότητα της ιρανικής εξωτερικής πολιτικής, αλλά και τη γρήγορη επανένταξή της Τεχεράνης στο διεθνές οικονομικό γίγνεσθαι. Το Ιράν διαπραγματεύτηκε εν δυνάμει συμφωνίες με την Airbus και την Boeing για την αγορά δεκάδων αεροπλάνων αξίας 35 - 45 δισ. δολαρίων, που είναι η μεγαλύτερη οικονομική συναλλαγή μεταξύ του Ιράν και της Δύσης για πάνω από τέσσερις δεκαετίες –συμφωνία που θα επιλύσει και την εμπορική σύνδεση της χώρας με τη Δύση με νέες ασφαλείς πτήσεις (ανανέωση στόλου ιρανικών εμπορικών αεροσκαφών), αλλά και προορισμούς που θα προσθέσουν υπεραξία στον τουρισμό της χώρας.
Η εμβάθυνση στη συμφωνία «5+1» θα φέρει το Ιράν και τη Δύση πιο κοντά, αναδεικνύοντας περισσότερο την άσπονδη συμμαχία Τεχεράνης - Μόσχας. Εφόσον δηλαδή η σχέση Τεχεράνης - Δύσης μετασχηματιστεί και αποκτήσει ένα μάλλον θετικό πρόσημο, ο ρόλος του κοινού (αμερικανικού) «εχθρού» στη διατήρηση της ούτως ή άλλως προβληματικής συμμαχίας Ιράν - Ρωσίας θα μειωθεί σημαντικά, προκαλώντας προβλήματα και στη ρωσική εξωτερική πολιτική. Η δε έκβαση του συριακού εμφυλίου θα αφήσει προηγούμενα στη σχέση της Ρωσίας με το Ιράν. Πάντως, για να δούμε και μια πτυχή με εξαιρετικό ενδιαφέρον, δύσκολα η Τεχεράνη θα ανεχτεί οι Κούρδοι των Συριακών Δημοκρατικών Δυνάμεων (SDF) να απελευθερώσουν τη Ράκκα. Όσο κι αν το θέλει Ουάσινγκτον και Μόσχα. Έχουν εξάλλου κι αυτοί Κούρδους με αλυτρωτικά αισθήματα, ενώ οι ισορροπίες στη γεωγραφική επικράτεια του Συριακού Κουρδιστάν (αλλιώς Δυτικό Κουρδιστάν ή Ρογιάβα) θα είχαν σοβαρές επιπτώσεις στο Ιρακινό Κουρδιστάν και στο καθεστώς Barzani –σύμμαχο του Ιράν.
Σε αυτό το σημείο είναι που διακρίνεται και μια σύμπνοια στρατηγικών συμφερόντων μεταξύ του Ιράν και της Τουρκίας, παρά τις διαφορές που υφίστανται στο ζήτημα της Συρίας. Το κουρδικό υπήρξε σημείο σύγκλισης μεταξύ των δύο χωρών ήδη από τα χρόνια της κυριαρχίας του κεμαλικού κατεστημένου στην Τουρκία, προτού δηλαδή οι διμερείς τους σχέσεις γνωρίσουν σημαντική βελτίωση και εμβάθυνση στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Και παραμένει ακόμα, μαζί με άλλους παράγοντες, ισχυρή «συγκολλητική ουσία» μεταξύ των δύο χωρών.
Αυτή η πραγματικότητα, σε συνάρτηση με τη μερικής διαφοροποίηση της τουρκικής στάσης σε ό,τι αφορά το μέλλον του Άσαντ, ενδέχεται να βρει έκφραση τόσο στο πεδίο των πολεμικών επιχειρήσεων στη Συρία, όσο και στο επίπεδο της διπλωματίας και της διαπραγμάτευσης. Από τη μια, το Ιράν και η Τουρκία θα μπορούσαν να πείσουν για μια επιχείρηση απελευθέρωσης της Ράκκας με περιορισμένο ή και καθόλου ρόλο για τους Κούρδους, κάτι που θα ήταν στρατηγικής σημασίας για τις δύο χώρες και τακτικής σημασίας για τις ΗΠΑ και τη Ρωσία. Ωστόσο κάτι τέτοιο δυνητικά θα αύξανε τους μοχλούς πίεσης του Ιράν και της Τουρκίας στο διπλωματικό παζάρεμα για το μέλλον της Συρίας και ενδεχομένως να δημιουργούσε νέες τριβές μεταξύ Ιράν - Ρωσίας και Τουρκίας - ΗΠΑ. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι ένας αυξημένος ρόλος του Ιράν και της Τουρκίας στη Συρία πιθανόν να κλιμάκωνε μεσοπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα τις εντάσεις μεταξύ Ιράν - Σαουδικής Αραβίας, Τουρκίας – Ιράν, αλλά και Τουρκίας - Σαουδικής Αραβίας.
* Ο Ιωάννης-Σωτήριος Ιωάννου είναι Διεθνολόγος-Δημοσιογράφος στην εφημερίδα «Πολίτης» Κύπρου.
** Ο Ζήνωνας Τζιάρρας είναι διεθνολόγος και διδάσκει θέματα Διεθνούς Ασφάλειας και Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο UCLan στη Κύπρο.
