Κάθε καλοκαίρι τον Δεκαπενταύγουστο επιστρέφουν στον Τύπο τα αφιερώματα στην Παναγία Αθηνιώτισσα, τον ναό που στεγαζόταν μέσα στον Παρθενώνα της Ακροπόλεως των Αθηνών. Ο σημερινός επισκέπτης δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσει κανένα στοιχείο της εκκλησίας, κυρίως λόγω των εργασιών αποκαταστάσεως του αρχαίου ναού. Υπάρχει όμως ένα μνημείο αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου που οι Αθηναίοι κυριολεκτικά περνούν από δίπλα, χωρίς να «ακουμπήσουν»! Αναφέρομαι στο ιστορικό Δαφνί, το μοναστήρι που γιορτάζει τις μέρες αυτές το Πάσχα του καλοκαιριού.
Ζωσμένη για πολλά χρόνια από σκαλωσιές, η μονή Δαφνίου έχει καταστεί «άφαντη» στο βλέμμα των Αθηναίων που διασχίζουν τη λεωφόρο Αθηνών για τους καλοκαιρινούς τους προορισμούς. Κι όμως, το καθολικό της μονής είναι ό,τι πιο σημαντικό διαθέτει η πρωτεύουσα από τους βυζαντινούς χρόνους κι ένα από τα εμβληματικά μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Η φθορά του χρόνου με τα καίρια πλήγματα που επέφεραν οι σεισμοί του περασμένου αιώνα, κυρίως όμως οι γραφειοκρατικού τύπου καθυστερήσεις που σχεδόν πάντα συνοδεύουν την επέμβαση των αρμοδίων φορέων, οδήγησαν στην «απομόνωση» του μνημείου. Κόπηκε το νήμα της σύνδεσης του ναού με τις νεότερες γενιές και κατάντησε ένα κουφάρι ξένο στην πολιτιστική ζωή του τόπου. Δεν θα μιλούσαμε τόσο σκληρά, αν δεν το υπαγόρευε η ιστορικότητα του μνημείου.
«Αν αναλογιστεί κανείς ότι στην Κωνσταντινούπολη δεν διατηρήθηκε κανένα μνημείο της εποχής αυτής με τη διακόσμησή του, τότε καταλαβαίνει καλύτερα την αξία και τη σημασία της ψηφιδωτής αυτής διακόσμησης, που είναι ένα από τα καλύτερα δείγματα της Τέχνης της πρωτεύουσας του Βυζαντίου στα τέλη του 11ου αιώνα», είχε σημειώσει η καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας κ. N. Χατζηδάκη σε σχετικό αφιέρωμα στις «Επτά Ημέρες». Τώρα, μια έκθεση στον χώρο της μονής – η πρώτη μετά την πολύχρονη αποκατάσταση του μνημείου – έρχεται να επανασυστήσει στους Αθηναίους το βυζαντινό τοπόσημο.
Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, στο πλαίσιο των επετειακών εκδηλώσεων για τον εορτασμό των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση, διοργανώνει περιοδική έκθεση με τίτλο: «Φιλελληνισμός και Ελληνική Επανάσταση. Η Μονή Δαφνίου μέσα από τους Περιηγητές». Κεντρική ιδέα αποτελεί το κίνημα του Φιλελληνισμού που αναπτύχθηκε από την αρχή του αγώνα των Ελλήνων για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού, ενώ παράλληλα αναδεικνύεται η σημαντική θέση της Μονής μέσα από τα έργα των περιηγητών και από τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν εκεί στη διάρκεια της εθνεγερσίας.
Η έκθεση αρθρώνεται σε δύο κεντρικούς θεματικούς άξονες που αναπτύσσονται στις δύο ισόγειες αίθουσες της ανατολικής πτέρυγας των μεταβυζαντινών κελιών της μονής. Η πρώτη αίθουσα είναι αφιερωμένη στο Φιλελληνικό κίνημα και φιλοξενεί αυθεντικά αντικείμενα και έργα τέχνης κυρίως του 19ου αι., διακοσμημένα με ελληνικά θέματα στο πνεύμα της ατμόσφαιρας της εποχής, τα οποία προέρχονται από την ιδιωτική συλλογή Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου και στην πλειονότητά τους παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό. Τα έργα πλαισιώνονται από σύγχρονα χαρακτικά της αρχαιολόγου και ζωγράφου Μαντώς Παπαϊωάννου, εμπνευσμένα από τραπουλόχαρτα με φιλελληνική θεματολογία.
Στην δεύτερη αίθουσα προβάλλεται η Μονή Δαφνίου μέσα από την ματιά των περιηγητών που επισκέφθηκαν την Ελλάδα, ενώ ταυτόχρονα αναδεικνύεται και ο ρόλος της Μονής κατά την Ελληνική Επανάσταση. Εκτίθενται κυρίως γκραβούρες περιηγητών και παλαιές φωτογραφίες από τη συλλογή του αρχιτέκτονα και συλλέκτη Γιάννη Ιγγλέση, καθώς και δύο ελαιογραφίες και όπλα από τη συλλογή Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου.
