Του Γιώργου Κουλούρη*
Ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα που άπτονται του γεωπολιτικού ενδιαφέροντος στην περιοχή της Μέσης Ανατολής είναι το ζήτημα των Κούρδων. Η έλλειψη κράτους και το γεγονός ότι ο κουρδικός λαός -4η μεγαλύτερη εθνοτική ομάδα στην Μέση Ανατολή- ζει σε διαφορετικές χώρες όπως Ιράκ, Τουρκία, Συρία και Ιράν αναδεικνύει την σπουδαιότητα του θέματος για την περιοχή. Μολονότι η Συνθήκη των Σεβρών το 1920 προέβλεπε την δημιουργία Κουρδικού κράτους , αυτό δεν υλοποιήθηκε ενώ το 1923 με την Συνθήκη της Λωζάννης η πρόταση απορρίφθηκε με τους Κούρδους να μοιράζονται στις προαναφερθείσες χώρες. Το τελευταίο χρονικό διάστημα η δημιουργία αυτόνομου Κουρδικού κράτους στην περιοχή του Ιράκ αρχίζει να παίρνει σάρκα και οστά μέσα από το επικείμενο δημοψήφισμα, με τα έως τώρα δεδομένα, στις 25 Σεπτεμβρίου. Το δημοψήφισμα ανακοινώθηκε από τον Πρόεδρο του Ιρακινού Κουρδιστάν Massoud Barzani και έχει πυροδοτήσει αντιδράσεις σε διάφορα μέτωπα. Ποια θα είναι η αντίδραση των Κούρδων στις υπόλοιπες περιοχές και πως θα επηρεαστεί η σταθερότητα στη Μέση Ανατολή είναι βασικά ερωτήματα που προκύπτουν από το συγκεκριμένο δημοψήφισμα.
Το Ιρακινό Κουρδιστάν, το Κιρκούρκ και το δημοψήφισμα
Οι Κούρδοι που κατοικούν στο Ιράκ ανέρχονται στα 6 με 8εκ και βρίσκονται στο βόρειο τμήμα της χώρας. Από το 1991 όταν και έληξε ο πόλεμος του Περσικού Κόλπου , το κουρδικό ζήτημα μπήκε σε μία φάση διεθνοποίησης. Το 1992 διεξήχθησαν οι πρώτες ελεύθερες εκλογές στην αυτόνομη περιοχή του Κουρδιστάν στο Ιράκ και ιδρύθηκε η Κουρδική Περιφερειακή Κυβέρνηση που αποτελεί την διοικητική δομή. H κυβέρνηση συνασπισμού αποτελείται από 2 κόμματα το KDP (Kurdish Democratic Party) και το PUK (Patriotic Union of Kurdistan). Πρόεδρος του Ιρακινού Κουρδιστάν είναι ο Massoud Barzani και Πρωθυπουργός της Κουρδικής Περιφερειακής Κυβέρνησης ο Nechervan Barzani.
Μετά τις εκλογές του 1992,2005,2009,2013 η 25η Σεπτεμβρίου αναμένεται ως η ημέρα που θα καθορίσει το μέλλον του Ιρακινού Κουρδιστάν. Οι Κούρδοι που κατοικούν στο Ιράκ βλέπουν την συγκεκριμένη ημερομηνία ως μία νέα αρχή , που θα οριοθετήσει το κράτος που αναζητούν εδώ και χρόνια. Οι αντιδράσεις γύρω από αυτό το ζήτημα ποικίλλουν, τόσο από τις γειτονικές χώρες με κουρδικό πληθυσμό όσο και από τις Η.Π.Α που φοβούνται ότι το δημοψήφισμα θα φαλκιδεύσει την σταθερότητα στην Μέση Ανατολή.
