Ανάμεσα στα έργα που έχει συγκεντρώσει το επικείμενο Greek Sale του οίκου Bohnams (19 Μαΐου), πλησιάζουμε με τη βοήθεια έξι σύγχρονων ζωγράφων, την αυτοπροσωπογραφία της Θάλειας Φλωρά – Καραβία. Από το πλούσιο έργο που η δημιουργός έσπειρε σε τέσσερις ηπείρους – μια κληρονομιά που αριθμεί 2.500 έργα -, το πορτρέτο αυτό μοιάζει με δήλωση ιδιαίτερης σημασίας, σαν μια ιδιότυπη καλλιτεχνική ταυτότητα.
Ζωγραφισμένο στο ξεκίνημα του περασμένου αιώνα, σε χρόνους δηλαδή που το σινάφι των ζωγράφων ήταν απαγορευτικό σε μία γυναίκα, το έργο την αποκαλύπτει μπροστά στο καβαλέτο της, σε ηλικία 32 περίπου χρόνων.
Το πορτρέτο, όπως μαθαίνουμε στη σελίδα του οίκου, φιλοτεχνήθηκε το 1903 στο Παρίσι και «είναι από τις καλύτερες προσπάθειες της ζωγράφου στον τομέα της προσωπογραφίας. Ένα έργο συγκρατημένης αλλά εξαιρετικής τεχνικής, όπως επίσης μια εξαιρετική και διεισδυτική ψυχολογική απεικόνιση», σημειώνει η ειδική στην τέχνη της ζωγράφου Δέσποινα Τσούργιαννη.
«Αντί να καταφύγει στο συναισθηματισμό και την εξιδανίκευση, που είναι προφανείς σε γυναικεία αυτοπορτρέτα καλλιτεχνών όπως η Angelika Kauffmann και η Elisabeth Vigée-Lebrun, τόλμησε να απεικονίσει τον εαυτό της με όλα της τα σύνεργα, δηλώνοντας εμφατικά ότι είναι πλήρως ενημερωμένη και καταξιωμένη καλλιτέχνιδα» σχολιάζει εύστοχα η ιστορικός τέχνης που έγραψε τη μονογραφία της ζωγράφου.
Στις μέρες μας ανακαλύπτουμε όλο και περισσότερα παραδείγματα γυναικών που μέσα στον ανδροκρατούμενο χώρο των ζωγράφων, κατόρθωσαν να αφήσουν έργο, παρά τις δυσκολίες και τα παγιωμένα στο χρόνο στερεότυπα. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αρτεμισίας Τζεντιλέσκι, η οποία έδρασε στην Ιταλία του 17ου αι.
Οι Άγγλοι, όχι μόνο αγόρασαν σε πρόσφατη δημοπρασία ένα αυτοπορτρέτο της ζωγράφου για να το δείξουν σε έκθεση που της αφιέρωσαν, αλλά οργάνωσαν και περιοδεία του πολύτιμου αποκτήματος σε σχολεία και ιδρύματα όλης της χώρας.
Κι αν η ζωή της Τζεντιλέσκι συγκρίνεται λανθασμένα με το θυελλώδη βίο του Καρραβάτζιο, τότε με βεβαιότητα μπορεί να λεχθεί ότι η ιστορία της Φλωρά – Καραβία μόνο συνηθισμένη δεν ήταν (έχει μεταφερθεί στο κινηματογραφικό πανί, στο ντοκιμαντέρ «Νόστος» της Σαντρίν Ντουμά).
Ωστόσο, δεν είναι αυτό ακριβώς το ζητούμενο. Ακόμη κι αν η ζωή της δημιουργού παρέμενε στο σκοτάδι, πάλι το πορτρέτο αυτό ρίχνει φως στο πώς αντιλαμβανόταν η ίδια τον εαυτό της, ποιο είναι το ίχνος που ήθελε ν’αφήσει.
Έξι γυναίκες ομότεχνοι «στέκονται» μπροστά στο έργο και μοιράζονται το βλέμμα τους, φιλοτεχνώντας το πορτρέτο της ζωγράφου στο σήμερα.
Μαρία Γιαννακάκη «Μια ζωγράφος κοσμοπολίτισσα»
Δεν γνωρίζω αν το έργο έχει βγει σε δημοπρασία άλλη φορά. Το βέβαιο είναι ότι προέρχεται από την σπουδαία συλλογή του Γιάννη Περδίου, που είχε συγκεντρώσει μοναδικά πορτρέτα του 19ου και 20ου αιώνα. Ήδη, ήταν κοσμοπολίτισσα η Φλωρά - Καραβία όταν έφτιαξε το πορτρέτο της, ένα έργο που έχει και έναν ξεχωριστό συμβολισμό για μένα.
Η σύνθεση του πίνακα με την παλέτα και το καβαλέτο να σχηματίζουν ορθή γωνία, μου δείχνουν ένα δυναμικό σχήμα.
Η στάση του σώματός της, καθώς και η χρωματική της γκάμα που αποτελείται από βελούδινο μαύρο και όμπρες, συμπληρώνονται από ένα βλέμμα επίμονο και γεμάτο από την δύναμη της θελήσεως και της επιβολής. Κοιτάζει, αλλά όχι απευθείας τον θεατή. Μα λόξα πίσω, όπου μπορεί να ερμηνευτεί έτσι όπως το αντικρίζω.
Δείχνει να έχει καρποφορήσει η προσπάθεια αναγνώρισής της σε μια εποχή που η γυναικεία παρουσία στην ζωγραφική ήταν σχεδόν απαγορευτική. Πιστεύω πως η περίπτωση της Θάλειας Φλωρά Καραβία δεν έχει βρει τη θέση που της αξίζει στη νεοελληνική ζωγραφική.
Ειρήνη Ηλιοπούλου «Είμαι το έργο μου»
Ένα μεγάλο απαγορευτικό «Χ», από δύο νοητούς άξονες που δημιουργούνται ο ένας από την παλέτα, μέχρι το αριστερό χέρι και ο άλλος, από το δεξί χέρι κάτω από την παλέτα, μέχρι τα φθαρμένα από την δουλειά πινέλα.
Φαντάζομαι πως δεν είναι σκόπιμο το εμπόδιο στην σύνθεση, όμως λόγω αυτού, δεν κατάφερα να μπω στο έργο και να ταυτιστώ μαζί της. Θυμίζει της αγέρωχες γυναίκες της Τέχνης, το ξέρει πως είναι μια από αυτές.
Αρρενωπά σχεδόν χαρακτηριστικά, μόνη τρυφερότητα, ο πλούσιος όγκος των μαλλιών και ένα καλό φόρεμα, όχι αυτό του εργαστηρίου, αλλά το όμορφα ραμμένο αστικό ρούχο, που θα δώσει πληροφορίες για την κοινωνική της τάξη και αυτό, όχι τόσο για να προσθέσει κάτι στη θηλυκότητά της, αλλά για να εκμεταλλευτεί ζωγραφικά τις πλούσιες πτυχές και τις γυαλάδες του μεταξωτού υφάσματος, που φαίνεται πως το καταχάρηκε ζωγραφίζοντάς το.
Και όλα γύρω από ένα σφιχτό κεφάλι με σφιγμένο στόμα, γεμάτο ενέργεια και δύναμη συγκεντρωμένη και ένα δυνατό φως στο μάγουλο και κυρίως στον γιακά, σαν το «αληθινό μάτι» του έργου και το κέντρο της σύνθεσης.
Όμως τα μάτια της κρυμμένα σε όμορφη σκιά, δεν θέλει να μιλήσει για το βλέμμα της, δεν θέλει να ωραιοποιήσει την μορφή της, την αντιμετωπίζει όμως με απίστευτη πλαστικότητα, «αυτό είμαι εγώ, είμαι το έργο μου και σας μιλώ μέσα από εργαστήριό μου, λιτό, με δύο καβαλέτα.
Και στο μπροστινό, φτιάχνω το πορτρέτο μου σε ένα τελάρο με αδρό λινό για να φαίνονται οι κόκκοι στις διαφάνειες, σαν αυτό που έχω δει να ζωγραφίζει ο Βελάσκεθ και οι άλλοι Άγιοι της Τέχνης».
Άννα Μαρία Τσακάλη «Το κλειδί για να μπούμε στον κόσμο της»
Μυστηριώδης, σκοτεινή η ζωγραφική αυτού του έργου, πολύ διαφορετική από τα έργα που γνωρίζουμε της ΦΚ. Μεγαλωμένη με τις αρχές της σχολής του Μονάχου που αργότερα σιγά σιγά εγκαταλείπει για χάρη του φωτός και του τοπίου, με χρώματα διακριτικά αλλά ποτέ υποτονικά.
Με το αυτοπορτραίτο της μας ανοίγει την πόρτα του εργαστηρίου της αλλά παραμένει ολιγόλογη, αποκαλύπτοντας πολύ λίγα πράγματα για τον εαυτό της. Το βλέμμα της και το σώμα της βουτηγμένο στη σκιά. Κρατά σαν ασπίδα την παλέτα, σαν όπλο τα πινέλα, όμως η παρουσία της δεσπόζει. Προφίλ η ίδια προφίλ και το έργο.