Το Καθολικό της Μονής, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, χρονολογείται στον 11ο αι. και ανήκει στον οκταγωνικό τύπο, που υιοθετείται στους μεσοβυζαντινούς χρόνους από σειρά σπουδαίων μνημείων, όπως τα Καθολικά της Μονής Οσίου Λουκά, στο Στείρι Βοιωτίας, και της Νέας Μονής Χίου. Δεν έχει ακόμη διευκρινιστεί αν ο τύπος αυτός δημιουργήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι οι μεγάλες διαστάσεις του τρούλου και ο τρόπος στήριξής του σε οκτώ πεσσούς, που διατάσσονται συμμετρικά, στις πλευρές του ευρύχωρου, τετράγωνης κάτοψης, κεντρικού χώρου. Παρεκκλήσια καταλαμβάνουν τους γωνιακούς χώρους του κτηρίου.
Η εξαιρετικά φροντισμένη κατασκευή του Καθολικού με δόμους περίκλειστους από σειρά πλίνθων, η πλούσια κεραμοπλαστική διακόσμηση γύρω από τα παράθυρα και ο πολυτελής διάκοσμος στο εσωτερικό, με τα μοναδικής τέχνης επιτοίχια ψηφιδωτά, τις ορθομαρμαρώσεις και τον μαρμάρινο διάκοσμο, του οποίου ελάχιστα δείγματα μόνο σώζονται, συνδέουν την ίδρυση του μνημείου με κύκλους της αυτοκρατορικής αυλής. Ο ψηφιδωτός διάκοσμος που καλύπτει τις ψηλότερες επιφάνειες, αποτυπώνει εικαστικά το δόγμα της εκκλησίας. Ακολουθείται το καθιερωμένο εικονογραφικό πρόγραμμα των μεσοβυζαντινών ναών με τον Παντοκράτορα στον τρούλο, πλαισιωμένο από προφήτες, την Παναγία στην κόγχη του Ιερού με τη συνοδεία αρχαγγέλων, παραστάσεις του Ευαγγελισμού, της Γέννησης, της Βάπτισης και της Μεταμόρφωσης στα τέσσερα ημιχώνια κάτω από τον τρούλο, σκηνές από τη ζωή του Χριστού και της Παναγίας, αγίους και ιεράρχες.
Οι μορφές, με άριστες αναλογίες και συγκρατημένες κινήσεις, καθώς προβάλλονται επάνω σε χρυσό βάθος, μοιάζουν ανάγλυφες και θυμίζουν κλασικά και ελληνιστικά πρότυπα. Η έκφραση στα πρόσωπα των αγίων χαρακτηρίζεται από υψηλό ήθος και ευγένεια, ενώ η απόδοση ιδιαίτερων χαρακτηριστικών γίνεται με σπάνια δεξιοτεχνία. Ο Παντοκράτορας στον τρούλο, η μεγαλύτερη σε μέγεθος και κλίμακα παράσταση της Μονής Δαφνίου, επιβάλλεται στον κεντρικό χώρο του ναού.
Σύγχρονος με το ναό είναι ο νάρθηκας στη δυτική πλευρά, ενώ λίγο αργότερα προστέθηκε εξωνάρθηκας ή προστώο με όροφο, που κάλυπτε επίσης τον νάρθηκα και μέρος του κυρίως ναού. Η πρόσβαση στον όροφο γίνεται μέσω πυργοειδούς κλιμακοστασίου, στη ΒΔ γωνία του Καθολικού. Κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας, μετά από σοβαρές βλάβες που προκάλεσε σεισμός, οι Κιστερκιανοί μοναχοί, στους οποίους είχε παραχωρηθεί η Μονή από το δούκα των Αθηνών, Όθωνα ντε λα Ρος, έκαναν εκτεταμένες ανακατασκευές στον εξωνάρθηκα, ο οποίος τότε απέκτησε τη σημερινή του μορφή, με τα οξυκόρυφα τόξα στην πρόσοψη και τις επάλξεις στον όροφο.
Μετά την κατάληψη της Αθήνας από τους Τούρκους, το 1458, το μοναστηριακό συγκρότημα αποδόθηκε και πάλι στους ορθοδόξους μοναχούς, οι οποίοι οικοδόμησαν στο μικρό περίβολο διώροφα κτήρια με κελλιά και τραπεζαρία, αποθήκες και περιμετρική στοά.
Μετά την Επανάσταση του 1821 -κατά την οποία χρησιμοποιήθηκε περιστασιακά ως φρουραρχείο - και την ίδρυση του Νεοελληνικού Κράτους (1830), η μονή ερημώθηκε και τελικά εγκαταλείφθηκε, για να μετατραπεί σταδιακά σε αρχαιολογικό χώρο, αφού στέγασε για μικρό χρονικό διάστημα στρατώνα των Βαυβαρικών στρατευμάτων (1838-1839), καθώς και το Δημόσιο Ψυχιατρείο (1883-1885).
Η έκθεση διοργανώνεται με την ευγενική χορηγία της «ΑΣΤΙΚΗΣ ΜΗ ΚΕΡΔΟΣΚΟΠΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΦΕΛΟΥΣ ΈΡΓΟΥ «ΑΙΓΕΑΣ». Ωράριο λειτουργίας: Τετάρτη – Κυριακή, 08:30 – 15:30. Τηλ. Επικοινωνίας: 210 3213571 (Γραφεία ΕΦ.Α.Δ.Α.), 210 5811558 (Μονή Δαφνίου). ΕΙΣΟΔΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗ
