Του Δημήτρη Τσαιλά* και Αλέξανδρου Δρίβα**
Ο δυτικός κόσμος και ιδιαίτερα η Ε.Ε από το 2008 αντιμετωπίζει ένα παζλ προκλήσεων. Αυτές είναι που συνθέτουν τη μία και μεγάλη πρόκληση η οποία είναι υπαρξιακού χαρακτήρα. Έχει μέλλον η ευρωπαϊκή οικογένεια; Κι αν έχει, ποιο είναι αυτό;
Η ανέγερση του θεσμικού οικοδομήματος της Ε.Ε μέχρι και τα πρώτα έτη του 21ου αιώνα, αποτέλεσε ένα παράδειγμα προς μίμηση για τη διεθνή πολιτική. Ένα μεγάλο εγχείρημα ξεκίνησε με την ΕΚΑΧ τα έτη 1952-1953 με όραμα την αφοσίωση των ευρωπαϊκών λαών στη συνεργασία, στην ειρήνη και στην ευημερία. Σήμερα η Ε.Ε αντιμετωπίζει προκλήσεις οι οποίες καθορίσουν το μέλλον και τον χαρακτήρα της. Η κρίση που περνά η ΕΖ, το προσφυγικό ζήτημα, το BREXIT, τα αποσχιστικά κινήματα (βλ. Καταλωνία), οι εθνοτικές και θρησκευτικές διαφορές που καταλήγουν σε αλητρωτικές αναφορές στα δυτικά Βαλκάνια και η άνοδος ακραίων φωνών σε ολόκληρη την ήπειρο, αποτελούν το πλαίσιο δράσης προκειμένου να έλθουν εις πέρας επιτυχώς, οι πολιτικές προσπάθειες για την είσοδο της Ε.Ε στο 5ο και τελευταίο της στάδιο, αυτότης πολιτικής ενοποίησης.
Για να επιτευχθεί η πολιτική ένωση χρειάζεται να αναζητηθεί η χρυσή τομή μεταξύ των δύο κατηγοριών πολιτικών που ακολουθεί η Ε.Ε. Χρειάζεται μια γέφυρα μεταξύ διεύρυνσης και εμβάθυνσης. Το πλαίσιο που διαμορφώνουν οι πολλαπλές κρίσεις-προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ε.Ε, καθιστά την γεφύρωση μεταξύ διεύρυνσης και εμβάθυνσης, αρκετά δύσκολη. Τους περασμένους μήνες, Γαλλία και Ολλανδία (ιδρυτικά μέλη της Ε.Ε) διατύπωσαν σαφείς επιφυλάξεις σχετικά με την πολιτική διεύρυνσης της Ε.Ε στα Δυτικά Βαλκάνια. Η περίοδος της διεύρυνσης ουσιαστικά σταμάτησε το 2007. Γαλλία και Ολλανδία θεωρούν ότι η Ε.Ε οφείλει να ασχοληθεί με την εμβάθυνση και να αναζητήσει σύγχρονες πολιτικές οι οποίες να απαντούν στα δύσκολα ερωτήματα που θέτουν οι παραπάνω προκλήσεις.
Η Γερμανία θεωρεί πως η διεύρυνση θα δώσει ζωή στην Ε.Ε και πως ακόμη και σε περίοδο κρίσεων, η Ε.Ε δεν παύει να είναι θέλγητρο για τα κράτη που συνθέτουν το περιφερειακό υποσύστημα των Δυτικών Βαλκανίων. Η ιεράρχηση των λόγων που κάνουν αρκετά ευρωπαϊκά κράτη να ρέπουν προς την διεύρυνση της Ε.Ε, είναι πολύ σημαντική. Το προσφυγικό ζήτημα, αποκάλυψε την τρωτότητα της ευρωπαϊκής προληπτικής φιλοσοφίας πάνω στη δράση της για αντιμετώπιση ζητημάτων μείζονος σημασίας. Η Ε.Ε αν ήθελε να εμπιστεύεται τα προσεχή έτη, ως έτη ειρήνης και ασφάλειας, θα έπρεπε να στρέψει το ενδιαφέρον της στα Βαλκάνια και να προλάβει εξελίξεις οι οποίες θα επανέφεραν την περιοχή στην περίοδο της τελευταίας δεκαετίας του 20ου αιώνα και στα πρώτα χρόνια του 21ου. Η εσωστρέφεια που επέδειξε η Ε.Εστις πολλαπλές κρίσεις, έφεραν τη Ρωσία στο προσκήνιο σε ότι αφορά τα θέματα της ανατολικής Ευρώπης. Τέλος, κράτη στα οποία απουσιάζουν ακόμη και βασικές υποδομές, θα ήταν θελκτικά για επενδύσεις από κράτη και εταιρείες της Ε.Ε.
Το παράδοξο ενός πολιτικού διλήμματος σαν αυτό που αντιμετωπίζει η Ε.Ε και εκδηλώνεται αναφορικά με την πολιτική διεύρυνσης στα Δυτικά Βαλκάνια, είναι πως και οι δύο πλευρές (οι υπέρμαχοι της διεύρυνσης και οι υπέρμαχοι της εμβάθυνσης) έχουν δίκιο.
Ποιοι περιορισμοί είναι αυτοί που καθιστούν δύσκολη τη γεφύρωση μεταξύ διεύρυνσης και εμβάθυνσης; Ποιο θα ήταν το ρεαλιστικό και περισσότερο γόνιμο πακέτο επίλυσης αυτού του διλήμματος με αμοιβαία οφέλη για την Ε.Ε και για τα Δυτικά Βαλκάνια;
Η πΓΔΜ, έχει πάρει το πράσινο φως για ένταξη στην Ε.Ε από το 2005. Η γειτονική χώρα έλαβε 9 φορές μέσα σε αυτά τα έτη, την πρόσκληση της Ε.Ε για έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων. Ωστόσο, το μείζον ζήτημα που αφορά τη σύγκρουση με την Ελλάδα (ονοματολογικό) μπλόκαρε την όλη διαδικασία. Γαλλία και Ολλανδία, έως τώρα (και μετά το δημοψήφισμα στα Σκόπια της 30ης Σεπτεμβρίου) επιβεβαιώνονται αναφορικά με τις αμφιβολίες που ήγειραν σχετικά με την άμεση επανεκκίνηση των διαπραγματεύσεων για την ένταξη χωρών των Δυτικών Βαλκανίων. Σύμφωνα με το Παρίσι και τη Χάγη, η άμεση και χωρίς μετάβαση ενταξιακή πορεία των κρατών αυτών, θα δυναμιτίσει τα λαϊκιστικά κινήματα εντός αυτών. Μετά τις ευρωεκλογές του 2019, εκτιμάται ότι θα ήταν καλύτερη η όποια συζήτηση για το μέλλον των Δυτικών Βαλκανίων σχετικά με την Ε.Ε.
Η Σερβία φαίνεται να είναι η χώρα που έχει το προβάδισμα για να γίνει το πρώτο μέλος της Ε.Ε από την περιφέρεια αυτή. Το 2025 φαίνεται να είναι σύμφωνα με τον Κύριο Γιούνκερ το έτος που θα ολοκληρωθούν οι διαδικασίες ένταξης για τη Σερβία. Η Αλβανία είναι επίσης εντός ευρωπαϊκής τροχιάς. Οι φιλοευρωπαϊκές δυνάμεις στην περιοχή θα κλονιστούν επίσης από μια αδράνεια της Ε.Ε η οποία έχει υποσχεθεί την άνοδο του βιοτικού επιπέδου των χωρών αυτών που συνοδεύεται με την πλήρη ένταξή τους. Αυτό το αδιέξοδο συνιστά και τον περιορισμό της Ε.Ε σχετικά με τα όσα μπορεί την παρούσα στιγμή να κάνει. Αν και θα ήταν ανώφελο από πολιτικής πρακτικής, το σχολείο της ιστορικής γνώσης οφείλει να παραδειγματίζει όσους επιθυμούμε μια σταθερή, βιώσιμη και εις το διηνεκές πορεία της Ε.Ε. Η πολιτική διεύρυνσης που έλαβε χώρα κατά την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα και οι υποσχέσεις προς τις υπό προσχώρηση και ένταξη χώρες. Η διάψευση των ελπίδων των χωρών: πΓΔΜ, Σερβία, Μαυροβούνιο, Αλβανία, Κοσσυφοπέδιο και Βοσνία Ερζεγοβίνη, θα επιφέρει αστάθεια στην περιοχή. Από την άλλη πλευρά, μια άτακτη και βιαστική ένταξη των παραπάνω χωρών που αντιμετωπίζουν εθνοτικά ζητήματα, προβλήματα δημοκρατίας και εσωτερικές αναταραχές, θα καθιστούσε αυτά τα προβλήματα, "κτήματα" της Ε.Ε η οποία όπως αναφέραμε, έχει ήδη ανοικτά πολλά μέτωπα. Έως τώρα, Σερβία και Μαυροβούνιο, έχουν ένα προβάδισμα σχετικά με την ταχύτερη ένταξή τους στην Ε.Ε η οποία όμως, λόγω του πραγματικού αυτού περιορισμού (σ.σ η Ε.Ε δεν μπορεί να διαχειριστεί περισσότερες προκλήσεις και κρίσεις από αυτές που ήδη αντιμετωπίζει) δύσκολα θα λάβει χώρα πριν το 2025.
Ποιος θα μπορούσε να είναι ο τρόπος επίλυσης αυτών των προκλητικών και κρίσιμων καταστάσεων; Πώς γίνεται από τη μια η Ε.Ε να είναι αξιόπιστη απέναντι στα κράτη των Δυτικών Βαλκανίων και από τη άλλη, να προχωρήσει πρώτα στην πραγματική τους σταθεροποίηση και μετά να τα εντάξει ως πλήρη μέλη;
Οι παρακάτω έξι πολιτικές κινήσεις, εκτιμώνται αναγκαίες:
1. Η Ε.Ε οφείλει να τονώσει την αξία άλλων θεσμών της και άλλων πολιτικών της.
Η Ευρωπαϊκή Πολιτική για Τρίτες Χώρες οφείλει να τονωθεί όχι μόνο πολιτικά αλλά και οικονομικά αναφορικά με τα Δυτικά Βαλκάνια. Η αξιοπιστία της Ε.Ε στα μάτια των ευρωπαϊστών πολιτικών της περιοχής, θα κατοχυρωθεί όταν τα κράτη αυτά θεωρήσουν πως είναι σίγουρη η ένταξή τους στην Ε.Ε.
2. Αποφυγή βιαστικών πολιτικών διεύρυνσης.
Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε πως οι οριζόντιες πολιτικές erga omnes κρύβουν παγίδες. Τα Βαλκάνια αποτελούν μια ξεχωριστή περίπτωση και μόνο ως τέτοια πρέπει να αντιμετωπιστούν. Η δημιουργία κοινών επιτροπών μεταξύ Ε.Ε και του εκάστοτε κράτους (υπό ένταξη) των Δυτικών Βαλκανίων, οφείλουν να πολλαπλασιαστούν. Η Ε.Ε οφείλει να απομακρυνθεί από διχαστική ή κινδυνολογική ρητορική και να πείσει με σταθερές πολιτικές για το αυτονόητο. Ότι η σταθερότητα, η πρόοδος και η δημοκρατία μπορούν να εισαχθούν στις χώρες αυτές μόνο από την Ε.Ε. Δεν μπορούν να λάβουν χώρα καμπάνιες αλλαγής νοοτροπίας και πολιτικού πολιτισμού σε βαλκανικά κράτη. Για παράδειγμα, στα Σκόπια, για δεκαετίες σφυρηλατήθηκε μια αλυτρωτική και εθνικιστική ρητορική η οποία χρειάζεται περίοδο μετάβασης για να εξαλειφθεί.
3. Συνεργασία με το ΝΑΤΟ για ζητήματα αντιμετώπισης ασύμμετρων απειλών. Η συνεργασία να είναι τριμελής με σταθερές επιτροπές που θα συνεργάζονται με τα υπουργεία εσωτερικών και άμυνας των υπό ένταξη χωρών.
Η Ε.Ε κινδυνεύει να ανοίξει την πόρτα στην εξάπλωση του οργανωμένου εγκλήματος και άλλων παθογενειών από τις οποίες μαστίζονται οι λαοί των Δυτικών Βαλκανίων. Αν η Ε.Ε δεν εξοικειώσει τα υπό ένταξη κράτη με τη σύγχρονη αντίληψη για την ασφάλεια, τότε το μόνο που θα εντάξει τελικά (αν γίνει πρόχειρη και βιαστική διεύρυνση) είναι μελλοντικά παραπονούμενα κράτη τα οποία δε θα μπορούν να αδράξουν τα οφέλη της συμμετοχής τους στην Ε.Ε.
4. Μεγάλες επενδύσεις στη παιδεία και στην εκπαίδευση.
Δεν υπάρχει πιο "ευρωπαϊκός" και συνάμα πιο αποτελεσματικός τρόπος από την επένδυση στην εκπαίδευση στην περιοχή των Βαλκανίων. Η εκπαίδευση είναι η μόνη επένδυση που πείθει τους πολίτες για το δρόμο που οφείλουν να ακολουθήσουν. Ταυτόχρονα, είναι ο καλύτερος τρόπος (και ασφαλέστερος) για τη μεταβατική περίοδο που οφείλουν να περάσουν τα υπό ένταξη βαλκανικά κράτη.
5. Η αλλαγή οικονομικού προσανατολισμού.