Παρά τις πιέσεις περί ακύρωσης ή αναβολής του δημοψηφίσματος ένα τέτοιο ενδεχόμενο έως τώρα δεν φαντάζει πιθανό. Μολονότι τον Ιούνιο όλα τα κόμματα υποστήριζαν την συγκεκριμένη απόφαση, το τελευταίο χρονικό διάστημα το 2ο μεγαλύτερο κόμμα στο Ιρακινό Κουρδιστάν το Κίνημα Αλλαγής (Goran Movement) αρχίζει να δυσπιστεί περί της διεξαγωγής του δημοψηφίσματος. Παράλληλα, σταδιακά εμφανίζονται κινήματα που αντιτίθενται όπως η εκστρατεία «No for Now», που επισημαίνει ότι δεν είναι το κατάλληλο χρονικό διάστημα για μία τέτοια εξέλιξη. Βασική αιτία της οπισθοχώρησης ή αντίθεσης προς το δημοψήφισμα είναι ο φόβος για την εγκαθίδρυση Μοναρχίας από τον Massoud Barzani.
Οι σχέσεις ανάμεσα στην Ερμπίλ και την Βαγδάτη έχουν επιδεινωθεί διότι η ιρακινή κυβέρνηση έχει περιορίσει τον προϋπολογισμό προς το Ιρακινό Κουρδιστάν, ιδίως μετά το εμπόριο πετρελαίου με την Τουρκία γεγονός που δυσχεραίνει την οικονομική θέση του. Σημαντικό μέρος των δαπανών του Ιρακινού Κουρδιστάν σχετίζονται με την Peshmerga , που αποτελεί το ένοπλο σώμα, και την μάχη κατά του Ισλαμικού Κράτους. Λαμβάνοντας αυτό υπόψη, η διεξαγωγή του δημοψηφίσματος πέρα από το θέμα της ανεξαρτησίας λειτουργεί και ως μοχλός πίεσης προς την ιρακινή κυβέρνηση για διασφάλιση και βελτίωση των δικαιωμάτων των Κούρδων.
Η κύρια πηγή εσόδων για την συγκεκριμένη περιοχή είναι το πετρέλαιο , καθώς εκτιμάται ότι τα αποθέματα ξεπερνούν τα 45 δις βαρέλια ενώ έως το 2019 αναμένεται να παράγει 2εκ βαρέλια ετησίως. Αυτό, οδήγησε το Ιρακινό Κουρδιστάν να συνάψει συμφωνία με την Τουρκία τον Νοέμβριο του 2013 με σκοπό την εξαγωγή πετρελαίου και φυσικού αερίου προς την τελευταία. Συγκεκριμένα οι εξαγωγές προς την Τουρκία όσον αφορά το φυσικό αέριο το 2019 υπολογίζονται σε 20 δις κ.μ.
Με αφορμή τα έσοδα που προκύπτουν από την εκμετάλλευση του πετρελαίου, η Κουρδική Περιφερειακή Κυβέρνηση εποφθαλμιά και την περιοχή Κιρκούρκ , η οποία θα ενταχθεί στο δημοψήφισμα. Η συγκεκριμένη περιοχή είναι υπό αμφισβήτηση μεταξύ Ιράκ και Ιρακινού Κουρδιστάν και αποτελεί το μήλον της έριδος δεδομένου ότι παράγει περίπου το 40% του πετρελαίου του Ιράκ. Συγκεκριμένα διαθέτει περισσότερα από 9 δις βαρέλια σε απόθεμα, ενώ έχει την δυνατότητα να παράγει καθημερινά 1εκ βαρέλια. Άλλωστε, η ενδεχόμενη απώλεια της περιοχής Κιρκούρκ είναι βασικό σημείο αντίθεσης στο δημοψήφισμα από το Ιράκ, καθώς εάν προσαρτηθεί στο Ιρακινό Κουρδιστάν πέρα από την απώλεια εσόδων θα έχει μία εν δυνάμει απειλή στα βόρεια. Η πρόσφατη δήλωση του Moussad Barzani ότι η στρατιωτική επιχείρηση είναι μία επιλογή σε περίπτωση προσπάθειας αποκοπής του Κιρκούρκ από το Ιρακινό Κουρδιστάν αναδεικνύει την σπουδαιότητα της περιοχής και τον ρόλο που διαδραματίζει στο δημοψήφισμα.