Αναγνωρίζεται μόνο η κόμμωση, λίγο φως στο πρόσωπο και το λευκό κολάρο. Γυναικά ζωγράφος σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία, αλλά με δυνατή παρουσία, διακρίσεις και πλούσια δράση που φθάνει μέχρι τις ανταποκρίσεις και τα σχέδια από τους Βαλκανικούς πολέμους και την Μικρά Ασία, μας παρουσιάζεται χωρίς στολίδια, με αυστηρότητα.
Για εκείνη η ώρα της ζωγραφικής είναι μια στιγμή πέρα από την κοινωνική της παρουσία μια διαδικασία εσωστρεφής. Από το έργο που βρίσκεται μπροστά της διαλέγει να μας αποκαλύψει το πλάι του, την τρίτη διάσταση του τελάρου των δυο εκατοστών.
Όχι το κομμάτι της πολύπλοκης παρουσίας του, αλλά εκείνο το βιωμένο μέρος του καμβά που υποδηλώνει τον κόπο, τον χρόνο, την οδύνη της κατασκευής με όλα τα μικρά καρφιά.
Αυτό κρατάει όλη της την τρυφερότητα, αυτά τα ξέφτια της ζωγραφικής που περιέχουν τα σταξίματα, τα τυχαία χρώματα μέρος της αθέλητης, κρυφής διαδρομής του έργου. Το αποτύπωμα της περιπέτειας που πολλές φόρες κρύβεται από την δεξιοτεχνία και την φόρμα του έργου. Η διαγώνιος που διαλέγει να μας δείξει είναι η ίδια η δημιουργική διαδικασία, είναι το κέντρο, το κλειδί για να μπούμε στον κόσμο της.
Μαρία Χατζηανδρέου «Ώριμη αυτοπεποίθηση»
Η αυτοπροσωπογραφία της ζωγράφου αντανακλά την εποχή της. Με τα ρούχα, με τα σύνεργα της ζωγραφικής και το βλέμμα της διαπεραστικό και εξεταστικό, προσπαθεί να αποτυπώσει τον εαυτό της, έχοντας κατακτήσει τις τεχνικές των μεγάλων δασκάλων τους οποίους μελέτησε διεξοδικά.
Η χρωματική γκάμα των σκοτεινών χρωμάτων καταλήγει στο φωτεινό πρόσωπο της δημιουργού και η συγκινησιακή φόρτιση είναι δεδομένη καθώς οι δυο αντίρροπες διαγώνιες, αυτές του καβαλέτο και της παλέτας, ισορροπούν συνθετικά το έργο. Πρόκειται για ένα εξαιρετικό έργο που συνδυάζει άριστη τεχνική και ώριμη αυτοπεποίθηση.
Ανδρονίκη Χειλά «Έργο που μέσα απ’ το σκοτάδι χαρίζει άπλετο φως!»
Η καλλιτέχνης Θάλεια Φλωρά-Καραβία μαρτυρά με δυναμισμό την επαφή της με την τέχνη, δημιουργώντας σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία του 19ου αιώνα. Κοιτάζει το είδωλό της μέσα απ’ τον καθρέφτη, όπως θα ήθελε να βλέπουν τον εαυτό της! Είναι αποφασισμένη, μ’ όλη την μεγαλοπρέπεια και αυστηρότητα της στιγμής που απεικονίζει, έχοντας μία και μόνη ευθύνη, την αλήθεια της αποτυπωμένη στον καμβά.
Καθισμένη, σχεδόν ολόσωμη η φιγούρα της, γίνεται ένα με τον χώρο μέσα από πυκνά ώριμα γκρίζα∙ το τελάρο, τα πινέλα, η παλέτα της βγαίνουν μπροστά. Εκείνο που φωτίζει είναι το πρόσωπό της απ’ το πλάι και ο γιακάς, ο λευκός γιακάς, σαν να στηρίζει όλο της το ανάστημα! Ακέραιη και επιβλητική συνομιλεί με το θεατή, μέσα από μια βουβή στιγμή που έχει δυνατό αντίλαλο στο χρόνο.
Μανταλίνα Ψωμά «Επιβάλλεται ως Τέχνη»
Η συγκεκριμένη αυτοπροσωπογραφία της Θάλειας Φλωρά Καραβία διαφέρει από άλλες προσωπογραφίες της, που απεικονίζουν γυναικείες μορφές.