Η τόνωση του ενδιαφέροντος των υπό ένταξη χωρών, περνά σε μεγάλο βαθμό και από την εικόνα που παρουσιάζει η ίδια η Ε.Ε σε αυτές. Εικόνες που παρουσιάζουν την Ε.Ε ως μια περιοχή στην οποία η ευημερία περνάει κρίση, ενθαρρύνουν ρητορικές άλλων δυνάμεων στην περιοχή. Απτό παράδειγμα είναι το εξής: Πώς θα αντιδρούσαν Γαλλία, Ολλανδία και Δανία αν η Ε.Ε ήταν μια πραγματικά ευημερούσα οικονομία που δε χρειαζόταν θεμελιώδεις αλλαγές στα ζητήματα εμβάθυνσης, σε ενδεχόμενη διεύρυνσή της στα Δυτικά Βαλκάνια; Σίγουρα όχι τόσο επιφυλακτικά όπως τώρα.
6. Εγγυήσεις για τη μη αλλαγή συνόρων
Είναι καιρός να ξυπνήσουν και να αντιληφθούν τόσο η Ε.Εόσο και το ΝΑΤΟ ότι οι λαοί δεν υπόκεινται σε μαθηματικές εξισώσεις, αλλά οι παραδόσεις και οι μακρόχρονες αξίες καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες ενεργούν και διακρίνουν το σωστό και το λάθος. Άρα πρέπει να διατρανώσουν την αυστηρή απαγόρευση των αλλαγών των συνόρων, η οποία αποτελεί βασικό θεμέλιο για την ειρήνη στα Βαλκάνια.
Συμπεράσματα
Οι προοπτικές της ένταξης των Δυτικών Βαλκανίων στην Ε.Ε είναι ζώσες και υπαρκτές. Ωστόσο, οφείλουμε να ακολουθήσουμε μια ρεαλιστική προσέγγιση που θα δώσει οφέλη και στην Ε.Ε και στα Δυτικά Βαλκάνια. Η ιεράρχηση κριτηρίων διεύρυνσης εκτιμάται ότι είναι τελικά η χρυσή τομή που θα επιλύει διλήμματα όπως αυτό που αφορά το "εμβάθυνση ή διεύρυνση". Ίσως να είναι και η ίδια η χρυσή τομή που θα δώσει τέλος στις υπαρξιακές προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα η Ε.Ε
Τα τελευταία χρόνια, είναι κουφοί όσοι δεν ακούνε τα τύμπανα του εθνικισμού και τυφλοί όσοι δεν βλέπουν το προφανές. Η εποχή μετά το Ψυχρό Πόλεμο που όλοι ονειρευόντουσαν δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις, κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη και δυτικότροπη ολοκλήρωση στα Βαλκάνια έρχεται στο τέλος της. Αντίθετα με τα αναμενόμενα, η λαμπρή πολιτική έχει αποβληθεί τόσο από τα θεμέλια των δημοκρατιών αυτών όσο και από το εναπομείναν κράτος δικαίου. Ο αναζωπυρωμένος εθνικισμός θέτει την περιοχή σε αναστάτωση με τους γείτονές της στην Ευρώπη. Το οικονομικό μοντέλο που οδήγησε εδώ και πολύ καιρό στην περιφερειακή ανάπτυξη βρίσκεται αντιμέτωπο με τη μεταβολή των δημογραφικών στοιχείων.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ, οι δύο βασικοί διεθνείς πυλώνες της Ευρώπης αντιμετωπίζουν ένα αβέβαιο μέλλον όσο κινούνται σε στερεότυπα παρελθόντος. Η γεωπολιτική επιστρέφει στην περιοχή, αλλά αυτή τη φορά, με ρωσική προσπάθεια επιρροής, δυτική απροθυμία και κινεζική οικονομική διείσδυση που δημιουργούν σοβαρούς κινδύνους για την ασφάλεια. Εν ολίγοις, το ιστορικό μονοπάτι που έχει πάρει η περιοχή για το τελευταίο τέταρτο του αιώνα τίθεται υπό αμφισβήτηση, διακινδυνεύοντας τα πρωτοφανή επίπεδα δημοκρατίας, ευημερίας, σταθερότητας και ασφάλειας που έχει επιτύχει η Ευρώπη.
* O κ. Δημήτριος Ν. Τσαϊλάς είναι Υποναύαρχος (ε.α.) ΠΝ
** Ο κ. Αλέξανδρος Δρίβας είναι Συντονιστής ΤΟΡΕΝΕ -ΙΔΙΣ, μέλος της Ομάδας Θαλάσσιας Στρατηγικής του ΕΛΙΣΜΕ