Γίνεται αντιληπτό πως πέρα από το θέμα ανεξαρτησίας το δημοψήφισμα περιλαμβάνει και ζητήματα οικονομικού συμφέροντος για το Ιρακινό Κουρδιστάν, είτε μέσω της εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων είτε ως μέσο πίεσης για ενίσχυση του προϋπολογισμού από την πλευρά της Βαγδάτης. Παρά τις αντιδράσεις στο εσωτερικό αλλά και από το Ιράκ, τις Η.Π.Α και την Τουρκία που ανησυχεί για τις μελλοντικές δράσεις του κουρδικού πληθυσμού της το δημοψήφισμα φαίνεται να διεξάγεται κανονικά.
Το δημοψήφισμα θα έχει αντίκτυπο σε Συρία, Ιράν και Τουρκία; Η θέση των Η.Π.Α
Εκτός από τον μεγάλο πληθυσμό Κούρδων στην περιοχή του Ιράκ, χώρες όπως η Συρία, το Ιράν και η Τουρκία ανησυχούν από την διεξαγωγή του δημοψηφίσματος και τον αντίκτυπο που θα έχει στο εσωτερικό τους. Ένα ενδεχόμενο θετικό αποτέλεσμα ως προς την ανεξαρτησία του Ιρακινού Κουρδιστάν ενδέχεται να πυροδοτήσει εξελίξεις και στις υπόλοιπες χώρες στις οποίες κατοικούν Κούρδοι.
Οι Κούρδοι της Συρίας αποτελούν το 7 με 10% του πληθυσμού και προτού ξεσπάσει ο συριακός εμφύλιος υφίσταντο καταπάτηση δικαιωμάτων , ενώ 300,000 δεν είχαν υπηκοότητα. Όμως κατά την διάρκεια της συριακής κρίσης απέκτησαν ισχυρό ρόλο μέσω του ένοπλου σώματος YPG στην καταπολέμηση του Ισλαμικού Κράτους, σε συνεργασία με τις Η.Π.Α. Αυτή η σταδιακή δυναμική οδήγησε τον Μάρτιο του 2016 στην εγκαθίδρυση αυτόνομης περιοχής στη Β. Συρία με κυρίαρχο κόμμα το PYD. Η συγκεκριμένη περιοχή περιλαμβάνει τα καντόνια Αφρίν, Κομπάνι και Τζαζιρέ και η ένωση αυτών αποτελεί σημαντικό βήμα για ενδεχόμενη ανεξαρτησία. Μάλιστα, η κουρδική διοίκηση ετοιμάζεται για τις πρώτες τοπικές εκλογές το προσεχές διάστημα , οι οποίες θα παγιώσουν ένα ομοσπονδιακό σύστημα, και για τις εκλογές τοπικής διοίκησης τον ερχόμενο Ιανουάριο. Αυτή η ενδεχόμενη εδραίωση των Κούρδων της Συρίας στην μεθόριο με την Τουρκία , αλλά και οι καλές σχέσεις με Η.Π.Α και Ρωσία, ανησυχούν ιδιαίτερα την Τουρκία. Μία πιθανή ανεξαρτησία του Ιρακινού Κουρδιστάν θα ενισχύσει το αίσθημα ανεξαρτησίας και στις τάξεις των Κούρδων στη Β. Συρία.
Ιδιαίτερα, στην Τουρκία οι Κούρδοι αποτελούν περίπου το 15 με 20% του πληθυσμού και παρά την εκεχειρία του 2012, από το 2015 οι εχθροπραξίες συνεχίστηκαν. Η Τουρκία και το PKK έχουν διαμάχη που διαρκεί περισσότερο από 30 χρόνια, με σχεδόν 40,000 νεκρούς στην πλειοψηφία Κούρδους . Η Άγκυρα θεωρεί πως το PKK είναι σε συνεργασία με το PYD στη Βόρεια Συρία και μία ενδεχόμενη ανεξαρτησία θα δημιουργούσε εκ νέου απειλή για το τουρκικό κράτος. Ένας από τους λόγους εισβολής στη Συρία τον Αύγουστο του 2016 ήταν εκτός από την καταπολέμηση του Ισλαμικού Κράτους , ο περιορισμός της δράσης των Κούρδων και η εδαφική συρρίκνωση. Παρά τις καλές σχέσεις της Τουρκίας με το Ιρακινό Κουρδιστάν είναι προδήλως φανερή η αντίθεσή της στο επερχόμενο δημοψήφισμα καθώς μία ενδεχόμενη ανεξαρτησία των Κούρδων εκεί όπου Τουρκία, Ιράκ και Συρία τέμνονται θα έχει αρνητικές συνέπειες στο εσωτερικό της χώρας.