Ενώ στις άλλες επιτρέπει να εκπέμπουν γοητεία μέσα από τη θηλυκότητά τους, με τον εαυτό της συμπεριφέρεται διαφορετικά. Μέσα από την αυστηρότητα της ενδυμασίας και της στάσης της και, παρά την κάποια φιλαρέσκεια που καταφέρνει να ξεπεταχτεί μέσα από το σκιερό βλέμμα της, μοιάζει η αυτοπροσωπογραφία αυτή, εσκεμμένα να αποποιείται, να αποκρύπτει τα θελκτικά γυναικεία στοιχεία, ώστε να μπορέσει να επιβληθεί ως Τέχνη και μόνο και να διεκδικήσει ισότιμα τη θέση της στο απόλυτα ανδροκρατούμενο περιβάλλον της εποχής της.
Το μειδίαμα στα χείλη της αποκαλύπτει την βαθιά της πεποίθηση ότι θα τα καταφέρει.
H πρώτη Ελληνίδα πολεμική ανταποκρίτρια
Γεννημένη στη Σιάτιστα της Μακεδονίας το 1871, η Θάλεια Φλωρά-Καραβία, μετανάστευσε σε ηλικία τριών χρόνων με την οικογένειά της στην Κωνσταντινούπολη όπου φοίτησε στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο.
Ως γυναίκα, δεν έγινε δεκτή στο Σχολείο των Τεχνών της Πόλης, κι έφυγε για να σπουδάσει ζωγραφική στο Μόναχο, στα εργαστήρια του Νικολάου Γύζη, Νικολάου Βώκου, Γεωργίου Ιακωβίδη και Anton Ažbe, και αργότερα στο Παρίσι. Από το 1907 έζησε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.
Εκεί, ίδρυσε και διηύθυνε καλλιτεχνική σχολή, με σημαντική απήχηση στον ευρύτερο χώρο. Το 1912, με την κήρυξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, ακολούθησε τον ελληνικό στρατό ως ανταποκρίτρια της εφημερίδας «Εφημερίς» που εξέδιδε ο σύζυγός της, Νικόλαος Καραβίας, στην Αλεξάνδρεια. Με ορμητήριο την Θεσσαλονίκη πραγματοποίησε ένα πολύμηνο οδοιπορικό στις πόλεις και τα χωριά της δυτικής Μακεδονίας και της Ηπείρου, καταγράφοντας σε σχέδια και κείμενα τις εντυπώσεις της.
Στα έργα της, καμωμένα με μολύβι, κραγιόνια, κάρβουνο και παστέλ, αποτυπώνει κυρίως τα μετόπισθεν των πολεμικών επιχειρήσεων, τα νέα ελληνικά εδάφη, σκηνές από την καθημερινότητα των στρατιωτών, των κατοίκων και των προσφύγων, ενώ ιδιαίτερη θέση έχουν οι σκηνές από τα νοσοκομεία του πολέμου. Τα έργα της από τους Βαλκανικούς Πολέμους αποτελούν μοναδικά ντοκουμέντα αποτυπωμένα τη στιγμή που γραφόταν η ιστορία, υπό απίστευτα αντίξοες συνθήκες. Τις εμπειρίες της από τα γεγονότα της εποχής εκείνης τις περιέγραψε αργότερα στο λεύκωμα «Εντυπώσεις από τον πόλεμο του 1912-1913: Μακεδονία-Ήπειρος».
Στην Ελλάδα επέστρεψε το 1940 και πέθανε στην Αθήνα το 1960. Το 1943 η κυβέρνηση, αναγνωρίζοντας την αξία της, μελετά τη συνταξιοδότησή της. Μα η ίδια, όταν το πληροφορείται, με αξιοπρέπεια ζητά να σταματήσει κάθε ενέργεια. Μετά την απελευθέρωση, το 1945, η Ακαδημία Αθηνών της απονέμει αργυρό μετάλλιο και το 1954 ο Βασιλεύς Παύλος το σταυρό του Ταξιάρχη του τάγματος ευποιίας.
Έργα της εκτίθενται στην Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδας, στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, στην Δημοτική Πινακοθήκη Ιωαννίνων, στην Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ (Μέτσοβο), και αλλού. Ένα σημαντικό μέρος των σχεδίων της από τους πολέμους[8] βρίσκονται στο Στρατηγείο του Γ΄ Σώματος Στρατού στη Θεσσαλονίκη και στο Πολεμικό Μουσείο της Αθήνας.