Βέβαια, το δημοψήφισμα της 25ης Σεπτεμβρίου αφορά και το Ιράν, καθώς σε αυτό περίπου το 10% του πληθυσμού είναι Κουρδικής εθνικότητας. Το Ιράν έχοντας ως απώτερο στόχο να καταστεί ηγεμονική δύναμη και εκπροσωπώντας το Σιιτικό Ισλάμ εκτιμά ότι το δημοψήφισμα θα υπονομεύσει τα σχέδιά του για την περιοχή. Ο κουρδικός πληθυσμός στο Ιράν, μέρος του Σουνιτικού Ισλάμ, ενδεχομένως να επιθυμεί την ανεξαρτησία του γεγονός που ανησυχεί την Τεχεράνη. Για αυτό τον λόγο κατακρίνει την επιλογή του δημοψηφίσματος , δεδομένου ότι θα συνορεύει με το Ιρακινό Κουρδιστάν σε μία περιοχή που διαθέτει κουρδικό πληθυσμό.
Παράλληλα, όσον αφορά τις Η.Π.Α , σε μία ήδη τεταμένη περίοδο με την κρίση στην Κορεατική Χερσόνησο εν εξελίξει δεν επιθυμεί νέες εστίες που θα υποδαυλίζουν την σταθερότητα και την ασφάλεια στην Μέση Ανατολή. Η συγκεκριμένη χρονική περίοδος για το δημοψήφισμα κρίνεται λανθασμένη ενώ υπάρχει ο κίνδυνος να επηρεαστεί η συμμαχία εναντίον του Ισλαμικού Κράτους γεγονός που προβληματίζει την Ουάσινγκτον.
Συμπέρασμα
Το προσεχές διάστημα το Ιρακινό Κουρδιστάν αναμένεται να επηρεάσει τις εξελίξεις στην Μέση Ανατολή, καθώς μία ενδεχόμενη ανεξαρτησία του μεταβάλλει τα σύνορα και δημιουργεί ένα νέο γεωπολιτικό περιβάλλον. Εκτός αυτού, οι εκλογές που επίκεινται στη Β. Συρία θα ενισχύσουν ενδεχομένως την παρουσία των Κούρδων σε αυτή,. Σε ένα ασταθές περιβάλλον με τους Κούρδους να αισθάνονται καταπιεσμένοι στις γειτονικές χώρες χωρίς να απολαμβάνουν δικαιωμάτων είναι ορατή η διάχυση της επιθυμίας για ανεξαρτησία. Μία τέτοια εξέλιξη θα οδηγήσει σε περαιτέρω αποσταθεροποίηση την ευρύτερη περιοχή, καθώς Τουρκία, Συρία και Ιράν είναι πιθανό να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες του δημοψηφίσματος στο Ιρακινό Κουρδιστάν. Παρά τις πιέσεις από τα ενδιαφερόμενα μέρη η αναβολή του δημοψηφίσματος δεν συγκεντρώνει πιθανότητες, όμως πέρα από το θέμα της ανεξαρτησίας το Ιρακινό Κουρδιστάν ενδέχεται σε πρώιμο στάδιο να χρησιμοποιήσει το δημοψήφισμα ως μέσο πίεσης προς το Ιράκ για την βελτίωση των δικαιωμάτων και προνομίων του στην περιοχή.
*Ο Γιώργος Κουλούρης είναι Μεταπτυχιακός φοιτητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ερευνητικό μέλος του Παρατηρητηρίου Ανατολικής Μεσογείου στον Τομέα Ευρασίας Νοτιοανατολικής Ευρώπης.
